ეკონომიკური წესრიგის პოლიტიკა: წინააღმდეგობა სოციალურ და კონკურენციულ წესრიგს შორის

რევაზ გველესიანი, თსუ სრული პროფესორი, ეკონომიკური პოლიტიკის ქართულ-გერმანული ინსტიტუტის დირექტორი

საბაზრო ეკონომიკურ სისტემებში მილიონობით კერძო ეკონომიკური ერთეულები საკუთარი მიზან-წარმოდგენებისა და მათ ხელთ არსებული ჩარჩო-პირობების საფუძველზე (ტექნიკური პარამეტრები, საგადასახადო კანონები, საკრედიტო შესაძლებლობები, სახელმწიფო ინსტრუქციები და ა.შ.) ადგენენ წარმოების, მოხმარების, საინვესტიციო დაფინანსების და სხვა ეკონომიკურ გეგმებს. თუ შეიცვლება ჩარჩო-პირობები, მაშინ ეკონომიკის სუბიექტები გადაეწყობიან ახალ სიტუაციაზე. ჩარჩო-პირობების დადგენას ან მათ გაუმჯობესებას განუწყვეტლივ ითხოვენ პოლიტიკოსები და ეკონომიკა. ამასთან, მათი ზუსტი შინაარსი ხშირად ნათელი არ არის.

ეკონომიკური წესრიგის პოლიტიკის ამოცანაა დაადგინოს ჩარჩო-პირობები კერძო ეკონომიკური და სახელმწიფო აქტივობისათვის და შეუსაბამოს ისინი სოციალურ-ეკონომიკურ და ტექნოლოგიურ პროცესებს. მას ხშირად თვისებრივ პოლიტიკასაც უწოდებენ.
ყოველგვარი ეკონომიკური წესრიგი ეფუძნება მთელ რიგ მნიშვნელოვან ელემენტებს: მასში შედის მიზნების ან მიზანთა სისტემის დადგენა, ისევე როგორც სამართლებრივი საფუძვლების და მნიშვნელოვანი ინსტიტუტების განსაზღვრა. ამ გზით ეკონომიკური წესრიგი ზოგადი ფორმით რეგულირდება. ეკონომიკური წესრიგის განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი ელემენტებია: საკოორდინაციო მექანიზმი და საკუთრებით ურთიერთობათა წესრიგი. რადგან აქ შესაძლებელია მთელი რიგი შუალედური ფორმები, საჭიროა ეკონომიკური წესრიგის პოლიტიკისათვის რეკომენდაციათა ჩარჩო. სოციალური საბაზრო ეკონომიკა ეფუძნება კონკურენციის პრინციპს, ამასთან ატრიბუტი “სოციალური” მიგვითითებს იმაზე, რომ გარკვეულ პირობებში ბაზრის შედეგები უნდა გარდაიქმნას საზოგადოებრივი მიზანსისტემის სოციალური კომპონენტების შესაბამისად. კონკრეტიზაცია კი უნდა მოხდეს მიმდინარე ეკონომიკურ-პოლიტიკური კონცეფციის ფარგლებში.
რაც შეეხება ეკონომიკური პოლიტიკის კონცეფციას, ზოგჯერ მსჯელობენ წესრიგის პოლიტიკის ნიმუშზეც – საქმე ეხება ორიენტირების გენერალურ ჩარჩოს, რომლითაც ეკონომიკური პოლიტიკის გამტარებლები მიმდინარე გადაწყვეტილებების მიღების პროცესში ხელმძღვანელობენ.
მიზანთა სისტემის განხილვისას, წესრიგის პოლიტიკის თვალსაზრისით, მნიშვნელობა აქვს იმას, თუ რა ეკონომიკურ-პოლიტიკურ ღირებულებათა სისტემა უდევს საფუძვლად ეკონომიკურ მიზნებს, უფრო შორს თუ გავიხედავთ – თუ როგორ მიიღწევა საზოგადოებრივი კონსენსუსი. ამისათვის, პირველ რიგში, უნდა დადგინდეს მოქმედების არეალი კერძო ეკონომიკური სუბიექტებისათვის. თუ არსებობს საბაზრო ეკონომიკური წესრიგი (კონკურენციის წესრიგი), მაშინ მეწარმეთა აქტიურობამ იქამდე არ უნდა მიგვიყვანოს, რომ ძალადაკარგულად გამოაცხადოს კონკურენციის ფუძემდებლური ელემენტი. ამის გამო, მაგალითად, კონკურენციის შეზღუდვის საწინააღმდეგო კანონში ჩადებულია კარტელების ზოგადი აკრძალვა. ხელშეკრულების თავისუფლება ამით იზღუდება. ეკონომიკურ-პოლიტიკური კონცეფციები ხანგრძლივ დროზეა გათვლილი და არ მოიცავს დეტალურ წესებს. მოქმედების უამრავი ალტერნატივიდან აიღება თეორიულად დასაბუთებული წინასწარი არჩევანი. ის ისე უნდა დადგინდეს, რომ შესაძლებელი იყოს შეხამება ახალ თეორიულ აღმოჩენებთან ან აქამდე უცნობ პრობლემებთან.
ვისაც სურს გაატაროს წესრიგის ეფექტიანი პოლიტიკა, უნდა იცნობდეს ეკონომიკური სუბიექტების შესაბამისი ფენებისათვის დამახასიათებელ სპეციფიკურ ჩარჩო-პირობებს. ის, რაც ქვედა ფენისათვის ჩარჩო-პირობას წარმოადგენს, მაღალი “იერარქიული” საფეხურისათვის შესაძლებელი მოქმედების პარამეტრია. მაგალითად, სატარიფო ხელშეკრულებების პარტიები უთანხმდებიან ერთმანეთს ახალ პირობებზე (მოქმედების პარამეტრი). მეწარმეებისა და დასაქმებულთათვის ამით დგინდება მოქმედების არეალი (ჩარჩო-პირობა).
ეკონომიკის ისტორიაში გამოიკვეთა განსხვავებული წესრიგის პოლიტიკური მოდელები (Varieties of Capitalism). ანგლოსაქსური ეკონომიკის თვითდინებით მიშვების (Laisez faire) პირისპირ დგას ეკონომიკური წესრიგის უფრო მძლავრი სოციალური მიმართულება მოქნილად კოორდინირებული საბაზრო ეკონომიკის თვალსაზრისით ევროპულ კონტინენტზე (მაგალითად, სოციალური საბაზრო ეკონომიკა გერმანიაში, შვედური მოდელი და ა.შ.). ყოველ ქვეყანას აქვს თავისი ისტორიულად განვითარებული კულტურა და საკუთარი საზოგადოებრივი ღირებულებები. ქვეყნის ტრადიციებიდან და კულტურიდან შექმნილ ღირებულებათა სისტემას ვერ გამოვიყენებთ უბრალოდ სხვა ქვეყნის ეკონომიკაში.
ეკონომიკური წესრიგის პოლიტიკა მიისწრაფის, რომ მიაღწიოს თანხმობას საზოგადოებრივ ღირებულებათა სისტემასა და ეკონომიკური ჩარჩო-პირობების ფორმირებას შორის.
ამით ნათელი ხდება, რომ წესრიგის პოლიტიკა საზოგადოებრივ-პოლიტიკური ზემიზნების მიღწევასთან მიმართებაში ინსტრუმენტალურ ხასიათს ატარებს და ის არსებითად სხვადასხვაგვარია სხვადასხვა ეკონომიკურ საზოგადოებებში.
ბერძენი ფილოსოფოსები პლატონი და არისტოტელე სახელმწიფოს ამოცანად თვლიდნენ იმას, რომ ადამიანთა ერთობლივი თანაარსებობა რაც შეიძლება კარგად მოწესრიგებულიყო. თომას ვონ აკვინი სახელმწიფოს აკისრებდა დაპირისპირებული ინდივიდუალური ინტერესების შეხამების ფუნქციას, რათა დაექვემდებარებინა ისინი ერთობლივი კეთილდღეობისათვის. კარლ მარქსმა მას უწოდა გაბატონებული კლასის ძალაუფლების ინსტრუმენტი. მაქს ვებერის მიხედვით, სახელმწიფო არის საზოგადოებრივი ინსტიტუტი, რომელსაც გააჩნია ლეგიტიმური ძალმომრეობის მონოპოლია.
ჩვენი მიზანი არ არის სახელმწიფოს შესახებ თეორიული და სახელმწიფო პოლიტიკური დებატების წარმართვა, მაგრამ უნდა ითქვას, რომ სახელმწიფოს ანუ მის ორგანოებს და ინსტიტუტებს არ აქვთ თვითმიზანი, არამედ ისინი ეკონომიკურ საზოგადოებაში გარდაუვალი ინსტრუმენტებია, თუკი თანაარსებობა რამდენადმე უკონფლიქტო უნდა იყოს. სახელმწიფო ინსტიტუტების ლეგიტიმაცია დემოკრატიის პირობებში უბრუნდება საბოლოოდ ყოველთვის ხალხს, ჭეშმარიტად სუვერენულს.
ეკონომიკური პოლიტიკის სხვა სფეროებისგან განსხვავებით წესრიგის პოლიტიკაში უფრო ძნელია სიტუაციის ანალიზი. ჭეშმარიტი ინდიკატორები, როგორიცაა მაგალითად, შრომის ბაზრის პოლიტიკაში დასაქმებულთა რაოდენობა და უმუშევართა წილი, ან ფულად პოლიტიკაში ფულის რაოდენობა ან პროცენტების წილი, აქ არ არსებობს. თუმცა ასეთი ინდიკატორი შეიძლება ყოფილიყო კმაყოფილების ხარისხის განმსაზღვრელი ჩარჩო-პირობებთან მიმართებაში.
ასეთ შემთხვევაში ჩვენ სხვა გზა უნდა ავირჩიოთ, კერძოდ, პირველ რიგში გავააანალიზოთ ეკონომიკური წესრიგის მნიშვნელოვანი შემადგენელი ელემენტები, მეორე – სახელმწიფოსა და კერძო სფეროებს შორის საზღვრების გადაწევის საკითხი, მესამე, თვალი გადავავლოთ საზოგადოებრივი საქონლის სპეციფიკურობას და ბოლოს შეგვიძლია ვაჩვენოთ არაეფექტური წესრიგის პოლიტიკის მოქმედება არსებული ჩარჩო-პირობებიდან გამომდინარე.
გერმანიაში წესრიგის პოლიტიკისათვის დღემდე დიდი მნიშვნელობა აქვს კონკურენციის წესრიგის “ფუძემდებლურ პრინციპებს” ვალტერ ოიკენის მიხედვით, რომელიც თავის წიგნში “ეკონომიკური პოლიტიკის საფუძვლები” აანალიზებდა ნაცისტური რეჟიმის ეკონომიკურ-პოლიტიკურ გამოცდილებებს. მან სცადა ეჩვენებინა გერმანიის ეკონომიკური წესრიგის ჩარჩო-პირობები ომის შემდგომ პერიოდში. იგი, ისევე როგორც ფრანც ბიომი და ჰანს გროსმან-დორთი, ეკუთვნოდა ე.წ. “ფრაიბურგის სკოლას”, აზროვნების მიმართულებას, რომელიც განსაკუთრებით დაინტერესებული იყო ეკონომიკური წესრიგითა და სოციალურ-ეკონომიკური განვითარებისათვის მისი მნიშვნელობით. ამ სკოლის წარმომადგენლებს ამიტომ უწოდეს “ორდო-ლიბერალები”.
ჩვენ გვსურს მოკლედ შევეხოთ ამ ფუძემდებლურ პრინციპებს ოიკენის მიხედვით:
1. ძირითადი პრინციპი: ეკონომიკურ საკონსტიტუციო სამართლებრივ ძირითად პრინციპს ოიკენი ხედავდა სრულყოფილი კონკურენციის ქმედითუნარიან ფასთა სისტემის ფორმირებასა და ფუნქციონირებაში. იგი უნდა ქცეულიყო ყოველგვარი ეკონომიკურ-პოლიტიკური ღონისძიების შეფასების კრიტერიუმად. ამასთან ფასთა სისტემას არც ხელი უნდა შეშლოდა და არც კანონგარეშე დაგვეყენებინა (როგორც მაგალითად სავალუტო კონტროლის ან ფასებისა და ხელფასების შეჩერების შემთხვევაში და ა.შ.). მაგრამ ეკონომიკაში კონცენტრაციის პროცესიც – მაგალითად საგადასახადო ღონისძიებებით – უნდა იქნას უგულებელყოფილი. ჩვენ ვიცით, რომ სრულყოფილი კონკურენცია, რომელმაც თეორიული თვალსაზრისით მნიშვნელოვანი შემეცნებითი როლი შეასრულა, ფაქტიური ეკონომიკური პროცესებისათვის არც რეალიზებადია და არც სასურველი. არ უნდა გამოგვრჩეს მხედველობიდან, რომ დომინირებს ოლიგოპოლიის საბაზრო ფორმა. მხოლოდ ფულად და საფინანსო სფეროში არსებობს ზოგიერთი დაახლოებით სრულყოფილი ბაზრები ჰომოგენური საქონლით. თუკი კონკურენციის პრინციპს, როგორც ასეთს დავადასტურებთ, უნდა იქნას გატარებული ისეთი ღონისძიებები, რომ შესაძლებელი გავხადოთ ფუნქციონირებისუნარიანი კონკურენცია;
2. სავალუტო პოლიტიკის პრიმატი – სავალუტო პოლიტიკური სტაბილიზატორი: კონკურენციის წესრიგის ცენტრში უნდა იდგეს სტაბილური ფულადი ერთეული. ეს მოთხოვნა განსაკუთრებით დასაბუთდა გერმანიის ისტორიულ-ეკონომიკური გამოცდილებით: მზარდი ინფლაციით, რომელმაც დასაწყისი ჰპოვა პირველი მსოფლიო ომის პერიოდში და ჰიპერინფლაციით, რომელმაც 1923 წელს მიაღწია კულმინაციას, ასევე ხანგრძლივი ინფლაციით მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ, რომელიც დასრულდა 1948 წელს DM-ის შემოტანით. მაგრამ ოიკენი არ დაკმაყოფილდა მხოლოდ ფულის სტაბილურობის მოთხოვნით. ის მნიშვნელოვნად თვლიდა ავტომატიზმს, რომელსაც უნდა უზრუნველეყო ფულის მიწოდება ინტერესთა ჯგუფების და პოლიტიკური ზეგავლენისაგან დამოუკიდებლად. ამასთან მან შეძლებისდაგვარად იგულისხმა ოქროს ვალუტა, რომლის დროსაც ცენტრალურ ბანკში მიმოქცევაში მყოფი ფულის რაოდენობა დამოკიდებული იყო ოქროს შედინებასა და გადინებაზე. ეს არის მექანიზმი, რომელიც ფუნქციონირებდა საგარეო ვაჭრობაში 1870-1914 წლამდე პერიოდში. გერმანიის ფედერალური ბანკის 1974-დან 1998 წლამდე და 1999 წლიდან აგრეთვე ევროპული ცენტრალური ბანკის მიერ გამოყენებულ მომავალზე ორიენტირებულ ფულის მასის პოლიტიკას, რომელიც ფულის რაოდენობის ზრდას უპირატესად რეალური შიდა პროდუქტის ზრდას უკავშირებს, იგი ჯერ არ იცნობდა. ის პრინციპულად შეესაბამება მის მოთხოვნას. ეს ეხება აგრეთვე ბოლო წლებში ევროპაში ევროს შემოტანით ფულადი სისტემის სტაბილურობის მნიშვნელობას სავალუტო კავშირის წევრი ქვეყნების სოციალ-ეკონომიკური განვითარებისათვის;
3. ღია ბაზრები: კონკურენციის ხელშეწყობისათვის საჭიროა, რომ ბაზარზე შესვლა ღია იყოს. ეს არის საუკეთესო მეთოდი, რათა უგულებელვყოთ კონცენტრაციის ტენდენციები. მიწოდება-მოთხოვნის ბლოკირებით ხელი შეეწყობოდა მონოპოლიის წარმოქმნას. კონკურენციის ყოველგვარი ხელშემშლელი ბარიერები, საინვესტიციო აკრძალვები, შემოტანის შეზღუდვები უნდა მოიხსნას. უეჭველად ხელი უნდა შევუწყოთ ამ კრიტერიუმების დანერგვას. კონკურენციის თეორიამ დაადასტურა, რომ ბაზრების ღიაობა არ არის კონკურენციისათვის საკმარისი პირობა. ბაზრები უფრო მეტად უნდა იყოს ეკონომიკური მეტოქეობის ასპარეზი, რაც იმას ნიშნავს, რომ პოტენციური კონკურენტი უნდა ფლობდეს შესაბამის კაპიტალს, ტექნიკურ ცოდნას და ა.შ., რათა მყარად დადგეს მოზღვავებული მიმწოდებლების წინააღმდეგ. ტელეკომუნიკაციის ბაზრის ლიბერალიზაცია 90-იანი წლების შუა ხანებში გვაძლევს ამისათვის ძალზე მდიდარ თვალსაჩინო მასალას.
ამ ბაზარზე ახლახან შემოვიდნენ მძლავრი კომპანიები. ამასთან ტელეკომის სააქციო საზოგადოების ქცევის წესები გვაგონებდა ადრეულ მონოპოლისტურ სიტუაციას (მაგალითად, ქსელში შესვლისათვის გადასახადების დადგენა, სხვა მიმწოდებლებთან გადასვლისათვის გადასახადები და ა.შ.). ამასთან ეს ძალაშია ძირითადად მხოლოდ ევროპელი მიმწოდებლებისათვის, მესამე რანგის სახელმწიფოების და განვითარებადი ქვეყნების მეწარმეებისათვის ევროპულ შიდა ბაზარზე შესვლა ჯერ კიდევ გაძნელებულია;
4. კერძო საკუთრება: ოიკენი მხარს უჭერს წარმოების საშუალებებზე კერძო საკუთრებას. მისი საზოგადოებრივ საკუთრებად გადაქცევა გამოიწვევდა, მაგრამ არ გადაჭრიდა სოციალურ პრობლემებს. თუმცა მარტო კერძო საკუთრება არ იქნებოდა კონკურენციის წესრიგის წარმართვის გარანტია. იმის მიხედვით, თუ ბაზრის რომელი ფორმაა წარმართველი, კერძო საკუთრების ფუნქცია შესაბამისად სხვადასხვაგვარად შეფასდებოდა. მონოპოლისტური სტრუქტურების შემთხვევაში წარმოიშობოდა ძალაუფლების ისეთი პოზიციები, რომლებიც ხელს შეუშლიდნენ იმას, რომ კერძო საკუთრება გადაქცეულიყო წესრიგის დამყარების ეკონომიკურ და სოციალურად საჭირო ინსტრუმენტად. ამდენად, სრულყოფილი კონკურენცია ძალიან ბევრი, შედარებით მცირე მიმწოდებლებითა და წარმოების საშუალებებზე კერძო საკუთრებით იქნებოდა სასურველ ეკონომიკურ წესრიგთან მიმართებაში კომპლემენტური. ის, რაც ოიკენმა ვერ შეამჩნია არის ის ფაქტი, რომ სრულყოფილი კონკურენცია არც რეალიზებადია და არც ყოველთვის სასურველი. მაგრამ ჩვენ ვიზიარებთ მის მოსაზრებას ოლიგოპოლიურ და მონოპოლიურ საწარმოებზე ზემოქმედების შესახებ, რომლებიც გლობალიზაციის პროცესში სულ უფრო მეტად გამოდიან ნაციონალური სახელმწიფოებრივი კონტროლიდან და ამით კერძო საკუთრების სოციალური მოვალეობების პოსტულატიდან;
5. ხელშეკრულების თავისუფლება: ხელშეკრულების თავისუფლება, როგორც ჩანს, არის კონკურენციის შემდგომი წანამძღვარი. საქმე ეხება ინდივიდუალურ უფლებას, თვითონ გააკეთოს არჩევანი და მიიღოს გადაწყვეტილება. მაგრამ ამავე დროს შეიძლება მოხდეს ხელშეკრულების თავისუფლების ბოროტად გამოყენება, მაგალითად, როცა იდება კარტერთა ხელშეკრულებები. ის უნდა უგულებელვყოთ, რადგანაც ეწინააღმდეგება ეკონომიკურ-სამართლებრივი კანონმდებლობის ძირითად მიმართულებას. აღსანიშნავია ის, რომ ოიკენი ფიქრობდა მონოპოლიური დაწესებულებების სახელმწიფო მაკონტროლებელ ორგანოზე, რომელიც გერმანიაში მოგვიანებით შეიქმნა კარტელის ფედერალური უწყების ფორმით;
6. პასუხისმგებლობა: “ვინც სარგებლობს, მან ზარალიც უნდა განიცადოს”, ეს გამონათქვამი ნათელყოფს ოიკენის პოზიციას. პასუხისმგებლობის პრინციპი ხელს უწყობს ფრთხილ ეკონომიკურ დისპოზიციებს. ამასთან წარმმართველია წარმოდგენა პოლიპოლისტური საბაზრო ფორმის შესახებ, რომლის დროსაც იქედან ამოდიან, რომ მწარმოებელი მესაკუთრეც არის და ამით ის პასუხისმგებლობასაც იღებს. ყოველივე ეს ეკონომიკაში დღევანდელი გადასახედიდან სხვაგვარად გამოიყურება, კერძოდ, კაპიტალის საზოგადოებებში საკუთრებასა და დისპოზიციას შორის დაცილება მოხდა და პირადი პასუხისმგებლობის პრინციპს მხოლოდ პირობითად შეესაბამება;
7. ეკონომიკური პოლიტიკის სტაბილურობა: საწარმოების საინვესტიციო საქმიანობისათვის გადამწყვეტი მნიშვნელობა ენიჭება გადასახადების, სავაჭრო ხელშეკრულებების, სავალუტო ერთეულების და ა.შ. ხანგრძლივი ვადით დადგენას. აქ საქმე ეხება ეკონომიკურ-პოლიტიკურ სანდოობას. საწარმოებისათვის საჭიროა წინასწარ გამოვიცნოთ რელევანტური ჩარჩო-პირობები გრძელვადიანი საინვესტიციო კავშირების გამო. ეკონომიკური პოლიტიკა, რომელიც სწრაფი ცვალებადობით ხასიათდება, ხელს უწყობს კონცენტრაციას. გერმანიაში 90-იანი წლების შუა ხანებში დიდი უიმედობა შეინიშნებოდა, რომელიც ცნობილი იყო ცნებით “რეფორმის სტაგნაცია.”
რეფორმისადმი მოთხოვნილება დიდი იყო და საყოველთაოდ აღიარებული. ამის მიუხედავად რეფორმები მაინც რუდიმენტულად ტარდებოდა. ინვესტორები “თავს ესხმოდნენ” ბუნდოვან ეკონომიკურ პოლიტიკას. გაურკვევლობა უფრო ცუდია, ვიდრე მკაცრი, მაგრამ მდგრადია ჩარჩო-პირობები, რადგანაც მაშინ დისპოზიციები და გადაწყვეტილებების მიღება შესაძლებელი ხდება;
8. ფუძემდებლური პრინციპების ერთობლიობა: განხილულ პრინციპებს ეკონომიკური წესრიგის პოლიტიკის თვალსაზრისით აზრი მხოლოდ ერთობლიობაში გააჩნია, რადგან ეს იძლევა წესრიგის პოლიტიკური გადაწყვეტილების მიღების საშუალებას კონკურენციის წესისათვის.
ამ პრინციპების ერთ ნაწილზე დღეს აღარ ვსაუბრობთ, რადგან იგი თავისთავად იგულისხმება. და მაინც, არსებობს აზრთა სხვადასხვაობა ეკონომიკური პოლიტიკის სწორი წარმართვის შესახებ. ექსპერტთა საბჭო ყოველთვის მთელი ეკონომიკური განვითარების შეფასებისას ხაზს უსვამს ჩარჩო-პირობების მნიშვნელობას. “ინვესტორთა მოლოდინი, რომ კონკურენციის პირობებში გაწეული რისკები გარკვეული შანსებით გადაიწონება, მხოლოდ მაშინ არის დასაბუთებული, როცა ჩარჩო-პირობები კარგი და საიმედოა, ე.ი. როცა ბაზრები ღიაა და რეგულირება შემოთავაზებული ღონისძიებებით შემოიფარგლება. სახელმწიფო უარს ამბობს დისკრიმინაციულ ინტერვენციულ ჩარევაზე, როცა თანამედროვე ინფრასტრუქტურა არსებობს. ასეთივე მნიშვნელობისაა, აგრეთვე, ინვესტიციების მიკროეკონომიკური პირობები ვიწრო გაგებით, რომელიც სახელმწიფომ დასახა საგადასახადო და ხარჯების პოლიტიკის, სატარიფო ხელშეკრულების პარტიების მიერ ხელფასებისა და სახელფასო სტრუქტურის ფიქსირების, ფულადი პოლიტიკის, პროცენტების და ა.შ. სახით.
თუ ეკონომიკური წესრიგის ჩარჩო ხვრელებს გააჩენს, არსებული ჩარჩო-პირობები არადამაკმაყოფილებლად აღიქმება, ანდა სახელმწიფო კერძო ეკონომიკურ აქტივობას არასასურველ თავისუფალ სივრცეს დაუტოვებს, მაშინ შეიძლება მივიდეთ ე.წ. ჩრდილოვან ეკონომიკამდე (underground economy, არაფორმალური სექტორი, ფარული მუშაობა).
ამასთან საქმე ეხება საქმიანობებს, რომლებიც არ ექვემდებარებიან გადასახადების დაწესებას და რეგლამენტირებას სახელმწიფო სექტორის მიერ. თუმცა ისინი უნდა შედიოდნენ ბრუტო შიდა პროდუქტში, მაგრამ არ ვლინდებიან, სულ ერთია რა მიზეზით, მასში.
“ჩრდილოვანი ეკონომიკის შიდა პროდუქტს” მიეკუთვნება:
ლეგალური აქტივობა, რომლებიც ლეგალურად სრულდება მაგრამ, რომლებზეც გადასახადები ვერ წესდება (გადასახადების დამალვა);
ლეგალური აქტივობა, რომელიც არალეგალურად ტარდება (ფარულად მუშაობა);
არალეგალური აქტივობა (ნარკოტიკებით ვაჭრობა);
შემოსავლები საკუთარი ლეგალური წარმოებიდან და პირდაპირი გაცვლიდან.
ჩრდილოვანი ეკონომიკის მოცულობასთან დაკავშირებით შეიძლება ჩამოვაყალიბოთ რამდენიმე ჰიპოთეზა, რომლებიც საშუალებას მოგვცემს გამოვიცნოთ მათი წესრიგის პოლიტიკური მნიშვნელობა: განსაზღვრულ პერიოდში ჩრდილოვანი ეკონომიკა ქვეყანაში მით უფრო დიდია, რაც:
უფრო მაღალია გადასახადების და სოცდაზღვევების დანახარჯების ზღვრული ოდენობა;
უფრო ცუდია საგადასახადო მორალი;
უფრო მაღალია სახელმწიფო რეგლამენტირების ტვირთი;
უფრო სწრაფია დანახარჯების მატება და აღქმა;
უფრო მცირეა რეალურად არსებული შემოსავალი ერთ სულზე (ე.ი. არსებობს ეკონომიკური აუცილებლობა “დამატებითი საქმიანობისათვის”);
უფრო მცირეა დროის შესაბამისი ხარჯები, ანუ რაც უფრო მცირეა ოფიციალური ასაკობრივი დასაქმების წილი და სამუშაო დრო და რაც უფრო დიდია უმუშევართა ოდენობა (თუ სამუშაო დროს და თავისუფალ დროს ერთმანეთს შევუდარებთ მათი სარგებლიანობის მიხედვით, დავადგენთ, რომ მზარდი სამუშაო დროით “თავისუფალი დრო” უფრო ღირებული ხდება და პირიქით);
უფრო მცირეა დასაქმების ხარჯები ჩრდილოვან ეკონომიკაში ანუ რაც უფრო მცირეა მოსალოდნელი დასჯის საზომი და არაოფიციალური საქმიანობის აღმოჩენის ალბათობა.
თავისთავად ცხადია, რომ ზემოთმოყვანილმა ფაქტებმა თავიანთ მოქმედებაში შეიძლება ერთმანეთი “გააძლიერონ”.
კვლევის პირდაპირი მეთოდები (გამოკითხვები, რომელთა გამოყენება გასაგები მიზეზების გამო თითქმის შეუძლებელია) ძირეულად უნდა განვასხვავოთ არაპირდაპირი მეთოდებისაგან, რომელთა დროსაც პირობითი ნიშნების საფუძველზე მივიღებთ დასკვნას ჩრდილოვანი ეკონომიკის მოცულობის შესახებ.
დასაქმების წილის ცვლილებები დროსთან მიმართებაში განიხილება. დაღმავალი ოფიციალური დასაქმების წილი გვაძლევს ინფორმაციას ჩრდილოვანი ეკონომიკის სიდიდეზე და განვითარებაზე მაშინ, თუ არ აშკარავდება, რომ ფორმალური ეკონომიკიდან საბოლოოდ გამოსული – და ამით სტატისტიკურად დაუფიქსირებელი – დასაქმებული ჩრდილოვან სექტორში საქმიანობს. ამას გარდა, ვარაუდობენ, რომ განსაზღვრულ პერიოდში (მაგალითად, დასაქმების წილის უმაღლესი დონის შემთხვევაში) არ არსებობს ჩრდილოვანი ეკონომიკა. თუმცა ამ კონცეფციას მარტო ვარაუდების საფუძველზე აქვს ძალიან დიდი ნაკლიც, რადგან ბევრი ფარულად მომუშავე არ ტოვებს თავის სამუშაო ადგილს ოფიციალურ ეკონომიკაში. უეჭველია ადგილი აქვს ჩრდილოვან ეკონომიკაში აქტიურობის არარსებობის ვარაუდს დროის რომელიღაც მონაკვეთში. ეს უნდა ნიშნავდეს ჩრდილოვანი ეკონომიკისათვის დამახასიათებელი გავლენის ფაქტორების მიზეზთა უარყოფას. ეს ფაქტორებია გადასახადების “ტვირთად დაწოლა” და “რეგულირების ზეწოლა”. შემდგომი ნაკლია ის, რომ არ ხდება სხვა, შრომის ბაზარზე ზეგავლენის მომხდენი ფაქტორების გათვალისწინება (დემოგრაფიული განვითარება, მიგრაცია, წინასაპენსიო რეგულირება და სხვა), საჭირო გამიჯვნა ჩრდილოვან ეკონომიკასა და კერძო ეკონომიკას შორის.
ოფიციალური შიდა პროდუქტის გამოთვლისას ორი სხვადასხვა მეთოდია ცნობილი. გამოყენების მხრივ, განიხილება საქონლისა და მომსახურების ყოველგვარი დანახარჯების ჯამი, მაშინ როცა წარმოშობის მხრივ ფასდება ყოველგვარი შემოსავლის ჯამი. ამასთან ვლინდება, რომ გამოყენებათა აგრეგაციის გზით გამოთვლილი შიდა პროდუქტი იმ ღირებულებაზე უფრო მაღლა დგას, რომელიც განისაზღვრა წარმოშობის თვალსაზრისით. ამ სხვაობიდან ვიღებთ დასკვნას ფარული შემოსავლის შესახებ. თუმცა არც ეს მეთოდია საიმედო, რადგან ის ავლენს გაზომვების ცდომილებებს, რომლებითაც მხოლოდ შიდა პროდუქტის გამოთვლა ხდება. ამას ემატება ისიც, რომ ხარჯები შეიძლება დაფინანსდეს კრედიტებით და დანაზოგებით.
ეკონომიკური შინაარსის განხილვამდე, უნდა დავსვათ ფუნდამენტური კითხვა: რომელი ნორმებია ვარგისი და უნდა არსებობდნენ ეკონომიკურ საზოგადოებაში. დასავლური საბაზრო ეკონომიკური წესრიგი ხასიათდება აშკარა ინდივიდუალიზმით. ასეთ წყობილებაში ინდივიდი ანალიზთა – მათ შორის ეკონომიკურის – ცენტრში დგება. ეს უნდა გავიგოთ, როგორც ღირებულებათა აღიარება: ცალკეული ადამიანი, როგორც ინდივიდი, არის ავტორიტეტი, რომელიც მარტო ან ვინმესთან ერთად წყვეტს რა არის ან არ არის სასურველი, თითოეული ადგენს თავისთვის სასურველს და ცდილობს მის დანერგვას. ეს არ გამორიცხავს კომპლემენტარულ სოციალურ ორიენტაციას, არამედ ის გარდაუვალიც კი არის ინდივიდუალურ ღირებულებათა სისტემისათვის. იგი მხოლოდ მაშინ იქნება შესაძლებელი, თუ ინდივიდები საკუთარი შეხედულებით “ექვემდებარებიან” ზემდგომ საზოგადოებრივ ავტორიტეტს. ამდენად დემოკრატიული სახელმწიფო წყობილება, რომელშიც სახელმწიფო დაწესებულებების ლეგიტიმაცია ინდივიდებით ხდება, შეესაბამება საბაზრო ეკონომიკურ წესრიგს, რომელშიც თითოეული, როგორც თავისთავად პასუხისმგებელი აქტიორი, მონაწილეობას იღებს საბაზრო მოვლენებში.
ყოველ ეკონომიკურ წყობილებას და ეკონომიკურ კანონს სჭირდება ნათელი ორიენტაცია საზოგადოებრივ ღირებულებებსა და მიზანთა სისტემაზე.
დღეისათვის არ არსებობს ეკონომიკური საზოგადოება სახელმწიფო დაწესებულებების გარეშე. პირველ რიგში, უნდა ნათელვყოთ, თუ რა ამოცანები უნდა შეასრულოს სახელმწიფომ ეკონომიკურ საზოგადოებაში. მასზე დაკისრებული მოვალეობები რომ განახორციელოს, სახელმწიფოს სჭირდება რესურსები. ამით ჩვენ მივედით წესრიგის პოლიტიკის მნიშვნელოვან საკითხთან: არსებობს ეკონომიკური ოპტიმუმი ქვეყანაში არსებული რესურსების გასანაწილებლად კერძო და საზოგადოებრივ სფეროებს შორის? ან: რა კრიტერიუმებით უნდა დავადგინოთ სახელმწიფოს განკარგულებაში არსებული რესურსების რაოდენობა?
პასუხები უნდა მოვიძიოთ როგორც ნორმატიულ, ისე პოზიტიურ ეკონომიკაში. ნორმატიული ეკონომიკის ფარგლებში (კეთილდღეობის თეორია) ცდილობენ გამოკვეთონ ოპტიმალური წარმოებისა და განაწილების პირობები ეკონომიკურ საზოგადოებაში: კერძო ეკონომიკურ სექტორში პროდუქციის ოპტიმალურ რაოდენობას (საწარმოთა მოგების მაქსიმიზირებით და კერძო საოჯახო მეურნეობების სარგებლიანობის მაქსიმიზირებით) ვიღებთ ფასთა მექანიზმით სრულყოფილ ბაზრებზე. ეს საშუალებას იძლევა ნათლად განვსაზღვროთ საერთო ეკონომიკური სიტუაცია და მივიღოთ კეთილდღეობის ოპტიმუმი, რასაც უწოდებენ აგრეთვე პარეტო-ოპტიმუმს, რომლის მიხედვითაც საზოგადოების ან რომელიმე ჯგუფის ნებისმიერი წევრი უკეთეს პირობებში ვერ მოხვდება ისე, თუ იმავდროულად არ გაუარესდება სხვისი პირობები. თუ რა არის წევრისათვის “უკეთესი” ან “უარესი” განისაზღვრება მათი პრეფერენციებით. პარეტო-ოპტიმუმი გვაქვს მაშინ, როცა სახეზეა მთელი რიგი თეორიული პირობები, მათ შორის:
1. სავაჭრო ან გაცვლის ოპტიმუმი: ინდივიდუალური გაცვლის პირობები (საქონლის სუბსტიტუციის ზღვრული წილი) ცალკეულ პროდუქტებზე ყველა საოჯახო მეურნეობაში ერთნაირია. მათი პრეფერენციის ფუნქციის ჩვეულებრივი განსაზღვრისას ეს პირობა შესრულებულია, თუკი არსებობს თანაბარი ფასთა მიმართებები ყველა საოჯახო მეურნეობისათვის. ინდივიდუალური გაცვლის პირობები გვიჩვენებს, რამდენი ერთეულით მეტად უნდა იქნას მოხმარებული A პროდუქტი, რათა მოხდეს გამოუყენებლობის კომპენსირება, რომელიც გამოწვეულია B პროდუქტის შემცირებული მოხმარებით. ვიდრე ინდივიდუალური გაცვლის პირობები ერთმანეთს არ ემთხვევა, შეიძლება ამაღლდეს მთელი რიგი ეკონომიკური სუბიექტების კეთილდღეობა, ისე რომ არ გაუარესდეს ერთდროულად სხვა ეკონომიკური სუბიექტების მდგომარეობა;
2. წარმოების ოპტიმუმი: ფაქტორთა გაცვლის პირობები (ფაქტორთა სუბსტიტუციის ზღვრული წილი) ყველა საწარმოში ერთნაირია. ისინი გვიჩვენებენ, თუ რამდენი ერთეულით მეტი ფაქტორი (მაგალითად, შრომა) უნდა იყოს გამოყენებული, რათა წარმოება არ დაეცეს, რომელიც გამოწვეულია სხვა ფაქტორის (მაგალითად, კაპიტალის) შემცირებული გამოყენებით. საწარმოებს შორის ფაქტორთა მონაცვლეობით – ის გრძელდება იმდენ ხანს, ვიდრე ფაქტორთა გაცვლის პირობები არ გათანაბრდება – მაღლდება წარმოება და კეთილდღეობა (ყველა ფაქტორის გამოყენება ამით თანაბრდება);
3. საქონლის ინდივიდუალური გაცვლის პირობები (ტრანსფორმაციის ზღვრული წილი) უნდა გაუთანაბრდეს კოლექტიური გაცვლის პირობებს (საქონლის სუბსტიტუციის კოლექტიური ზღვრული წილები).
ვარაუდებმა და გამონათქვამებმა მიგვიყვანა პარეტოს მოდელის აშკარა კრიტიკამდე: ისინი სინამდვილეში არ არის შესრულებული. სრულყოფილი კონკურენციის მოდელი არც სასურველია და არც შესაძლებელი. რეალობაში ბატონობს ოლიგოპოლიის საბაზრო ფორმა, რომლის დროსაც სრულყოფილი კონკურენციის ფასთა მექანიზმის მოქმედების ეფექტი არ ჩანს. გარდა ამისა, შეუძლებელი ხდება განვსაზღვროთ კოლექტიური გაცვლის პირობები, რომ აღარაფერი ვთქვათ სარგებლიანობის გაზომვისა და ინტერპერსონალური სარგებლიანობის შედარების პრობლემებზე. პრაქტიკული ეკონომიკური პოლიტიკის ორიენტირება ამ თეორიული განხილვების საფუძველზე შეუძლებელია.
საქმეს ამძიმებს შემდეგი: სახელმწიფო სფეროში ფასთა მექანიზმი არ გამოიყენება ოპტიმალური ალოკაციისათვის. სახელმწიფო მოქალაქეები არ არიან იძულებულნი, რომ გამოავლინონ თავიანთი პრეფერენციები სპეციფიკურ საზოგადოებრივ საქონელზე. უცნობი რჩება თუ რა საზოგადოებრივი შედეგები და მომსახურებანი სურთ მიიღონ მათ და რა ფასის გადახდისათვის არიან ისინი მზად. არ არსებობს საბაზრო ფასები (აღმავალი და დაღმავალი), რომელიც სახელმწიფოს უჩვენებდა თუ რა რაოდენობის საქონელი და მომსახურება უნდა შეთავაზოს მან საზოგადოებას. სწორედ ეს ფენომენი აძნელებს, დავადგინოთ ოპტიმალური საზღვარი მოთხოვნილების სახელმწიფო და კერძო დაკმაყოფილებას შორის.
ეკონომიკური წესრიგის დასადგენად გადამწყვეტი მნიშვნელობა ენიჭება გარკვეულ ამოსავალ ჰიპოთეზებს. საბაზრო ეკონომიკური წესრიგისათვის ერთმანეთს უპირისპირდება ორი ფუძემდებლური გამონათქვამი: ერთის მხრივ, ლიბერალური ბაზრის კონცეფცია, რომელიც გამომდინარეობს საბაზრო ეკონომიკური საკოორდინაციო მექანიზმის უპირატესობიდან. მეორეს მხრივ, ინტერვენციული სახელმწიფოს კონცეფცია, რომლის დროსაც თვით ბაზრის პროცესში ჩარევაც და ბაზრის შედეგების კორექტირებაც საჭიროდ მიიჩნევა.
თუ ბაზრები ფუნქციონირებისუნარიანია და კონკურენციის მიერ მინიჭებული ფუნქციები (საინფორმაციო ფუნქცია, ალოკაციის ფუნქცია, წონასწორობის ფუნქცია, სანქციის ფუნქცია და ა.შ.) შესრულებული, მაშინ გარკვეულწილად საზოგადოებრივ მიზანთა სისტემა თავისთავად და ავტომატურად განხორციელდება. მაგრამ რადგანაც ბაზრებზე ფასთა მექანიზმის მეშვეობით ნაკლოვანებები სწრაფად ვლინდება (ინფორმაციული წინსწრება), ამიტომ აქ საქმე გვაქვს ბაზრის აშკარა უპირატესობასთან მოუქნელ ბიუროკრატიასთან მიმართებაში. სახელმწიფოს ამ კონცეფციით არსებითად ეკისრება როლი, რათა შექმნას და შეინარჩუნოს წარმატებული წესრიგის ჩარჩო კერძო ეკონომიკური აქტივობისათვის. სახელმწიფოს მეტის გაკეთება არც ჭირდება და არც ევალება. პირიქით, თუ ის შეეცდება ჩაერიოს ბაზრის ფუნქციონირების პროცესში, ის მხოლოდ საზიანო უკუქმედებას გამოიწვევს. ეს არის დესტაბილიზაციის ჰიპოთეზა, რადგან სახელმწიფოს ჩარევის გარეშე საბაზრო პროცესი მიმდინარეობს სტაბილურად და თავისთავად იწვევს წონასწორობას (სტაბილიზაციის ჰიპოთეზა). ამას ემატება ჰიპოთეზა სახელმწიფოს მხრივ წარუმატებლობის შესახებ.
ეს არის საზოგადოებრივი არჩევანის თეორიის (Public Choice) კვლევის საგანი, რომელიც დაკავებულია პოლიტიკური და ბიუროკრატიული გადაწყვეტილებების პროცესებში მიკროეკონომიკური ინსტრუმენტების გამოყენებით. ამით უნდა შეიქმნას რაციონალური ბაზისი საზოგადოებრივი დაწესებულებების შერჩევისათვის. ამ თეორიის ფარგლებში აკრიტიკებენ მოსაზრებას ეკონომიკური პოლიტიკის შესახებ, რომლითაც სახელმწიფო გვევლინება საზოგადოებრივი ინტერესის და საერთო კეთილდღეობის წარმომადგენლად. თუკი სახელმწიფოს მეცნიერულად გამოვიკვლევთ სხვადასხვა გამოცდილებების საფუძველზე, მივალთ იმ შედეგამდე, რომ პოლიტიკის გამტარებლებს მხოლოდ საკუთარი ინტერესები ამოძრავებთ. პოლიტიკოსს აინტერესებს ამომრჩეველთა ხმების მაქსიმიზირება ხელახალი არჩევის მიზნით, მოხელეს – საკუთარი ინტერესები, რომელიც მიმართულია შემოსავლის მიღებისა და ძალაუფლების შენარჩუნებისკენ, მაგრამ არ არის ორიენტირებული საზოგადოებრივი კეთილდღეობის ფუნქციის შესრულებაზე. ასეთი ბიუროკრატიული ინტერესები გამოიხატება, მაგალითად, ბიუჯეტის სულ უფრო მეტად ზრდაში. ამას გარდა, სახელმწიფო ბიუროკრატია ძალზე მოუქნელია. ამით Public Choice-ის თეორია აფიქსირებს სახელმწიფოს წარუმატებლობას.
სხვაგვარადაა საქმე სახელმწიფო ინტერვენციის კონცეფციის დროს, რომელიც ბაზრის წარუმატებლობის ჰიპოთეზას ეფუძნება. საბაზრო ეკონომიკური, კოორდინაციის მექანიზმს ძირითადად აღიარებენ, მაგრამ შესაძლებელია რომ ბაზარი არასრულყოფილად ფუნქციონირებდეს ან ის იმ შედეგებს არ იძლეოდეს, რომელიც სასურველია, ანუ მნიშვნელოვანი მიზანი მიუღწეველი რჩება. ბაზრის ასეთი წარუმატებლობა შეიძლება გამოვლინდეს სხვადასხვა ასპექტებში:
საზოგადოებრივი საქონლის პრობლემა: გარკვეული საქონლისა და მომსახურების წარმოება ეკონომიკურ საზოგადოებაში სასურველია და ეს მაშინაც კი, როცა მათი წარმოება არ შეესაბამება ცალკეული დარგების რენტაბელობას, მაგრამ საზოგადოებრივ-პოლიტიკურად ეკონომიკის განვითარებისათვის ისინი მნიშვნელოვანია. ამ შემთხვევებში პროდუქტების მიწოდება სახელმწიფოს პრეროგატივაა;
ექსტერნული ეფექტების პრობლემა: პროდუქციის წარმოება და მოხმარება იწვევს ექსტერნულ ეფექტებს, რომლებიც განსაკუთრებით მაშინ არის პრობლემატური, როცა საქმე ეხება ექსტერნულ ხარჯებს. თანაც ეს უკანასკნელი მის გამომწვევთა ანგარიშგებაში არ აისახება, მაგრამ მთელ ეკონომიკას ტვირთად აწვება. შეიძლება თუ არა ამ ხარჯების ინტერნალიზება? რადგანაც ნებაყოფლობითი ინტერნალიზება არ არის მოსალოდნელი (ხარჯების მიზეზები, საერთაშორისო კონკურენტუნარიანობა), ამიტომ სახელმწიფო ვალდებულია მოახდინოს ინტერვენცია;
ბაზრის არასრულყოფილება: ბაზრები მონოპოლიური ან ოლიგოპოლიური საბაზრო ფორმების ძალთა პოზიციების საფუძველზე შეიძლება არასრულყოფილი იყოს. ეს ნიშნავს, რომ ბაზარზე ძლევამოსილთ შეუძლიათ თავიანთი კეთილდღეობა გაიუმჯობესონ სუსტების ხარჯზე. არასრულყოფილება ვლინდება აგრეთვე ბაზრის ნაკლოვან ტრანსპარენტულობაში (მაგალითად, შრომის ბაზრებზე) და ინფორმაციის დეფიციტში. ამას ემატება ისიც, რომ საბაზრო ფასებით ვლინდება მოკლევადიანი ხედვის ნაკლოვანებები. თუკი საქმე ეხება რესურსების სიმცირის გრძელვადიან შეფასებას, მაშინ წარუმატებელი ხდება ფასთა მექანიზმი (მაგალითად, ნავთობის ამოწურვის პირას მდგარი რესურსების შეფასება).
შემდგომი ამოსავალი ჰიპოთეზა ითვალისწინებს იმას, რომ სახელმწიფოს ეკისრება საერთო კეთილდღეობის ორიენტირების და სტაბილიზაციის შესაძლებლობების ვალდებულება – იგი ფლობს მთელ რიგ ეკონომიკურად მნიშვნელოვან ინსტრუმენტებს, რათა უზრუნველყოს მიზნების მიღწევა, მაშინ, როცა საბაზრო სისტემა იხრება არასტაბილურობისკენ, რაც კონიუნქტურის, დასაქმების და სხვა ფენომენთა მერყეობაში ვლინდება.
თუ გავყვებით ამოსავალი ჰიპოთეზების ერთ ჯგუფს, შეიძლება მივიღოთ კონკრეტული ეკონომიკურ-პოლიტიკური კონცეფცია. ამასთან, საქმე ეხება საკუთარ თვალსაზრისებს (ღირებულებათა განსჯას). ორივე შემთხვევაში უნდა დავადგინოთ ჩარჩო-პირობები, რომლებიც ლიბერალური ბაზრის კონცეფციისათვის ძალზე მნიშვნელოვანია. თუ ამ ვარიანტში საზოგადოებრივი მიზნები არსებითად თავისუფალი საბაზრო მოვლენების განვითარებით თითქოს თავისთავად მიიღწევა, მაშინ სახელმწიფო ინტერვენციის კონცეფციაში ამოსავალია ის, რომ, ბაზრებზე საჭირო ხდება სახელმწიფოს ჩარევა, რათა საზოგადოებრივი მიზან-სისტემის განხორციელებამდე მივიდნენ. განსხვავებები უფრო მეტად გრადუალურია, ვიდრე პრინციპული. მკითხველმა თვითონ უნდა განსაჯოს, რომელი ადგილი მიუჩინოს მაგალითად, ამერიკულ და ინგლისურ და რომელი ადგილი – გერმანულ ეკონომიკურ წესრიგს.
საბაზრო ეკონომიკის წესრიგის პოლიტიკაში წინა პლანზე დგას ფუნქციონირებისუნარიანი კონკურენციული წესრიგის შექმნა. თუ წესრიგის პოლიტიკით დასახულ მიზნებს მივყვებით, მაშინ საქმე ეხება საზოგადოებრივ ან საზოგადოებრივ-პოლიტიკურ მიზანთა სისტემას. ამის გამო განსაკუთრებით ძნელია წესრიგის პოლიტიკური მიზნების ოპერაციონალიზება. საერთაშორისო მასშტაბებზე ორიენტირება პრინციპში შესაძლებელია, მაგრამ არა დამაკმაყოფილებელი (მაგალითად, ამერიკულ საგადასახადო სისტემაზე, ბრიტანულ სოციალურ სტანდარტებზე და ა.შ..), რადგან საზოგადოებრივ ღირებულებათა სისტემები განსხვავებულია.
წესრიგის პოლიტიკის მიზანთა იერარქია წარმოადგენს საზოგადოებრივ მიზანთა სისტემის ნაწილს. “უსაფრთხოების” მიზნის მიღწევა ნიშნავს, ერთის მხრივ, სამართლებრივ უსაფრთხოებას (მაგალითად, დამოუკიდებელი სასამართლოები, პოლიციის თვითნებობისაგან დაცვა), ხოლო მეორეს მხრივ, მატერიალურ უსაფრთხოებას (მაგალითად, სოციალური დაცვის სისტემით). თავისუფლების მიზანში წვლილი შეაქვს სატარიფო ავტონომიას და კონკურენციის წესრიგს, მაშინ, როცა სტაბილურობა მიიღწევა ფულადი პოლიტიკით და კონკურენციის წესრიგით.
მნიშვნელოვანია შევეხოთ მიზანთა კონფლიქტებს. ისინი არსებობენ სოციალურ და კონკურენციის წესრიგს შორის: ეს უკანასკნელი ორიენტირებულია წარმატების პრინციპზე, მაშინ როცა სოციალური წესრიგი მიმართულია მოთხოვნილებების კრიტერიუმებზე, რომლებიც ნაწილობრივ წარმატების პრინციპს მაინც ეწინააღმდეგება. სატარიფო ავტონომიასა და კონკურენციის წესრიგს შორის დამოკიდებულება ასევე წინააღმდეგობრივია. სატარიფო ავტონომიამ მიგვიყვანა ბილატერალურ მონოპოლიამდე (პროფკავშირები, დამსაქმებელთა გაერთიანებები). ასე, რომ ფასების მექანიზმი შრომის ბაზარზე ნაწილობრივ ძალადაკარგულია. სატარიფო ხელშეკრულებით მიღწეული მინიმალური ხელფასები მართალია იმათ იცავს, რომელთაც აქვთ სამუშაო ადგილი, მაგრამ უმუშევრებისათვის ისინი ნაკლს წარმოადგენს უსაფრთხოების მხრივ, რადგან მათ, მაგალითად, დაბალი მწარმოებლურობის გამო არ ექნებათ თავდაპირველად შრომის ბაზარზე დასაქმების შანსები. მიზანთა კონფლიქტები საზოგადოებრივ-პოლიტიკური მიზნების სფეროში გრძელდება შემდგომ (ქვედა) დონეზეც. ადვილი არ არის ამოცანა, წესრიგის პოლიტიკის გამტარებელთათვის შეიმუშაონ აღნიშნული პრობლემის გადაჭრის მექანიზმი. სატარიფო ავტონომიის შეზღუდვა ტვირთად დააწვებოდა დასაქმებულებს და ხელსაყრელი იქნებოდა უმუშევრებისთვის. თუმცა ამ შემთხვევაში მოსალოდნელი იქნებოდა მძიმე სოციალური შედეგები. ვაღიარებთ რა იმ თეზისს, რომ სატარიფო ავტონომიამ წვლილი შეიტანა გერმანიის სოციალურ სტაბილურობაში, საქმე იქამდე უნდა მივიდეს, რომ მსგავსი ღონისძიებებისათვის ჩამოყალიბდეს საფუძვლიანი საზოგადოებრივი კონსენსუსი.
ეკონომიკური პოლიტიკის ზოგადი საზღვრების გვერდით წესრიგის პოლიტიკის სფეროში შეიძლება შევიცნოთ სხვა სპეციფიკური საზღვრებიც. ფედერაციულ სახელმწიფოში, როგორიცაა, მაგალითად, გერმანია, პოლიტიკური ნების ჩამოყალიბების პროცესი საკმაოდ რთულია. კანონმდებლობის ჩამოყალიბებაში მონაწილეობენ არა მარტო ფედერაცია, არამედ – თუკი მათ ეს შეეხებათ – მიწები ბუნდესრატის მეშვეობით. წარსულში სულ უფრო ხშირად ტარდებოდა ბუნდესრატის მიერ ე.წ. “ბლოკადის პოლიტიკა”, თუკი რეფორმები ფედერაციის მიერ იყო დაგეგმილი, ბუნდესრატი კი მის თანხმობაზე უარს ამბობდა. ხდებოდა ეს პარტიულ-პოლიტიკური მოტივაციით, თუ მიწების სპეციფიკური ინტერესებიდან გამომდინარე, ამას აქ არსებითი მნიშვნელობა არ აქვს.
სხვა საზღვარი გამომდინარეობს იმ ჩარჩო-პირობებიდან, რომელსაც სულ უფრო მკაცრად აწესებს ევროკავშირი. მაგალითად, კანონი ფულის შესახებ ევროპული ცენტრალური ბანკის და ევროპული ვალუტის “ევროს” შექმნით; ევროპული შიდა ბაზრის ჩამოყალიბებით სახელმწიფო მონოპოლიური საწარმოების გაუქმების აუცილებელი წანამძღვრების მომზადება (ტელეკომი, ფოსტა, რკინიგზა და ა.შ.); აქამდე რეგლამენტირებული ბაზრების ლიბერალიზაცია (ენერგეტიკის სექტორი, ტელეკომუნიკაცია, ტრანსპორტის სექტორი) და ა.შ., რადგან ევროკავშირის მიერ გამოცემული დირექტივების გადატანა ეროვნულ უფლებებში რეგულარულად მოწმდება, ხოლო გადაუტანლობის შემთხვევაში შეიძლება მოხდეს ევროსასამართლოში საჩივრის შეტანა, ადგილი აქვს იძულებითი ნაციონალური მოქმედების დეტერმინირებას ინტეგრაციის პროცესით.
საერთაშორისო ეკონომიკური პროცესების სულ უფრო მეტი ლიბერალიზაცია მოხდა აღმოსავლური კომუნისტური ბლოკის მსხვრევის შემდეგ. ამან გლობალიზაციის პროცესს დიდად შეუწყო ხელი. ის გულისხმობს სულ უფრო მზარდ რისკებს. ცალკეული ეკონომიკის წესრიგის ჩარჩო შეიძლება მყიფე და არაეფექტური გახდეს, თუ არ განხორციელდება საერთაშორისო კოორდინაცია. ამის მაგალითია კონკურენციის პოლიტიკა: მულტინაციონალურ საწარმოებს ჩამოერთმევათ ეროვნული იურისდიქცია და ზედამხედველობა ეროვნული კარტელების ორგანოების მიერ. ისინი იმუნიტეტს იძენენ ეროვნული საკონკურენციო ინსტრუქციების მიმართ, ან სხვანაირად: ეროვნული კარტელების ორგანოები სულ უფრო მეტად არაეფექტური ხდებიან. საერთაშორისო მასშტაბით მოქმედი წესრიგის ჩარჩო არ ჩანს. ამას ემატება ისიც, რომ არ არსებობს არავითარი სანქციის შესაძლებლობები. მსგავსი რამ ძალაშია საერთაშორისო კაპიტალმიმოქცევისათვის, რომლის ღირებულებათა ჯამი დღეისათვის შეადგენს მსოფლიო ვაჭრობის სიდიდის (მოცულობის) მრავალჯერადს და რომელიც მისგან სულ უფრო მოწყვეტილად ვითარდება. სამეთვალყურეო ორგანო არ არსებობს. სანქციები მხოლოდ მაშინ არის მოსალოდნელი, თუკი ქვეყანას გადახდის პრობლემები შეექმნება და საერთაშორისო დახმარებას ითხოვს. ეს შემდეგ შეიძლება დაკავშირებული იყოს მოვალეობებთან, რომლებიც გამოავლენენ წესრიგის პოლიტიკურ შინაარსს: სამხრეთ აღმოსავლეთ აზიაში საბანკო სექტორის პრივატიზაცია და რესტრუქტურიზაცია, ყოფილი საბჭოთა კავშირის ქვეყნების და ეკონომიკის ცენტრალიზებულად მართვაზე ორიენტირებული განვითარებადი ქვეყნების საბაზრო ეკონომიკური ტრანსფორმაცია.
შემდეგი პრობლემაა წესრიგის საშუალებების გამოყენება. წესრიგის პოლიტიკური საშუალებების მოქმედების გამოცნობა და მისი კვანტიფიცირება ძნელია. ისინი ამასთან ხშირად მოტივირებულია იდეოლოგიური და პოლიტიკური ინტერესებით. ამას ემატება ისიც, რომ წესრიგის პოლიტიკური საშუალებებიდან შეიძლება გამომდინარეობდეს პროცესის პოლიტიკური ზემოქმედებანი და პირიქით.
წესრიგის პოლიტიკაში განსაკუთრებული პრობლემები იქმნება მაშინ, როცა სახელმწიფო ქმნის დიფუზიურ მიზანთა კვანძს. ეკონომიკურ-პოლიტიკური წესრიგის ფარგლებში წინა პლანზე გვევლინება რესურსების ოპტიმალური ალოკაცია. მაგრამ მხოლოდ მასზე საზოგადოებრივ განვითარებას ვერ ააგებ. თუკი ეს უნდა შეესაბამებოდეს უსაფრთხოებისა და სამართლიანობის მიზნებს, მაშინ სახელმწიფომ ცალკე არ უნდა გამოყოს განაწილებისა და გადანაწილების პოლიტიკა. მაგრამ ამით მიზანთა კონფლიქტები წინასწარ იქნება დაპროგრამებული, რომელთა გადაჭრაც ორიენტირებულია არა მხოლოდ წესრიგის ნათელ პოლიტიკურ კონცეფციაზე, არამედ მისი განსაზღვრა კვლავინდებურად ხდება ინტერესთა პოლიტიკური გავლენითა და ძალის შენარჩუნების პოლიტიკით.
მოთხოვნილებების კერძო და სახელმწიფო დაკმაყოფილებას შორის საზღვარი მეცნიერულად არ საბუთდება. იგი დამოკიდებულია მთელ რიგ ფაქტორებზე, რომელთაგანაც სახელმწიფოს მიერ რესურსების ფლობა ისეთივე მნიშვნელოვანია, როგორც საერთო ეკონომიკურ მიზანთა კვანძის განსაზღვრა. ლიბერალური ბაზრის კონცეფციის ფარგლებში საქმე, პირველ რიგში, ეხება ინდივიდუალურ წარმოდგენებზე დაფუძნებულ დეცენტრალიზებულ კოორდინაციას. ამ შემთხვევაში წარმოქმნილი განაწილება აღიქმება როგორც კვაზი ოპტიმალური. თუ ამის საწინააღმდეგოდ განაწილების პოლიტიკურ მიზანს თანაბარრანგიანობა წარმოადგენს, მაშინ სახელმწიფო ინტერვენციები ეკონომიკურ პროცესებში – გადანაწილების მიზნით ან დიდი რეგიონული განსხვავებების შემთხვევაში ცხოვრების პირობების გამოსათანაბრებლად – უფრო დიდ მნიშვნელობას იძენს. უნდა აღინიშნოს, რომ თვით მსოფლიო ბანკიც მრავალი წლის მანძილზე იმ ქვეყნებში, რომლებიც მას მხარდაჭერას თხოვდნენ, ნეოლიბერალური კრედოს დანერგვას ცდილობდა, თანაც დიფერენცირებულ პოზიციას იკავებდა სახელმწიფოს როლთან მიმართებაში. უდავოა ის, რომ სახელმწიფომ თავისი ამოცანები უნდა განახორციელოს ეფექტურად “good governance”-ს თვალსაზრისით. ამასთან, წინა პლანზე უნდა იდგეს სამართლებრივი ნორმებისა და გარანტიების უზრუნველყოფა.
და ბოლოს, უნდა დაისვას პოლიტიკური ნების ფორმირებაში მოქალაქეთა აქტიური მონაწილეობის საკითხი, რადგან მასზეა დამოკიდებული ეკონომიკური წესრიგის პოლიტიკური გადაწყვეტილებების აქცეპტაბელურობა. არსებობს მთელი რიგი ნიშნები, რომ მოსახლეობას უფრო მეტი პირდაპირი დემოკრატია სურს. ეს ვლინდება სხვადასხვა დონეზე მოქალაქეთა სურვილების გათვალისწინებასა და მათ მიერ გადაწყვეტილებების მიღებაში.