კაპიტალის საერთაშორისო მოძრაობის ძირითადი ტენდენციები ეკონომიკის გლობალიზაციის პირობებში

ლ. ქოქიაური, ნ. ბებიაშვილი

თანამედროვე მსოფლიო მეურნეობის დამახასიათებელი თავისებურება არა მარტო საქონლითა და მომსახურებით თავისუფალი ვაჭრობა, არამედ კაპიტალის თავისუფალი გადაადგილებაა. მსოფლიოს სხვადასხვა რეგიონებში აქციების კოტირება, საპროცენტო განაკვეთები და სავალუტო კურსები მჭიდროდ უკავშირდებიან ერთმანეთს; მსოფლიო ინვესტიციური ბაზრები და კაპიტალთა ბაზრები მნიშვნელოვანწილად ზემოქმედებენ ფინანსურ-ეკონომიკურ პირობებზე;

უფრო მეტიც, საერთაშორისო ინვესტიციური კაპიტალი განსაკუთრებულ როლს ასრულებს როგორც ცალკეული ქვეყნების, ასევე მთლიანად მსოფლიო ფინანსური რეგიონების განვითარებაში. ზემოთ აღნიშნული გარემოება ხელს უწყობს ინვესტიციური კაპიტალის მაღალი მოგების მქონე ქვეყნებში “გადადინებას”, რის შედეგადაც იზრდება მსოფლიო ფინანსური და ინვესტიციის ბაზრები.
უნდა აღინიშნოს, რომ მსოფლიო ფინანსური სისტემის განვითარებისათვის აუცილებელია წარმოების ფაქტორების მაქსიმალური ურთიერთშემცვლელობა, რასაც თავის მხრივ ინვესტიციური კაპიტალის მსოფლიო მობილურობა განაპირობებს. მსოფლიო ფინანსურ სისტემაში ფინანსურმა კაპიტალმა, ფიზიკურ ინვესტიციებთან შედარებით, თავისი მობილურობით წამყვანი ადგილი დაიკავა, რადგანაც მას მკაცრი სავალუტო და საგადასახადო რეგულირების ქვეყნებისათვის თავის არიდების მეტი საშუალება აქვს. უმეტესი ქვეყნები ესწრაფვის მოიზიდოს და შეინარჩუნოს კაპიტალი. ინვესტიციური კაპიტალისათვის მიმზიდველი ეკონომიკური პირობების შექმნის ამოცანა სულ უფრო აქტუალური ხდება.
საერთაშორისო ინვესტირების პრობლემების განხილვა მსოფლიო ვალის სისტემის ფორმირების ისტორიის შესწავლის (გადახედვის) საჭიროებას ქმნის.
საერთაშორისო დავალიანების სისტემამ XX ს. 70-იანი წლების დასაწყისში დაიწყო ჩამოყალიბება. ბრეტონ-ვუდსის სისტემის კრახი 1971 წელს და პირველი ნავთობის კრიზისი 1973 წელს შეიძლება განხილულ იქნას საწყის ბაზად. ამ დროიდან მოყოლებული საბანკო საქმიანობა ბევრ ქვეყანაში დაექვემდებარა ძლიერ სახელმწიფო რეგულირებას. აღნიშნული მოვლენა პირველ რიგში აიხსნებოდა გასული საუკუნის 30-იანი წლების დიდი დეპრესიისა და კრიზისების გაკვეთილებით. იმასთან დაკავშირებით, რომ საბანკო უსაფრთხოება ეკონომიკაში წინა პლანზე იდგა ყოველთვის, მოგება არ განიხილებოდა პირველი რიგის ამოცანად, საბანკო აქციები აღარ ითვლებოდა კაპიტალის გადიდების მიმზიდველ ინსტრუმენტად. თუმცა კაპიტალის მსოფლიო ბაზარზე უკვე გამოჩნდა ახალი პროგრესული იდეების კატალიზატორები. კერძოდ მოგვევლინა: First International Citi Bank of New York da Bank of America. მაგალითად ამ უკანასკნელს შესაძლებლობა მიეცა საკუთარ კაპიტალთან შედარებით მოეზიდა 20-ჯერ1 მეტი სახსრები. ეს იმ დროისათვის წარმოუდგენელი ფაქტი იყო.
საერთაშორისო საგარეო დავალიანების პრობლემების ძირითადი ეტაპები. საერთაშორისო საგარეო დავალიანების პრობლემის გამწვავების უკანასკნელი 20 წელი, პირობითად შეიძლება სამ სტადიად დავყოთ.2 დაუშვათ, რომ ყოველი სტადია შეესაბამება მსოფლიო დავალიანების პრობლემის დამახასიათებელ ეტაპს. ერთი ეტაპიდან მეორეზე გადასვლა დამოკიდებულია, პირველ რიგში, რთულ ურთიერთმიმართებაზე მოვალეებსა და კრედიტორებს შორის, ასევე მოცემული პროცესის ყოველი მონაწილისათვის დამახასიათებელ კონკრეტულ გარემოებებზე.
პირველი სტადია: 1980-1985 წ.წ. ამ პერიოდში განვითარებადი ქვეყნების დავალიანების სიდიდე და სტრუქტურა შეიცვალა. მათგან საშუალო შემოსავლის მქონე ქვეყნები მსოფლიო ფინანსური სისტემის სრულუფლებიანი მონაწილეების – მსხვილი კომერციული ბანკების მოვალენი გახდნენ. ხშირად მთლიანი დავალიანების თანხა აჭარბებდა საკრედიტო ორგანიზაციის კაპიტალს და საკრედიტო ხელშეკრულებით გათვალისწინებული ვალდებულებების შეუსრულებლობა საფრთხეს უქმნიდა საერთაშორისო საბანკო სისტემას. დავალიანების მეორე ნაწილი მოდიოდა ოფიციალურ კრედიტორებზე.
მსოფლიო ვალის სისტემის განვითარების ამ სტადიაზე სავალო კრიზისი მოკლევადიანი ლიკვიდობის პრობლემის შედეგად აღიქმებოდა. იმისათვის, რომ დაებრუნებინათ განვითარებადი ქვეყნებისათვის კრედიტუნარიანობა და ხელი არ შეშლოდათ მათ ეკონომიკურ ზრდას, შეთავაზებულ იქნა ვალის დაბრუნების პერიოდების გაგრძელება, ასევე მაკროეკონომიკური სისტემის ხარისხობრივი სრულყოფა. მსოფლიო ფინანსური სისტემისათვის განსაკუთრებულ საფრთხეს წარმოადგენდა დიდი ქვეყნები საშუალო შემოსავლით (მექსიკა, ბრაზილია). დავალიანების სფეროში მდგომარეობის უნიკალურობის გამო კრედიტორები შეთანხმდნენ ყოველი ქვეყნის კრიზისი ცალკე განეხილათ. მსოფლიო ფინანსური სისტემისათვის სტრატეგიული მნიშვნელობის მქონე მსგავსი ტაქტიკის განვითარებისათვის საჭირო გახდა საქონლისა და მომსახურების ბაზრების გაფართოვება, ასევე ქვეყნების შიგნით გონივრული ეკონომიკური რეფორმების გატარება. ახალ სტრატეგიაში მთავარი როლი საერთაშორისო სავალუტო ფონდს (სსფ)-ს და მსოფლიო ბანკს მიეკუთვნა.
მეორე სტადია 1985-1989. 80-იანი წლების შუახანებში მსოფლიო ფინანსური ბაზრების კაპიტალის მსესხებელი ქვეყნების (რომლებიც ხასიათდებოდნენ ამავდროულად საშუალო შემოსავლებით) მიერ საკრედიტო შეთანხმებით გათვალისწინებული პირობების შეუსრულებლობა, მსოფლიო საფინანსო სისტემისათვის კომერციული ბანკების კრებსითი ბალანსის გაუმჯობესებასთან დაკავშირებით ნაკლებ საფრთხეს წარმოადგენდა. ამავე დროს ცხადი გახდა, რომ მოვალეების რიგ ეკონომიკურ პრობლემას სავარაუდოზე ზედმეტად გამოხატული სტრუქტურული ხასიათი ჰქონდა. მსოფლიო ვალის სფეროში რეფორმების განხორციელების შეფერხების ერთ-ერთი მიზეზი ამა თუ იმ ქვეყანაში სოციალური და პოლიტიკური ფაქტორები ითვლება. გარდა ამისა, ადგილი ჰქონდა ამ ქვეყნებიდან კაპიტალის გადინებას უფრო მაღალი და სტაბილური მოგების ნორმების მიღების მიზნით. სათანადო ეკონომიკური რეფორმების არარსებობა ქვეყნებში კიდევ უფრო ამწვავებდა კაპიტალის გადინების პრობლემას და ამით კიდევ უფრო ამძაფრებდა საგადამხდელო ბალანსთან დაკავშირებულ სირთულეებს. აუცილებელი გახდა სიტუაციაში კრედიტორების მიერ ვალების რესტრუქტურიზაციის პირობების გადახედვა მისი დაფარვის პერიოდების გაგრძელების მიზნით. მაგრამ პროცენტების კაპიტალიზაცია და კომერციული ბანკებისა და საერთაშორისო ფინანსური ორგანიზაციების მიერ ახალი დაკრედიტება, დავალიანების ანდა მისი მომსახურების მოცულობის შემცირება გათვალისწინებული არ იყო.
კომერციული ბანკებისა და საერთაშორისო ფინანსური ორგანიზაციების მიერ მოვალე ქვეყნებს ინვესტიციური დონის შენარჩუნებისათვის ამავდროულად გამოეყოფოდა ახალი ფულადი სახსრები (რაც მათ ვალების დაფარვაშიც უწყობდა ხელს), ე.ი. შეიძლება ჩამოვაყალიბოთ განხილული პერიოდისათვის დამახასიათებელი პრობლემა – განვითარებადი ქვეყნების დიდი დავალიანება, რომელიც რაოდენობრივად და ხარისხობრივად განსხვავდება იგივე პრობლემისაგან დიდ და საშუალო შემოსავლიან ქვეყნებთან მიმართებაში. დავალიანების მოცულობის მათ ეკონომიკურ პოტენციალთან შედარება განვითარებადი ქვეყნების მძიმე ეკონომიკური მდგომარეობის შექმნამ განაპირობა. მკაფიოდ გამოიკვეთა ამ ქვეყნების განმასხვავებელი თავისებურება – ფართო მოხმარების საქონელზე საექსპორტო შემოსულობებზე დამოკიდებულება (თანაც ერთი ან ორი დასახელების საქონლის მიმართ). ამიტომაც ამ საქონლით ვაჭრობის მნიშვნელოვანი შემცირება უარყოფითად მოქმედებს ვალების მომსახურებაზე, რომ არაფერი ითქვას ეკონომიკური ზრდის განახლებაზე. ყველა ზემოთ აღნიშნულმა გარემოებამ განაპირობა ვალების დაფარვის პირობების გადახედვის აუცილებლობა.
მსოფლიო ბანკისა და სსფ-ის ყოველწლიურ შეკრებაზე 1985 წელს აშშ-ის ფინანსთა მინისტრმა ჯ. ბეიკერმა გამოაცხადა ამ პერიოდისათვის მსოფლიო დავალიანების სისტემის განვითარების სტრატეგია. აღნიშნული სტრატეგია შეიძლება დახასიათდეს როგორც აღნიშნულ პერიოდში გატარებული ქმედებების კორექტირების მცდელობა, მოვალე ქვეყნებში ფინანსური რეალობების გათვალისწინებით და იმ ფაქტის აღიარებით, რომ მოვალე ქვეყნების პრობლემები თავისი სირთულით და სტრუქტურით რამდენჯერმე აღემატებოდა ლიკვიდობის დროებით კრიზისს. თავდაპირველად მოსალოდნელი იყო, რომ მსოფლიო დავალიანების კრიზისის რეგულირება არ მოითხოვდა დიდ დროს. ოღონდ მოვალე ქვეყნებსა და კრედიტორ ქვეყნებს შორის დავალიანების კრიზისის საკითხებში სრული თანხმობის მიუხედავად, ამ უკანასკნელთა ძირითადი სტრატეგია იგივე დარჩა: კრედიტორების აქტივების ღირებულების შენარჩუნება საგარეო ვალზე მიმდინარე მომსახურების თავისდროული გადახდების მეშვეობით, აღნიშნულმა გარემოებამ მსოფლიო დავალიანების კრიზისის დარეგულირების პროცესის ობიექტურად გაჭიანურება გამოიწვია.
ბეიკერის გეგმის ძირითადი სტრატეგია. ბეიკერის გეგმის ძირითადი სტრატეგია დებიტორი ქვეყნებისათვის ვალების მომსახურების მიმდინარე ვალდებულებების შესასრულებლად განსაზღვრული და საჭირო სტიმულების შეთავაზებას გულისხმობდა. ბეიკერის გეგმის ერთ-ერთი განმასხვავებელი ნიშანი იყო საერთაშორისო ფინანსური დაწესებულებების ახალი როლი.
პირველი ეტაპი ითვალისწინებდა სსფ-ის, როგორც მთავარი მრავალმხრივი დაწესებულების განსაზღვრას. მისი ფუნქცია 1-1,5 წლის განმავლობაში ეკონომიკური სიტუაციის სტაბილიზაციის მიზნით ქვეყნებისათვის დახმარების გაწევა იყო. ბეიკერის გეგმაში მთავარ დაწესებულებად მსოფლიო ბანკი მოიაზრებოდა. გეგმა ასევე ითვალისწინებდა რამდენიმე წლის შემდეგ გადასახდელი ვალის უმეტესი ნაწილის დაფარვის შემთხვევაში გადახდების პირობების გადახედვასაც და თვით ვალის დაფარვის ვადის გაგრძელებასაც. გეგმის მიზანი იყო მოვალე ქვეყნების ფინანსური პრობლემების მიზეზების აღმოფხვრისათვის მაქსიმალური დროის მიცემა. იმის გამო, რომ ბეიკერის გეგმა ბანკების მიერ მოვალე ქვეყნების დამატებით დაკრედიტების ზემოქმედების ბერკეტებს არ ითვალისწინებდა, ერთობ უმნიშვნელო შედეგებით განხორციელდა. საკრედიტო ორგანიზაციები მოსალოდნელზე გაცილებით ნაკლებ ახალ სესხებს გასცემდნენ. ბანკების მიერ ეს პერიოდი გამოყენებულ იქნა რეზერვების გასადიდებლად სუვერენულ სახელმწიფოთა ვალების დაუფარაობიდან გამოწვეული ზარალის დასაფარავად. უნდა აღინიშნოს, რომ 80-იან წლებში ამასთან დაკავშირებით ბანკებმა მიიღეს მნიშვნელოვანი შემოსავლები, ამ დროისათვის კომპანიების შერწყმისა და მიერთების პროცესმა პიკს მიაღწია. გაჩნდა ახალი სესხები უძრავი ქონების შესაძენად და ვალების ფასიან ქაღალდებზე გაცვლის ოპერაციებზე. ასე, რომ ბეიკერის გეგმის მიუხედავად, ბანკები უძლურნი აღმოჩნდნენ ჩამოეწერათ მოვალე ქვეყნებისაგან მიყენებული ზარალის ნაწილი. გაზრდილმა რეზერვებმა საბანკო ინსტიტუტებს საშუალება მისცეს ეღიარებინათ, რომ მოვალე ქვეყნების მიერ ვალების მთლიანი დაფარვა ნაკლებსავარაუდოა. იგი ასუსტებდა მათ აქტივებს და შეიძლება გამოყენებული ყოფილიყო მხოლოდ რომელიმე დამატებითი შემოსავლის მოზიდვის პოტენციურ იარაღად.
მესამე სტადია. 1989 წლიდან დღემდე. მესამე სტადია გრძელდება 1989 წლიდან დღემდე. 1989 წელს საერთაშორისო ფინანსურმა ორგანიზაციებმა დაიწყეს თავიანთი შესაძლებლობების გადასინჯვა, თავიანთი რესურსების მოცემული ქვეყნების ხელისუფლების მიერ გამოშვებულ ფასიან ქაღალდებზე მოვალე ქვეყნებისათვის დახმარების აღმოჩენის მიზნით სავალო დოკუმენტაციის გაცვლის გზით.3
ამასთან საერთაშორისო ფინანსური ორგანიზაციების პოლიტიკა ძირითადად გულისხმობდა სესხების საერთო თანხის ან ვალის პროცენტის განაკვეთის მნიშვნელოვან შემცირებას, ახალი გეგმის მიხედვით მოვალე ქვეყნებს როგორც პირდაპირი და პორტფელური, ასევე სხვა სახის ინვესტიციების მოზიდვის პოლიტიკის რეკომენდაციები მიეცათ. სავალო აქციების სვოპები განიხილებოდა აღნიშნული სტრატეგიის განხორციელების ინსტრუმენტებად, თუმცა რიგი ლათინოამერიკული ქვეყანა ვალის გადაცემის სხვა მექანიზმებს იყენებდა, მაგალითად, სავალო ვალდებულებების გამოსყიდვა ან მისი საქონლისა და მომსახურების მიწოდებით დაფარვა.
1997 წლის შემოდგომიდან მსოფლიო ფინანსურმა კრიზისმა იფეთქა სამხრეთ აზიის რეგიონში. მან გარკვეული დოზით გავლენა მოახდინა როგორც მსოფლიო, ასევე ცალკეული ქვეყნის საბანკო სისტემებზე, რამაც სათავე დაუდო მოცემული სისტემის განვითარების ახალ ეტაპს.
ასე რომ, მსოფლიო ფინანსური ბაზრების განვითარების არასტაბილურობამ, ხშირმა ცვლილებებმა შეიძლება განაპირობოს მათი საქმიანობის უკონტროლობა, უმართავი ხასიათი, რაც, ბუნებრივია, გამოიწვევს სხვადასხვა ქვეყნის ეკონომიკის დაშლას ერთიმეორის მიყოლებით.
რაში მდგომარეობს კაპიტალის საერთაშორისო მოძრაობის პროცესი. კაპიტალის საერთაშორისო მოძრაობის პროცესი წარმოადგენს ინვესტიციების ქვეყანათაშორისო მიგრაციის პროცესს მათი უცხოეთში უფრო ეფექტიანად დაბანდების მიზნით (ექსპორტიორი ქვეყნებისათვის), ასევე უცხოეთიდან აუცილებელი მატერიალური და ფინანსური რესურსების მოზიდვას ეროვნულ ეკონომიკაში მათი რაოდენობრივი და სტრუქტურული უკმარისობის პირობებში (იმპორტიორი ქვეყნებისათვის).4
განვითარებადი და გარდამავალი ეკონომიკის მქონე ქვეყნები მსოფლიო კაპიტალის ბაზრებიდან მნიშვნელოვანი ნაკადების იმპორტიორები 1982-1989 წლების მსოფლიო სავალო კრიზისის დასრულების შემდეგ გახდნენ. ინვესტიციური ნაკადების განსხვავებული სტრუქტურის და მასშტაბების პირობებში კაპიტალის მოდინება ყველა შემთხვევაში ობიექტურად განპირობებულია როგორც შინაგანი, ასევე გარეგანი ფაქტორებით.
პირველ მათგანს მიეკუთვნება გაუმჯობესებული მაკროეკონომიკური სიტუაცია, ასევე გატარებული სტრუქტურული რეფორმები ინვესტიციების იმპორტიორ ქვეყნებში. მეორეს მიეკუთვნება ინდუსტრიულად განვითარებულ ქვეყნებში საპროცენტო განაკვეთის ციკლური ცვლილებები, აგრეთვე საბანკო ინსტიტუტების გაზრდილი ინტერესები განვითარებადი ბაზრების მიმართ. მნიშვნელოვნად გაიზარდა საკრედიტო ორგანიზაციების შესაბამისი წილი ინვესტიციურ დაბანდებებში.
ინვესტორების, კერძოდ საბანკო ინსტიტუტების გაზრდილი ინტერესი განვითარებადი და გარდამავალი ეკონომიკის მქონე ქვეყნებისადმი განაპირობებდა ფინანსური ინტეგრაციის და გლობალიზაციის პროცესის გაძლიერებას, რამაც დადებითი გავლენა მოახდინა ცალკეული ქვეყნების და გლობალურ ეკონომიკაზე მთლიანად.
1981-2005 წლებში კაპიტალის გატანა მთლიანად მსოფლიოში 7,7-ჯერ გაიზარდა. ინვესტიციების საექსპორტო საერთაშორისო ნაკადები ამ პერიოდში მსოფლიო მშპ-ში 4,6%-დან 12%-მდე გაიზარდა (ცხრილი 1.1.) მკაცრი კონკურენცია კაპიტალის ნაციონალურ და მსოფლიო ბაზრებზე და მისი ფორმების გართულება, ასევე კაპიტალდაბანდებების ექსპორტისა და იმპორტის სხვადასხვა ფორმები განაპირობებს ინვესტიციების მოცულობათა ასეთ მასშტაბურ ზრდას.
კაპიტალი შეიძლება ინვესტირებულ იქნას უცხოეთში და მოზიდულ იქნას უცხოეთიდან შემდეგი ფორმით:
– სამეწარმეო და სასესხო;
– კაპიტალი კერძო, სახელმწიფო ან საერთაშორისო ორგანიზაციებიდან;
– ფულადი და სასაქონლო;
– გრძელვადიანი და მოკლევადიანი ინვესტიციები;
– ლეგალური და არალეგალური.
ამა თუ იმ ფორმის შერჩევას განსაზღვრავს ანალიზის კონკრეტული მიზანი. საერთაშორისო ანალიზის დროს განიხილება ყველა ზემოთჩამოთვლილი ფორმა. იმისათვის, რომ გლობალურად შეფასდეს რამდენად მოქმედებს კაპიტალის საერთაშორისო მოძრაობის ფენომენის გავლენა ქვეყნის ეროვნული ეკონომიკის ექსპორტიორების და იმპორტიორების განვითარებაზე, ანალიზს ჩვეულებრივ აწარმოებენ კაპიტალის დაყოფით სამეწარმეო და სასესხო კაპიტალად. ჩვეულებრივ სამეწარმეო კაპიტალს მიეკუთვნება პირდაპირი და პორტფელურო ინვესტიციები, თუმცა ამ უკანასკნელის მნიშვნელოვანი ნაწილი ეს არის ფაქტიურად სასესხო ინვესტიციები (ობლიგაციები, დერივატივები და სხვა), სასესხო კაპიტალი აყალიბებს ქვეჯგუფს -“სხვა ინვესტიციები”.
კაპიტალის ეფექტიან განვითარებაზე მოქმედი შიდა და გარეგანი ფაქტორები განვითარებადი ქვეყნების ფინანსურ ბაზრებზე ინვესტორის მოსვლის ძირითადი მოტივები და შესაბამისად ამ უკანასკნელთა მსოფლიო ფინანსურ ბაზრებში ინვესტორთა მზარდი ხარისხი არის კაპიტალის ეკონომიკურად ეფექტიანი განთავსების ძიება და ფინანსური ბაზრების დივერსიფიკაცია, მაგრამ განვითარებადი ქვეყნების შესაძლებლობები (განათავსონ ფინანსურ ბაზრებზე ინვესტიციები), გაძლიერდა 1990-იანი წლების დასაწყისიდან. აქ ამოქმედდა რიგი შინაგანი და გარეგანი ფაქტორები.
შინაგანი ფაქტორები: კაპიტალის საერთაშორისო მოძრაობის კვლევის შესახებ ლიტერატურაში ნათქვამია, რომ კაპიტალის იმპორტიორმა ქვეყნებმა გააუმჯობესეს დაბანდებული ინვესტიციების უკანდაბრუნებადობის რისკის მახასიათებლები უცხოური ინვესტიციებისათვის და ამისათვის გამოიყენეს ორი ძირითადი მეთოდი.6 ჯერ ერთი, ქვეყნის საკრედიტო რეიტინგის ამაღლება, რაც მიიღწევა საგარეო ვალის რესტრუქტურიზაციით მთელ რიგ ქვეყნებში. მაგალითად, რუმინეთში – 80-იანი წლების შუახანებში., ბულგარეთსა და პოლონეთში 1990-იან წლებში მოხდა საგარეო ვალის რესტრუქტურიზაცია. უფრო მეტიც, სავალო ვალდებულებებით გადატვირთულ ისეთ ქვეყნებში, როგორიცაა არგენტინა, მექსიკა, ვენესუელა, ასევე ნიგერია და ფილიპინები, შიდა ეკონომიკური სიტუაცია გაუმჯობესდა კაპიტალის საერთაშორისო მოძრაობაში მათი ოფიციალური მონაწილეობით.
მეორეც: ოპტიმალური პირობების შექმნა ახალი წარმოების განთავსებისათვის, როგორც სტრუქტურული რეფორმების შედეგი, ეროვნული მაკროეკონომიკური პოლიტიკისადმი ნდობის განმტკიცება, რომლის შემდეგაც წარმატებით განხორციელდა სტაბილიზაციის პროგრამები აღმოსავლეთ ევროპის, სამხრეთ აღმოსავლეთ აზიის ქვეყანათა ასოციაციასა და ლათინურ ამერიკაში.
იმის გამო, რომ ევროპის ქვეყნებში ძირითადად დაიწყეს სტაბილიზაციის პროგრამების განხორციელება და სტრუქტურული რეფორმები 1990-1991 წლებიდან, მათი ეკონომიკური მდგომარეობის მნიშვნელოვანი გაუმჯობესება დაიწყო 1991-1993 წლებიდან. ასე მაგალითად, 80-იანი წლების შუახანებიდან ინდონეზია, მალაიზია და ტაილანდი ახორციელებდნენ ეკონომიკურ პროგრამებს, რომლებმაც განაპირობეს ბიუჯეტის დეფიციტის შემცირება, ეროვნული ვალუტის დევალვაცია, შიდა საკრედიტო განაკვეთის შემცირება. 1990-იანი წლების დასაწყისში ამ მაგალითს მიბაძეს ფილიპინებში. ასე რომ, ეროვნული ეკონომიკის გახსნილობა საგარეო ვაჭრობისათვის და ფინანსური სისტემის რეფორმირება გახდა ამ ქვეყნებში სტაბილიზაციის ღონისძიებები შიდა ინვესტიციური ბაზრისათვის.
ლათინურ ამერიკაში 1980-იანი წლების ბოლოს ბოლივიამ, ჩილემ, მექსიკამ შეიმუშავეს ინფლაციასთან ბრძოლის ეკონომიკური პროგრამა. არგენტინა, ბრაზილია, ეკვადორი და პერუ მსგავსი რეფორმების განხორციელებას შეუდგნენ მხოლოდ 1990-იანი წლების დასაწყისში. სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიის ასოციაციის ქვეყნებში მსგავსი ეკონომიკური პოლიტიკა შეივსო პროგრამებით, რომლებიც ორიენტირებული იყო საქონლითა და მომსახურებით საგარეო ვაჭრობის ლიბერალიზაციაზე, ასევე გრძელვადიანი სასესხო კაპიტალის ბაზრებზე.
გარე ფაქტორები: ზოგიერთი ავტორი ეჭქვეშ აყენებს ეროვნულ ეკონომიკურ პოლიტიკაში კერძო კაპიტალის ნაკადების მოზიდვის გადამწყვეტ როლს. აღსანიშნავია, რომ მთავარი ფაქტორი, რომელიც გავლენას ახდენს გარდამავალი ეკონომიკის მქონე და განვითარებადი ქვეყნების ეკონომიკაში მსოფლიო კაპიტალთა ბაზრებიდან ინვესტიციური ნაკადების მიმართულებაზე, არის განვითარებულ ქვეყნებში ეკონომიკის ციკლურობა. 90-იანი წლებიდან მოყოლებული მკვეთრად გაიზარდა ინვესტორთა დაინტერესება განვითარებადი ქვეყნების ბაზრებისადმი ორი მიმართულებით: ეს დაკავშირებულია მსოფლიო საპროცენტო განაკვეთის შემცირებასთან. ჯერ ერთი, მსოფლიო კაპიტალთა ბაზარზე საპროცენტო განაკვეთის შემცირება დაემთხვა აშშ-ში, იაპონიაში და ბევრ ევროპულ ქვეყანაში ეკონომიკურ დაცემას. ამან განაპირობა ის, რომ შესაძლებელი გახდა განვითარებადი ქვეყნების ბაზრებიდან დამატებითი მოგების მიღება. მეორეც, ამ ფაქტორმა გამოიწვია კრედიტუნარიანობის ამაღლება. შემცირდა მოვალე ქვეყნებში დეფოლტეს აღმოცენებასთან დაკავშირებული რისკი. მნიშვნელოვანია ასევე გაირკვეს, რატომ იქმნება კაპიტალის მსოფლიო ბაზრებიდან ინვესტიციების ძირითადი ნაკადები. არ არის გამორიცხული, რომ გარე ფაქტორების გავლენით აღნიშნულმა ინვესტიციურმა ნაკადებმა მიმართულება შეიცვალოს საპირისპირო მიმართულებით, რაც კიდევ უფრო გაზრდის განვითარებადი ქვეყნების ბაზრების მაკროეკონომიკურ არასტაბილურობას.
ასე, რომ ციკლურობის მოვლენა ეს ძირითადი გარეგანი ფაქტორია, ოღონდ მსოფლიო საპროცენტო განაკვეთის, გადიდების შემდეგ 1994 წელს და მექსიკაში ფინანსური კრიზისის შემდეგ ადგილი აქვს ისეთ ეკონომიკურ მოვლენას, როგორიცაა მყარი კერძო ინვესტიციური ნაკადები, რაც გვაიძულებს ვივარაუდოთ, რომ მსოფლიო კაპიტალების ბაზარზე თავის გავლენას მოახდენს გარე ფაქტორებში სტრუქტურული ცვლილებები. ორმა ცვლილებამ დონორი ქვეყნების ფინანსების სტრუქტურაში გაზარდა კერძო კაპიტალზე მოთხოვნა და განაპირობა ახალი საერთაშორისო ინვესტიციური შესაძლებლობის ჩამოყალიბება.
რა გარემოებამ განაპირობა კერძო კაპიტალზე მოთხოვნა? ჯერ ერთი, ძლიერი კონკურენცია და მზარდი დანახარჯები, რაც ასე დამახასიათებელია ინდუსტრიულად განვითარებული ქვეყნების ეროვნული ეკონომიკებისათვის, აიძულებს კომპანიებს განათავსონ თავიანთი საწარმოები საზღვარგარეთ, რითაც ზრდიან მოგებას და ეკონომიკური ზრდის ტემპებს. ამ ფაქტორის ზემოქმედების შედეგი არის არა მარტო კაპიტალის ექსპორტის აქტივიზაცია პირდაპირი ინვესტიციების სახით, არამედ თვითონ პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების ბუნებისა და არსის ცვლილება 1970-იან წლებთან შედარებით. ამ პერიოდის ძირითადი განმასხვავებელი ნიშანი იყო ის, რომ პირდაპირი უცხოური ინვესტიციები წარიმართებოდა ძირითადად სანედლეულო და მომპოვებელ მრეწველობაში, ასევე იმპორტის ჩამნაცვლებელ დარგებში. თუმცა ფინანსური ბაზრების გლობალიზაციამ გამოიწვია პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების მოცულობაში იმ კაპიტალის წილის ზრდა, რომელიც ერთი ქვეყნიდან მეორეში გადაედინებოდა უფრო ეფექტიანად გამოყენების მიმართულებების ძიების მოტივით.
მეორეც, ინდუსტრიული ქვეყნების ფინანსური სტრუქტურის ცვლილებამ განაპირობა მსოფლიო ფინანსური ბაზრებიდან ინვესტიციური კაპიტალის მოძრაობის გადიდება განვითარებადი ქვეყნების ბაზრებისაკენ, შედეგად გაიზარდა ინსტიტუციონალური ინვესტორების მნიშვნელობა. გრძელვადიან ინვესტიციებზე შედარებით მაღალი საპროცენტო განაკვეთი და რისკის დივერსიფიკაციის ფართო შესაძლებლობები გახდა ინსტიტუციონალური ინსტიტუტების მოზიდვის ფაქტორი, რაც განაპირობებს განვითარებად და გარდამავალი ეკონომიკის მქონე ქვეყნების ეკონომიკაში კაპიტალის ინტენსიურ დაბანდებას. დასაზუსტებელია, რომ გრძელვადიანი ინვესტიციების მიხედვით განაკვეთის ზრდა არის იმ ქვეყნების კრედიტუნარიანობის დონის ამაღლების შედეგი, რომელთაც 80-იანი წლების ბოლოს და 90-იანი წლების დასაწყისში განახორციელეს თავიანთ ეროვნულ ეკონომიკებში ფინანსური სექტორის და მთლიანად ეკონომიკის სტაბილიზაციის პროგრამები.
რა იწვევს რისკის დივერსიფიკაციას? რისკის დივერსიფიკაციის უფრო ფართო შესაძლებლობები შეიქმნა იმის შედეგად, რომ განვითარებად ქვეყნებში განვითარდა ფასიანი ქაღალდების ბაზრები, რომელთაც ინვესტორებს შესთავაზეს მთელი რიგი ახალი ინსტრუმენტები და ამით კიდევ უფრო გაზარდეს რისკების ლიკვიდობა. უფრო მეტიც, კაპიტალის რეციფიენტ ქვეყნებში ფინანსური ბაზრების გლობალიზაციამ, რაც მზარდი კონკურენციის, ფინანსურ ბაზრებზე ინოვაციების დერეგულირებისა და ტექნოლოგიურ ცვლილებათა შედეგია, კიდევ უფრო გაზარდა ეს შესაძლებლობები, რამაც თავის მხრივ, გაზარდა ინსტიტუციონალური ინვესტორების მნიშვნელობა. მათ შორის განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს საბანკო ინსტიტუტებს, რომელთა მიზანია შემოსავლების მაქსიმიზაცია და წესების ნაკლებად დამორჩილება. მათ განვითარებაში ასეთი მიმართულება გულისხმობს იმას, რომ საერთაშორისო ინვესტიციების წილი, მიმართული განვითარებადი ქვეყნების ბაზრებისაკენ, გაიზარდა. ჩამოყალიბდა ბანკები, რომლებიც კაპიტალს დებენ რიგ განვითარებად ქვეყნებში; ინვესტირებას ახდენენ განსაზღვრულ რეგიონში, სპეციალიზდებიან ცალკეულ ქვეყნებზე, თუმცა უნდა აღინიშნოს, რომ ინვესტიციები განვითარებულ ქვეყნებში შეადგენს აშშ-ს მთელი საბანკო ინსტიტუტების მთლიანი პასივების მხოლოდ 2%-ს. დიდ ბრიტანეთში ეს მაჩვენებელი 3-დან 4%-მდეა, ხოლო იგი საერთოდ არ ფიქსირდება იაპონიასა და ევროპის დარჩენილ ნაწილში.7 ეს მაჩვენებლები მეტყველებს განვითარებადი ქვეყნების ბაზრებზე საბანკო ინსტიტუტების ინვესტიციების გაფართოვების უმნიშვნელო პოტენციალზე.
მოვიყვანოთ ასეთი შუალედური შეფასება. გარეშე ფაქტორები ასრულებდნენ მნიშვნელოვან როლს ინვესტიციების განთავსების პრიორიტეტების შერჩევაში კაპიტალთა მსოფლიო ბაზრებზე 1990-იან წლებში. ციკლურობისა და სტრუქტურული ფაქტორების ზემოქმედების შედეგად საშუალოვადიან პერიოდში სტრუქტურული ფაქტორის მნიშვნელობა განაპირობებს გარკვეულ ოპტიმიზმს განვითარებადი და გარდამავალი ეკონომიკის მქონე ქვეყნებში კაპიტალის განთავსებასთან დაკავშირებით. ამასთან ერთად შემოტანილი კერძო კაპიტალნაკადების ზრდის ფონზე არის საფრთხე კაპიტალი ქვეყნიდან ასევე მსხვილ ნაკადებად გაედინოს.
გლობალიზაციის პროცესის გაძლიერება მსოფლიო ეკონომიკის განვითარების ძირითადი ტენდენციაა. საერთაშორისო სასაქონლო, მომსახურებისა და კაპიტალის გაცვლის ზრდა წინ უსწრებს მსოფლიო წარმოების ზრდას. საერთაშორისო სავაჭრო ორგანიზაციის (სსო) მონაცემებით, 1990-2000 წლებში საქონლისა და მომსახურების მსოფლიო ექსპორტი ყოველწლიურად იზრდებოდა 2,6-2,8-ჯერ უფრო სწრაფად, ვიდრე მსოფლიო მეპ-ი და მსოფლიო წარმოება. კაპიტალის ექსპორტი ამ პერიოდში გაიზარდა კიდევ უფრო სწრაფად. მისი საშუალო წლიური ზრდის ტემპი საქონლითა და მომსახურებით საერთაშორისო ვაჭრობის ტემპს ორჯერ და მეტად აღემატებოდა.
კაპიტალის საერთაშორისო მოძრაობის მოქმედი ტენდენციები. საერთაშორისო ბანკის სპეციალისტები გამოყოფენ რიგ საერთო ტენდენციებს, რომლებიც გავლენას ახდენენ კაპიტალის საერთაშორისო მოძრაობაზე.8 მათგან აღსანიშნავია შემდეგი:
ა) ეროვნული ეკონომიკის ძირითადი მაკროეკონომიკური მაჩვენებლები გავლენას ახდენენ გრძელვადიანი ინვესტიციების განაკვეთების დონეზე. ქვეყნებმა, რომელთაც უკეთესი მაკროეკონომიკური მონაცემები აქვთ (ე.ი. მშპ-ში ინვესტიციების მაღალი კოეფიციენტი, ინფლაციის დაბალი დონე. ეროვნული ვალუტის რეალური კურსის სტაბილურობა), მოიზიდეს უცხოური ინვესტიციების მეტი ოდენობა მშპ-სთან პროცენტული მიმართებით, მაშინ როცა ნეგატიური მაკროეკონომიკური მაჩვენებლების მქონე ქვეყნები პრაქტიკულად ვერ ახერხებენ უცხოელი ინვესტორების მოზიდვას;
ბ) პირდაპირი უცხოური ინვესტიციები არის განვითარებადი ქვეყნების ბაზრების ინვესტიციების ძირითადი შემადგენელი კომპონენტი. ეს გარემოება გარკვეულწილად კი არის დამოკიდებული მაკროეკონომიკურ მაჩვენებლებთან, მაგრამ არ აიხსნება მხოლოდ საპროცენტო განაკვეთის სიდიდით გლობალური მასშტაბით.
გ) პორტფელური ინვესტიციები უფრო მგრძნობიარენი არიან საპროცენტო განაკვეთის დონესთან. თუმცა ამ ინვესტიციების მოცულობა 1992-1993 წლებში გაიზარდა, მიუხედავად საპროცენტო განაკვეთის ზრდისა, გლობალური მასშტაბით.
კაპიტალის საერთაშორისო მოძრაობის დინამიკისა და სტრუქტურის გაანალიზების დროს, უნდა აღვნიშნოთ, რომ ინვესტიციების ძირითადი ექსპორტიორები და იმპორტიორები 1981-2000 წლებში ისევ განვითარებული ქვეყნები არიან: 1981 წელს მათ წილად მოდიოდა კაპიტალის მთლიანი გატანის 79%. 2000 წელს ამ მაჩვენებელმა 81% შეადგინა. მსოფლიოში უცხოური კაპიტალის უმსხვილეს დონორად, ინვესტიციური კაპიტალის რეციფიენტად კვლავ აშშ რჩება, შემდეგ მოდის დიდი ბრიტანეთი და გერმანია, კანადა, ნიდერლანდები, ბელგია ლუქსემბურგი და შვეიცარია. განვითარებად ქვეყნებს შორის ამ მაჩვენებლის მიხედვით გამოირჩევიან სპარსეთის ყურის ქვეყნები, თურქეთი, ინდოეთი, არგენტინა, ტაილანდი.
უცხოური კაპიტალის იმპორტიორებს შორის პირველ ადგილზეა ბრაზილია, არგენტინა, მექსიკა, ინდოეთი, თურქეთი. უცხოური ინვესტიციების შედარებით მსხვილ რეციფიენტებს მიეკუთვნება ევროპის გარდამავალი ეკონომიკის მქონე ქვეყნები: პოლონეთი, ჩეხეთი, უნგრეთი.
რა ცვლილებები მოხდა კაპიტალის საერთაშორისო მოძრაობის სტრუქტურაში? ბოლო ორი ათწლეულის მანძილზე კაპიტალების საერთაშორისო მოძრაობის სტრუქტურაში არსებითი ცვლილებები მოხდა, კერძოდ, 1981-2000 წლებში დამოკიდებულება სასესხო და სამეწარმეო კაპიტალებს შორის შეიცვალა ამ უკანასკნელის სასარგებლოდ. 80-90-იანი წლების მიჯნაზე სასესხო კაპიტალის წილად (პორტფელური ინვესტიციების გარეშე) მოდიოდა მსოფლიო კაპიტალის ბაზრის მთლიანად შემოტანილი და მთლიანად გატანილი ინვესტიციები. 2000 წლისათვის ეს წილი შემცირდა. მაგრამ პორტფელური ინვესტიციების ნაწილი განეკუთვნება სასესხო კაპიტალს, ამიტომ სასესხო კაპიტალის წილმა მთელი შემოტანილი და გატანილი კაპიტალის ნახევარზე მეტი შეადგინა.
პორტფელური ინვესტიციების ზრდის ობიექტური მიზეზები. სამეწარმეო კაპიტალის მოძრაობაში ლიდერის პოზიციას იკავებს პორტფელური ინვესტიციები. ამ მოვლენის ობიექტური მიზეზებია:
– მსოფლიოში ინვესტიციური სიტუაციების გაუმჯობესება;
– კაპიტალის საერთაშორისო მოძრაობასთან მიმართებაში პოლიტიკის ლიბერალიზაცია;
– კაპიტალის მსოფლიო ბაზარში განვითარებადი და გარდამავალი ეკონომიკის მქონე ქვეყნების ბაზრების ძლიერი ინტეგრაცია.
განვითარებული ქვეყნების ბანკი ინვესტორების ინვესტიციური შესაძლებლობების გაძლიერება ამ ქვეყნებში დაფიქსირებული უნიკალური მოვლენის, სწრაფი ეკონომიკური ზრდის ხანგრძლივი პერიოდის დაფიქსირებაა. თუმცა 1997-1998 წლების მსოფლიო ფინანსურმა კრიზისმა კიდევ ერთხელ გაუსვა ხაზი პორტფელური ინვესტიციების მოცულობისა და გეოგრაფიული განთავსების დამოკიდებულებას მიმღებ ქვეყნებში არსებულ ეკონომიკურ და პოლიტიკურ სიტუაციაზე. გადამწყვეტი ფაქტორია სავალო ვალდებულებების მოკლევადიანი ხასიათი, რომლებიც პორტფელური ინვესტიციების ძირითად ნაწილს შეადგენენ და საბანკო დეპოზიტებთან ერთად მტკიცედ გადაადგილდებიან ქვეყნებს შორის მოგების შენარჩუნების და აგრეთვე ზემოგების მიღების მიზნით.
პორტფელური ინვესტიციების საერთაშორისო ბაზრის ძირითადი მონაწილენი არიან მაღალგანვითარებული ეკონომიკის მქონე ქვეყნები, პირველ რიგში აშშ, გერმანია, იაპონია, ბელგია. მათზე, როგორც ექსპორტიორებზე, მოდის 2000 წელს მთელი პორტფელური ინვესტიციების 95%, 1990 წელს ეს მაჩვენებელი 90%-ს უდრიდა. გარდამავალი და განვითარებული ეკონომიკის მქონე ქვეყნებზე მოდიოდა გატანილი პორტფელური ინვესტიციების 5% და შემოტანილი ინვესტიციების 10%.9
უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ პირდაპირი ინვესტიციები მსოფლიო ეკონომიკის გლობალიზაციის პროცესის ძირითადი მამოძრავებელი ძალაა. ისინი უდიდეს გავლენას ახდენენ ეროვნული ეკონომიკის განვითარებაზე როგორც ინვესტიციების ექსპორტიორ, ასევე იმპორტიორ ქვეყნებში. სსფ-ის მონაცემებით, პირდაპირი ინვესტიციების გატანა მსოფლიო მასშტაბით 1981-2000 წლებში გაიზარდა 23-ჯერ, ხოლო შემოტანა – 20-ჯერ.10
2001 წელს ადგილი ჰქონდა პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების მკვეთრ ცვლილებას. (რაც წლების მანძილზე უცვლელი რჩებოდა). ისინი აბსოლუტური მოცულობით – 40%-ით შემცირდა.11 სიტუაციის ასეთი ცვლილება დასავლელი ექსპერტების აზრით, აიხსნება არა მარტო კრიზისული მოვლენების გაძლიერებით განვითარებულ ქვეყნებში (პირველ რიგში აშშ-ში), არამედ იმითაც, რომ 90-იანი წლების მეორე ნახევარში ადგილი ჰქონდა გაუმართლებლად მაღალ აქტივობას პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების სფეროში, ეხლა მდგომარეობა ნორმალიზდება და ადგილი აქვს იმ მაჩვენებლებთან დაბრუნების პროცესს, რასაც ადგილი ჰქონდა მიმდინარე ათწლეულის პირველ ნახევარში, მაგრამ აღსანიშნავია, რომ ინვესტირებული კაპიტალის დამახასიათებელი უპირატესობა სხვებთან შედარებით არის ის, რომ იგი არ ახდენს რეციფიენტი ქვეყნის ეკონომიკის დავალიანების ტვირთის გადიდებას, იგი ინვესტირდება გრძელვადიანი პერიოდისათვის და ბოლოს განთავსდება, როგორც წესი, ეკონომიკის რეალურ სექტორში და შესაბამისად აფართოვებს და ამაღლებს წარმოების მომგებიანობას.
მსოფლიო ბანკის მონაცემებით, პირდაპირ ინვესტიციებს შედარებით მეტი მაკროეკონომიკური მნიშვნელობა აქვს დასავლეთ ევროპაში (პირველ რიგში, პატარა ქვეყნებში), ლათინური ამერიკის განვითარებად ქვეყნებში და ასევე ევროპის ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ქვეყნებში.
პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების გეოგრაფიული განაწილებისათვის დამახასიათებელია იგივე კანონზომიერება, რაც კაპიტალის მიგრაციის სხვა სახეობებისათვის. ამ ინვესტიციების როგორც ექსპორტიორები, ასევე იმპორტიორები არიან განვითარებული ქვეყნები. 80-90-იანი წლებისათვის მათი წილი პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების გატანის საერთო მოცულობაში შეადგენდა 93,4%-ს. ხოლო შემოტანაში – 76,8%. 1995 წელს ეს მაჩვენებლები იყო შესაბამისად: 86,2% და 61,5%, 2000 წელს – 91,0% და 79,1%; 2001 წელს საერთაშორისო საინვესტიციო აქტივობის მკვეთრი შემცირების შემდეგ განვითარებადი ქვეყნების წილი პირდაპირი ინვესტიციების მსოფლიო კაპიტალის შეტანაში შემცირდა 66%-მდე.12
საერთოდ კი უნდა აღინიშნოს, რომ პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების განთავსება და მოზიდვა კონცენტრირდება განვითარებული ქვეყნების ფარგლებში. პირველ რიგში ეს არის აშშ, კანადა, დიდი ბრიტანეთი, გერმანია, საფრანგეთი, ბელგია, ლუქსემბურგი, ნიდერლანდები, თანაც უნდა აღინიშნოს კაპიტალის განთავსების ისეთი თავისებურება, როგორიცაა “კაპიტალის ურთიერთმიწოდება” მაღალგანვითარებულ ქვეყნებს შორის.
განვითარებადი ქვეყნებიდან მოზიდული ინვესტიციების ძირითადი ნაწილი მოდის ლათინური ამერიკისა და კარიბის ზღვის აუზის ქვეყნებზე (2000 წ. 7%), ასევე აზიის სამხრეთ, აღმოსავლეთ და სამხრეთ-აღმოსავლეთ ქვეყნებზე 11%.13 XXI ს. განვითარებადი ქვეყნების, პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების იმპორტიორი ქვეყნების დამახასიათებელი თავისებურებაა მათი ნაკლები დამოკიდებულება 2001 წლის წარმოების დაცემაზე. აქ ინვესტიციური აქტივობა შემცირდა 6%-ით განვითარებული ქვეყნების 56%-ის ნაცვლად. ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის გარდამავალი ეკონომიკის მქონე ქვეყნების მონაწილეობის ხარისხი მსოფლიო საინვესტიციო ბაზარზე საკმაოდ მცირეა, ეს განსაკუთრებით ეხება პირდაპირი ინვესტიციების ექსპორტს. 1981-2000 წლებში მათი წილი მსოფლიო კაპიტალის გატანაში 1990 წლამდე არ აჭარბებდა 0,002%-ს, მან მაქსიმუმს მიაღწია 1997 წელს (0,7%). 1998-2000 წელს ეს მაჩვენებელი 0,2-0,3%-ის დონეზე დარჩა, მათი წილი კაპიტალის მსოფლიო შეტანაში გაცილებით მეტია, პიკს მიაღწია 1995-1997 წლებში (4-4,2%), 2000 წელს – 2%.14 პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების მნიშვნელოვანი იმპორტიორები არიან ჩეხეთი, პოლონეთი, სლოვაკია და უნგრეთი. მსოფლიო ინვესტიციური ბაზრის გაფართოვებისა და განმტკიცების ძირითადი ძალა არის ტრანსნაციონალური ბანკები და მათი უცხოური ფილიალები. საერთაშორისო ინვესტიციური ბაზრის ლიბერალიზაცია, ინვესტიციური თანამშრომლობის უნივერსალური ნორმების შემუშავება იმ პოლიტიკის ძირითადი ტენდენციებია, რომელთაც ატარებენ ნაციონალური მთავრობები და საერთაშორისო ორგანიზაციები მსოფლიო ინვესტიციური ბაზრის განვითარებასთან მიმართებაში.
გლობალური სტატუსის საერთაშორისო ინსტიტუტების ჩამოყალიბება. საერთაშორისო ინვესტიციებთან დაკავშირებული ეკონომიკური ურთიერთობების რეალიზაციის განუყოფელი ნაწილია გლობალური სტატუსის საერთაშორისო ინსტიტუტების ჩამოყალიბება. მათი საქმიანობის მიზანია ინვესტიციურ სფეროში მონაწილე ქვეყნების პოზიციების კოორდინაცია, ინვესტიციების მსოფლიო ბაზარზე მუშაობის უნიფიცირებული სტანდარტების დანერგვა, საერთაშორისო სამართლის ნორმების დაცვაზე კონტროლი, ერთობლივი პროექტებისა და პროგრამების რეალიზაცია.15 ახალი საერთაშორისო ორგანიზაციების, გაერთიანებებისა და სამართლებრივი სტრუქტურების შექმნა, ფუნქციონირებადი საერთაშორისო და რეგიონალური ინსტიტუტების აქტივიზაცია და მათი როლის გაძლიერება ინვესტიციების საერთაშორისო ბაზრის რეგულირებაში არის XX ს. ბოლო ათწლეულებისათვის ძირითადი დამახასიათებელი ნიშნებია. საერთაშორისო ინტეგრაციული გაერთიანებების ჩარჩოებში (ევროკავშირი, ნაფტა, ასეანი და სხვები), ვითარდება ინვესტიციური თანამშრომლობის სხვადასხვა ფორმები. ასე მაგალითად, საერთაშორისო ინვესტირების სფეროში ევროკავშირი ქმნის ინტიტუციონალურ საფუძვლებს ერთიანი ეკონომიკური პოლიტიკის გატარებისათვის, ასევე მან შექმნა ეკონომიკის რეგულირების ზენაციონალური ინსტიტუტები.
ინვესტიციების მსოფლიო ბაზრის ძირითადი ცვლილებები, რაც პირველ რიგში მის სტრუქტურაში მიმდინარე ძვრებთანაა დაკავშირებული, განპირობებულია ფინანსური გლობალიზაციით და სამეცნიერო-ტექნიკური განვითარების ტემპების დაჩქარებით. საერთაშორისო ინვესტირების დომინირებად ფორმად XX ს. 70-იანი წლებში განიხილება პირდაპირი ინვეტიციები, ხოლო XXI ს-ში წინმსწრები განვითარება ჰპოვეს პორტფელურმა ინვესტიციებმა. აღსანიშნავია ის ფაქტი, რომ ფინანსური ინსტრუმენტების მნიშვნელობის გაძლიერება ხელს უწყობს ინვესტიციების მოზიდვას ინვესტიციების მსოფლიო ბაზრიდან, ახალი ტექნოლოგიების დანერგვას, საბანკო კაპიტალის ზრდას და რისკების ხარისხობრივ მართვას. ფინანსური ინსტრუმენტების საერთაშორისო მოძრაობა სულ უფრო მეტად დამოუკიდებელ ხასიათს იძენს. ყალიბდება ე.წ. ინვესტიციების სახელშეკრულებო ფორმები: ხელშეკრულებები დაკავშირებული მომსახურებასთან და მართვასთან. მიზნობრივი სავალო სესხის ხელშეკრულებები, დაკავშირებული კაპიტალურ დაბანდებებთან, შეთანხმება ფრანჩაიზინგის შესახებ (ფრანშიზის შესახებ), შეთანხმებები ლიზინგის შესახებ, შეთანხმებები პროდუქციის დაყოფაზე. მოცემული ოპერაციების არსებითი განსხვავება იმაში მდგომარეობს, რომ ისინი არ ითვალისწინებენ არარეზიდენტებისათვის საკუთრების უფლების გადაცემას – ეს დამახასიათებელი ნიშანია ტრადიციულად განხილულ პირდაპირ და პორტფელურ ინვესტიციებთან მიმართებაში. ოღონდ ინვესტიციების ხელშეკრულებითი ფორმა იძლევა შემოსავლის მიღების უფლებას.
ცვლილებები ინვესტიციების ფორმების წყაროებში. კაპიტალის მსოფლიო ბაზარზე პირდაპირი ინვესტიციების ფორმირების წყაროების სტრუქტურაში ადგილი აქვს არსებით ცვლილებებს, რაც დაკავშირებულია ძვრებთან ინვესტირების სხვადასხვა ვარიანტების პრიორიტეტულობისა და ეფექტიანობის სფეროში, ფასიანი ქაღალდების ბაზრისა და კრედიტების ბაზრის ურთიერთდაკავშირებულების გაძლიერებასთან. ინვესტიციური მოთხოვნილებების დაფინანსებისათვის კორპორაციული ინვესტირების პარალელურად გამოიყენება ფინანსური ინსტრუმენტები, რომელთაც ერწყმის საბანკო დაკრედიტების ტრადიციული მექანიზმები. ამასთან ერთად საერთაშორისო საფინანსო ორგანიზაციების კრედიტების ხვედრითი წილი სტაბილურად მცირდება დაკრედიტების წესების გამკაცრების გამო. მზარდი ფინანსური გლობალიზაციის პირობებში ადგილი აქვს კორპორაციული ფასიანი ქაღალდების საერთაშორისო ბაზრის სტრუქტურის ტრანსფორმაციას ძირითადი საფონდო აქტივების ჭრილში: ძირითად ფინანსურ ინსტრუმენტად გამოყოფენ კომპანიების აქციებს, რომელთა ხვედრითი წილი თითქმის 3-ჯერ აჭარბებს სავალო ფასიანი ქაღალდების ხვედრით წილს.16 თანდათან კარგავს მნიშვნელობას სახელმწიფო ობლიგაციების საერთაშორისო ბაზარი. ამის მიზეზია ის, რომ განვითარებული ქვეყნები ატარებენ პოლიტიკას, რომლის მიხედვითაც თანდათანობით ხდება სახელმწიფო ბიუჯეტის დეფიციტის შემცირება შესაბამისად ახალი დავალიანებების შემცირების ფონზე, მეორე მიზეზია ის, რომ სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდების შემოსავლიანობის შემცირების ფონზე იცვლება ინვესტორთა უპირატესობის მინიჭების პრინციპი, ამის გარდა იზრდება აქციების ბაზარზე ტრანსაქტიური ოპერაციები.
საერთაშორისო ინვესტირების დამახასიათებელი ტენდენციები. საერთაშორისო ინვესტირების დამახასიათებელ ტენდენციებს მიეკუთვნება საკრედიტო ორგანიზაციების შერწყმისა და მიერთების მასშტაბების ზრდა, რომელიც ფინანსური გლობალიზაციის პირობებში შესაძლებელს ხდის კაპიტალების მოძრაობის ლიბერალიზაციას. საკრედიტო ორგანიზაციების შერწყმა და შეერთება (მაგალითად, სახელმწიფო ბანკების ჩაყლაპვა უცხოური ინვესტიციების მიერ) განხილული უნდა იქნას როგორც ინვესტიციური ოპერაციების ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი სახეობა. XX ს. უკანასკნელ ათწლეულში სწორედ ფინანსური ორგანიზაციების შერწყმა და შეერთება და არა ინვესტიციები ახალი ბანკების შესაქმნელად გახდა ინვესტიციური საბანკო კაპიტალის ზრდის საფუძველი. შედარებით “ახალგაზრდა”, ფორმირების პროცესში მყოფი ფინანსური ბაზარი, ჩამოყალიბებული საბანკო ინსტიტუტების შერწყმისა და მიერთების შედეგად, არსებითად მოიცავს განვითარებულ ქვეყნებს, აღმოსავლეთ და ცენტრალური ევროპის პოსტსოციალისტურ ქვეყნებს და გაცილებით მცირე ფორმით – განვითარებად ქვეყნებს. თავის მხრივ ეს პროცესი შეიძლება განხილულ იქნას, როგორც დივერსიფიცირებული საფინანსო საბანკო ჯგუფების ფორმირების პროცესი, რომლებისთვისაც დამახასიათებელია რიგი ფუნქციები (კორპორაციული დაკრედიტება, ინვესტიციური საქმიანობა საცალო საბანკო მომსახურება, დაზღვევა) და რითაც მომავალში შეივსება ინვესტიციების მსოფლიო ბაზარი.
ინსტიტუციონალური ცვლილებები, რომლებიც გამოწვეულია ფინანსური ინსტიტუტების ინტეგრაციით, მნიშვნელოვანი ფაქტორია, რომელსაც შეუძლია შექმნას ინვესტიციური სივრცე და რომელიც ფუნქციონირებს უნიფიცირებული წესებით. ყალიბდება ინვესტირების ინტეგრირებული მოდელი,17 რომელიც უზრუნველყოფს ინვესტიციურ რესურსებზე მოთხოვნის ზრდას დივერსიფიცირებული ფინანსური ინსტიტუტების საქმიანობის ხარჯზე. იგი ერთმანეთთან ათანხმებს ინვესტიციური და კომერციული ბანკების ფუნქციებს, ფასიანი ქაღალდების საბირჟო და ბირჟის გარეშე ბაზრების აქტივიზაციას, ახალი ფინანსური ინსტრუმენტების გავრცელებას.
განვითარებული ქვეყნების როლის გაძლიერება, განვითარებადი და გარდამავალი ეკონომიკის მქონე ქვეყნების როლის შემცირება ინვესტიციების მსოფლიო ბაზრის განვითარების ძირითადი ტენდენციაა, განსაკუთრებით პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების ბაზრისათვის. ასე მაგალითად: იმპორტის სფეროში ინვესტიციების დაახლოებით 73% მოდის ინდუსტრიულად განვითარებულ ქვეყნებზე, 24%-ზე მეტი – განვითარებად ქვეყნებზე და 3%-ზე ნაკლები – ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებზე (რუსეთის ჩათვლით). ექსპორტის სფეროში ინვესტიციების 90% მოდის განვითარებულ ქვეყნებზე; განვითარებად ქვეყნებზე – დაახლოებით 8%; ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებზე (რუსეთის ჩათვლით) – 1%-ზე ნაკლები.18
უკანასაკნელი ათწლეულის განმავლობაში მსოფლიო კაპიტალის ბაზარზე პირდაპირი ინვესტიციების მოცულობის ზრდა მიიღწევა მსოფლიო ინვესტორთა უმსხვილესი ტრიადის – აშშ-ს, ევროკავშირისა და იაპონიის ხარჯზე. ამ ქვეყნების მიერ კონცენტრირდება განთავსებული ინვესტიციების 92% და მოზიდული ინვესტიციების 80%.
ინვესტიციების საერთაშორისო ბაზრის განვითარების თანამედროვე ეტაპის ერთ-ერთი თავისებურებაა ევროკავშირის, როგორც მსოფლიო ინვესტიციური ცენტრის მნიშვნელობის არსებითი გაზრდა. ევროკავშირის ქვეყნები გახდნენ ინვესტიციების მსოფლიო ბაზარზე უმსხვილესი დონორები, უცხოური ინვესტიციების მთელი ნეტო-ექსპორტის 80% მოდის ხუთ ევროპულ სახელმწიფოზე: დიდ ბრიტანეთზე, გერმანიაზე, საფრანგეთსა, ნიდერლანდებსა და შვეიცარიაზე.19 ამავდროულად მოხდა ევროპის ქვეყნების პოზიციების გაძლიერება მსოფლიო კაპიტალების ბაზრიდან ინვესტიციების მოზიდვის სფეროში. ამასთან ერთად, რეციფიენტი – ქვეყნების ჯგუფში ლიდერის პოზიცია კვლავ აშშ-ს უკავია. ასე, რომ საერთა-შორისო ინვესტიციების ზრდის ტემპები XX ს. ბოლოსა და XXI ს. დასაწყისში მეტია სამრეწველო წარმოების, მსოფლიო მეპ-ისა და საქონლითა და მომსახურების მსოფლიო ვაჭრობის ზრდის ტემპებთან შედარებით. იქმნება შთაბეჭდილება, რომ უცხოური ინვესტი-ციების მოძრაობა ძირითადად პოზიტიურ გავლენას ახდენს მსოფლიო ეკონომიკის მდგომარეობაზე, ოღონდ 2001 წელს უცხოური ინვესტიციების “ეიფორია” დასრულდა. 2001 წელს მათმა მოდინებამ მსოფლიო ეკონომიკაში შეადგინა 735 მილიარდი დოლარი, ხოლო გადინებამ – 621 მილიარდი დოლარი.20 მიმდინარე ფასებში, 2000 წელთან შედარებით, ეს მაჩვენებლები შემცირდა შესაბამისად 51% და 55%-ით. ასეთი მნიშვნელოვანი დაცემა (თითქმის ნახევარი) პირველად დაფიქსირდა მთელი 90 წლის მანძილზე. პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების ასეთი მკვეთრი დაცემის მიზეზია (როგორც გარიგებების რიცხვით, ასევე მათი მოცულობის მიხედვით) საერთაშორისო საფინანსო ორგანიზაციების შერწყმისა და შეერთების მნიშვნელოვანი შემცირება, რომელზედაც მოდის ინვესტიციების მსოფლიო მოცულობის 70-დან 85%-მდე.21 ამასთან, ბევრი უცხოელი სპეციალისტი თვლის, რომ მსოფლიო ეკონომიკამ 2000 წლისათვის განვითარების მეტად მაღალ დონეს მიაღწია ინვესტიციების სტაბილურად საშუალო დონის პირობებში. ინვესტიციების მოცულობამ ამ პერიოდისათვის 5-ჯერ გადააჭარბა 5 წლის წინ მიღწეულ დონეს. ეკონომიკური განვითარებისა და თანამშრომლობის ორგანიზაციის სპეციალისტები თვლიან, რომ 1999-2000 წლებში ადგილი ჰქონდა ე.წ. “გაზვიადებულ ინვესტირებას”. კაპიტალის მსოფლიო ბაზარზე ინვესტირების მასშტაბების მკვეთრი შემცირების მეორე მიზეზი არის მსოფლიო კაპიტალების ბაზარზე დაცემა, რომელიც შეეხო მსოფლიო ფინანსური კაპიტალის სამივე მთავარ ცენტრს – აშშ-ს, ევროკავშირს და იაპონიას. ამავდროულად საფონდო ბაზრებზე “მერყევი” სიტუაცია მაღალგანვითარებულ ქვეყნებში, თავის მხრივ, გავლენას ახდენს ფინანსური რესურსების სიდიდის დაცემაზე, რომელთაც ბანკები აბანდებენ უცხოეთში. ამ ფაქტორებს ჰქონდათ მოკლევადიანი ციკლური ხასიათი, თუმცა გახდნენ განვითარებული ქვეყნების ბანკების ინვესტიციური აქტივობის შემცირების მიზეზი.