შემოსავლებისა და სოციალური პოლიტიკის მიზანთა წინააღმდეგობრივი იერარქია

რევაზ გველესიანი, თსუ სრული პროფესორი, ეკონომიკური პოლიტიკის ქართულ-გერმანული ინსტიტუტის დირექტორი შორენა ნაცვლიშვილი, თსუ ასოცირებული პროფესორი

განაწილების პრობლემა ერთ-ერთი ყველაზე რთული ეკონომიკური პრობლემაა. ეს დასტურდება თუნდაც იმით, რომ განაწილების პოლიტიკის მიზნები მჭიდროდაა დაკავშირებული განაწილების სამართლიანობის პრობლემასთან. ჩვენ აქ არ შევეხებით ამ პრობლემის სოციალურ-ფილოსოფიურ მხარეს. ფაქტი ისაა, რომ განაწილების მიზნების ფორმულირება მიზეზებზე ორიენტირებული ეკონომიკური თეორიის მეშვეობით არ მოხერხდება.

განაწილების თეორია შემოიფარგლება მხოლოდ შემოსავლებისა და ქონების განაწილების ახსნით (პოზიტიური ეკონომიკის საგანი). განაწილების სამართლიანობის საკითხი კი ნორმატიული დასკვნებისა და შეფასებების გამო მკვეთრადაა გამოხატული, მაგალითად, კეთილდღეობის თეორიის ფარგლებში.
განაწილების პოლიტიკა შეიძლება განვიხილოთ ვიწრო და ფართო გაგებით. თუ მხოლოდ შრომით შემოსავლებს შევეხებით, საქმე გვაქვს შემოსავლების განაწილების პოლიტიკასთან, მაგრამ თუ გადანაწილების ღონისძიებებსაც გავითვალისწინებთ (სოციალური პოლიტიკა), მაშინ ეს ითვალისწინებს განაწილების პოლიტიკას ფართო გაგებით.
განაწილების სამართლიანობის პრობლემას შეიძლება ჩავწვდეთ მხოლოდ დასაკონკრეტებელ გარემოებათა საფუძველზე. ამასთან, სამართლიანობის პოსტულატები ყოველთვის განისაზღვრება არსებული საზოგადოებრივი ორგანიზაციის ფორმით და საზოგადოების ღირებულებათა სისტემით. ისინი ის წანამძღვრებია, რომლიდანაც ადამიანთა თანაარსებობაში განაწილების პოლიტიკური ნორმები გამომდინარეობს. უფრო მეტი სამართლიანობისკენ მოწოდება ყოველთვის მაშინ ხდება ხმამაღალი, როდესაც არსებული შემოსავლებისა და ქონების განაწილება საფრთხეს უქმნის საზოგადოებრივ მშვიდობას მოსახლეობის სხვადასხვა ჯგუფებს შორის. უკვე აქ ნათელი უნდა იყოს, რომ შემოსავლის და ქონების “სამართლიანი” განაწილების საკითხს მეცნიერულად ვერ ვუპასუხებთ. ყოველ პასუხს საფუძვლად უდევს საზოგადოებრივი შეფასებები, რომელზედაც ორიენტაციას იღებს პრაქტიკული ეკონომიკური პოლიტიკა. ამასთან გასარკვევი რჩება ის, თუ რა სიდიდეები ასრულებს მნიშვნელოვან როლს: ერთის მხრივ, საქმე ეხება შიდა პროდუქტის შექმნაში შეტანილ შრომის წვლილს (შედეგის პრინციპი), მეორეს მხრივ, შიდა პროდუქტის გამოყენებას (მოთხოვნილების დაკმაყოფილების პრინციპი).
შედეგის პრინციპი გამომდინარეობს იმ საფუძვლიდან, რომ ეკონომიკური სუბიექტების შემოსავლები დამოკიდებული უნდა იყოს მიღწეულ შედეგებზე. ისინი, ვინც მაღალ ინდივიდუალურ (შრომით) შედეგს აღწევენ, იღებენ კიდეც მთელი საზოგადოებრივი პროდუქტის დიდ წილს, ანუ სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, კონკურენციის წესების საფუძველზე ფუნქციონირებად საბაზრო ეკონომიკაში “ბაზრის საზღაური (მაგალითად, ხელფასი, მოგება) შეესაბამება გაწეულ შრომას. საბაზრო სიგნალების საფუძველზე ხდება ფაქტორთა შედეგების მოთხოვნა. ფაქტორთა მიწოდებით კი წარმოიქმნება მათი ფასები, რომლებიც შეესაბამებიან ეკონომიკის მოთხოვნებს. შედეგის პრინციპის წინაპირობა ისაა, რომ ცალკეული შედეგებიც ზუსტად იქნას გაზომილი და შეფასებული. ეს წინაპირობა შრომის ძლიერი დანაწილების პირობებში მყოფი ეკონომიკისათვის თითქმის ვერ შეიქმნება. ამასთან, ყოველი შედეგი არ გაიზომება. პრობლემატურია აგრეთვე იმ შედეგების შეფასებაც, რომლებსაც სხვადასხვა სფეროებში აღწევენ. და ბოლოს, რჩება გასარკვევი, თუ როგორ უნდა მოხდეს იმ შედეგების “ანაზღაურება”, რომელთაც ბაზარი არ გააჩნია? ამიტომ შემოსავალსა და შედეგს შორის ზემოთ ჩამოყალიბებულ ურთიერთმიმართებაში შეიძლება ეჭვი შევიტანოთ.
შედეგების გაზომვა-შეფასების გარდა, უნდა შევეხოთ სხვა პრობლემებსაც, რომლებიც ეჭვქვეშ აყენებენ შემოსავლების (საბაზრო ანაზღაურება) და შედეგების გათანაბრებას. კონცენტრირებას მოვახდენთ “Outuput-ის (მწარმოებლურობის”) გზით მიღებულ შედეგებზე. ამის მიხედვით შედეგზე ორიენტირებული შემოსავლების განაწილება ძირითადად იზღუდება ბაზრების არასრულყოფილებით (მაგალითად, კონკურენციის შეზღუდვა). უამრავი სახის შრომის “ანაზღაურება არ ხდება (მაგალითად, საპატიო თანამდებობები საქველმოქმედო დაწესებულებებში, ბავშვთა კერძო აღზრდა), რადგან ისინი არ არიან ბაზარზე ორიენტირებულნი. ბაზარი ხშირად “საზოგადოებისათვის გაწეული სამსახურის” კრიტერიუმებითაც არ ახდენს შეფასებას. მაგალითისათვის უნდა დავასახელოთ გარე ეფექტების ზემოქმედება, რაც მკითხველისათვის პირველ რიგში გარემოზე დისკუსიიდან უნდა იყოს ცნობილი. და ბოლოს, ბაზარი ახდენს იმ შედეგების ანაზღაურებას, რომელიც არ არის დამოკიდებული ინდივიდუალურ შედეგებზე. ასე მაგალითად, უძრავი ქონების გაყიდვით მიღებული ღირებულების ზრდა არ არის მესაკუთრის მიღწეული შრომის შედეგი.
მოთხოვნილების დაკმაყოფილების პრინციპი გამომდინარეობს ეკონომიკური სუბიექტების, როგორც მომხმარებლების, მდგომარეობიდან. მოთხოვნილების, როგორც ნორმის, გამოყენებაც შემოსავლების განაწილების დროს წამოჭრის საკითხებს: ვინ განსაზღვრავს საზოგადოებისათვის აუცილებელ მოთხოვნებს და ღირებულების რომელი სისტემა წარმოადგენს მათი განსაზღვრის საფუძველს? ამ კითხვაზე პასუხის გასაცემად მრავალი საწყისი პირობა არსებობს. შეიძლება ამოვიდეთ, მაგალითად, მინიმალური მოთხოვნილების დაკმაყოფილების ან თანასწორობის მიზნიდან.
თანასწორობის პოსტულატი უფრო დეტალურად განვიხილოთ. ის განხორციელდება, თუ საზოგადოების ყველა წევრი კეთილდღეობის თანაბარ პოზიციას მიაღწევდა (მატერიალური და სოციალური მოთხოვნილებების დაკმაყოფილების თანაბარი ხარისხი). ეს პირობა გამომდინარეობს ყველა ადამიანის თანასწორობიდან: რადგანაც ისინი თანასწორნი არიან, მათი მოთხოვნილებებიც თანაბრად უნდა დაკმაყოფილდეს. მაგრამ ადამიანები განსხვავდებიან ერთმანეთისაგან სქესის, ასაკის, ოჯახური მდგომარეობის, ჯანმრთელობის მიხედვით, ამიტომ მათი მოთხოვნილებებიც არათანაბარია. ეს კი სხვას არაფერს ნიშნავს, თუ არა იმას, რომ ადამიანთა განსხვავებული მოთხოვნილებები გათვალისწინებული უნდა იქნას მათი აუცილებლობის მიხედვით. მაგრამ როგორ უნდა შევუდაროთ ერთმანეთს მოთხოვნილებები და სარგებლიანობა, რომლებიც სუბიექტურად აღიქმება, ინტერპერსონალურად? შედეგად, სამართლიანობის თვალსაზრისით, მოთხოვნილების სამართლიანობის ნორმაც არასრულყოფილია.
ამიტომ დღესაც “შეუზღუდავი განაწილების თანასწორობის (აბსოლუტური სულერთიას პრინციპი) მოთხოვნის სერიოზულად წამოყენება თითქმის შეუძლებელია. დისკუსია უფრო მიმდინარეობს მოთხოვნილებათა მეტნაკლებად ძლიერი დიფერენცირების პრინციპზე. პრაქტიკულ ეკონომიკურ პოლიტიკაში ეს ისედაც გამოიყენება მხოლოდ შედეგის პრინციპთან კომბინაციაში.
საკითხის განხილვამ, ალბათ, ნათელი გახადა, თუ როგორ განსხვავებული და წინააღმდეგობრივია განაწილების სამართლიანობის დეფინიცია. შედეგად, შემოსავლების სამართლიანი განაწილების საბოლოო მდგომარეობაზე, ოპერაციული მიზნის თვალსაზრისით, შეიძლება ნაკლებად კონკრეტული რამ ითქვას – ყოველი პასუხი დაკავშირებულია შეფასებებთან.
ჩვენ დავადგინეთ, რომ შრომის შედეგის და მოთხოვნილების დაკმაყოფილების პრინციპები, ცალკე აღებული, როგორც შემოსავლების განაწილების ნორმა არ გამოდგება. ერთის მხრივ, შედეგის პრინციპი ვერ ასახავს ადამიანების მიერ შემოსავლების მიღების არათანაბარ ინდივიდუალურ წინაპირობებს, მეორეს მხრივ, მოთხოვნილების პრინციპი უგულებელყოფს მიღებულ შედეგს და მისი ინდივიდუალური მიღწევის სურვილს (შედეგის მიღწევის მსურველებს და არამსურველებს აიგივებენ). თუ რა შემთხვევაში მოხდება ორივე პრინციპის გამოყენება, დამოკიდებულია არსებულ საზოგადოებრივ ღირებულებათა სისტემაზე.
აზრთა ერთიანობაა იმის შესახებ, რომ საზოგადოების ყველა წევრი გარანტირებული იყოს მინიმალური შემოსავლით. ეს შემოსავალი უთანაბრდება საარსებო მინიმუმს. ამასთან სოციალური დახმარების კანონის მიხედვით მასში შედის არა მხოლოდ უშუალო მოთხოვნილებები (კვება, ბინა, ტანსაცმელი, ჰიგიენა ან გათბობა), არამედ გარკვეული ოდენობით ყოველდღიური ცხოვრების პირადი მოთხოვნილებებიც (სოციალური კონტაქტები, კულტურა). ბავშვებისა და ახალგაზრდებისათვის საარსებო წყარო მოიცავს “მათი აღზრდისა და განვითარებისათვის საჭირო მოთხოვნილებებს”. პრობლემა ჩნდება მაშინ, როცა ეს საყოველთაოდ აღიარებული მიზანი უნდა დაკონკრეტდეს (ოპერაციონალიზება). ეს ეხება აგრეთვე შემოსავლების განაწილების სხვა მიზანსაც, კერძოდ შემოსავლების დიფერენცირების შემცირებას ან შეზღუდვას. არსებითად განაწილების ეს მიზანიც შეიძლება დავუქვემდებაროთ მოთხოვნილების პრინციპს. ამასთან, როგორც წესი, ღიად რჩება დიფერენცირების რა დონე არის საზოგადოებისათვის სასურველი.
უდავოა, რომ შემოსავლების სრული ნიველირება შეუძლებელია რეალიზებულ იქნას მთელი ეკონომიკისათვის ნეგატიური შედეგების გარეშე. საბაზრო ეკონომიკაზე ორიენტირებული ეკონომიკური სისტემისათვის განსხვავებები შემოსავლებში, როგორც შრომის შედეგის სტიმული და საქმის წარმართვის ინსტრუმენტი, გარდაუვალია. საბაზრო ეკონომიკა ეფუძნება ძირითადად კონკურენციას, რომელიც საბოლოოდ წარმოგვიდგება როგორც შედეგთა კონკურენცია. ამასთან, წარმოების ფაქტორების დეფიციტი ყოველგვარ ეკონომიკურ სისტემას აიძულებს არსებული რესურსებიდან მიღებული იქნას რაც შეიძლება მეტი შიდა პროდუქტი (შედეგის მაქსიმიზაცია). ამ აუცილებლობას თითქმის იძულებით მივყავართ შემოსავლების შესაბამის დიფერენცირებამდე (შემოსავლების შრომის შედეგზე ორიენტირებული განაწილება). მაგრამ ხელფასების სტრუქტურის გამოკვლევებმა გვიჩვენა, რომ შედეგის მოტივაციისათვის მნიშვნელოვანია არა მარტო ხელფასის აბსოლუტური სიდიდე, არამედ განსაკუთრებით აგრეთვე ხელფასის რელატიური პოზიცია (სად იმყოფება სუბიექტი ხელფასთა იერარქიაში კოლეგებთან შედარებით, რომლებიც იგივე ან მსგავს საქმიანობას ასრულებენ?).
განაწილების პოლიტიკური დისკუსიის ორიენტირება (მაგალითად, ხელფასის წილზე) იმიტომაც არის პრობლემატური, რომ ორივე დიდი აგრეგატის – “შემოსავლები მეწარმეთა საქმიანობიდან და ქონებიდან” და “შემოსავლები არადამოუკიდებელი შრომიდან” – შედარებისას შემოსავლების არსებითი განსხვავების დადგენა ცალკეულ დასაქმებულებს შორის, რომლებიც ერთსა და იმავე ჯგუფს მიეკუთვნებიან, შეუძლებელია. ასე მაგალითად, დაბალი შემოსავლების მქონე დასაქმებულნი იმავე ჯგუფში გვხვდება, რომელშიც არის დამოკიდებული დასაქმებული მმართველი აპარატი. საშუალო მაჩვენებლის გამოყვანის გამო განაწილების სიტუაციის შესახებ მნიშვნელოვანი ინფორმაციები იკარგება. არადა, სწორედ მათ ცოდნას შეიძლება დიდი მნიშვნელობა ჰქონდეს: ერთის მხრივ, ერთობლივი ეკონომიკური მოთხოვნის განვითარების შესახებ, რადგანაც დაბალი შემოსავლების მიმღებთ ზოგადად უფრო დიდი მარგინალური მოხმარების ქვოტა გააჩნია, მეორეს მხრივ, საზოგადოებაში სოციალური მშვიდობის შესანარჩუნებლად.
აქამდე ჩვენ კონცენტრირებას ვახდენდით შემოსავლების განაწილების მიზნებზე. დასასრულს განსახილველი რჩება, თუ რა ეკონომიკურ-პოლიტიკური მიზნები არსებობს ქონების განაწილებისას (ქონების პოლიტიკა). ზოგადად ამოვდივართ განაწილების პოლიტიკური მიზანდასახულობიდან, რომ განხორციელდეს კერძო ქონების უფრო ფართოდ განაწილება. მასში ძირითადად ნაგულისხმევია მიზანი, (1) ამაღლდეს პერსონალური მატერიალური თავისუფლება და ამით ინდივიდუალური განვითარების არეალი და ცხოვრების შესაძლებლობები სოციალურად უფრო სამართლიანად განაწილდეს. ეს უნდა მოხდეს, მაგალითად, ქონების შექმნის ღონისძიებებით (სახელმწიფო ხელშეწყობით) დასაქმებულთა ხელში. ქონების პოლიტიკის სხვა მიზანი მდგომარეობს იმაში (2), რომ ეკონომიკური ძალაუფლების პოზიციის (პროდუქტიული ქონება) კონცენტრაცია შენელდეს და გაუქმდეს, რომ განმტკიცდეს კონკურენციის პოტენციალი ბაზრებზე. ამჟამად კი უფრო მეტად ხდება ისე, რომ კონცენტრაციის ტენდენციები – როგორც ეს უკვე შემოსავლების განაწილებისას ვლინდება – ქონების განაწილებასთან მიმართებაში უფრო ძლიერდება. მას შეიძლება დავუპირისპირდეთ შესაბამისი ქმედითი გადასახადებით, განსაკუთრებით ქონების და მემკვიდრეობითი გადასახადებით (თუკი ისინი მხოლოდ ფისკალური მიზეზებით არ გაიზრდება). თუმცა ასეთი მიდგომა პრობლემატური რჩება ქონების პოლიტიკისათვის – ისევე, როგორც შემოსავლების პოლიტიკისათვის არ არსებობს ოპერაციული მიზნები.
განაწილების პოლიტიკა უნდა გავიგოთ, როგორც საბაზრო-ეკონომიკური განაწილების შედეგის კორექტირება, რის გამოც ის ერთდროულად გადანაწილების პოლიტიკაც არის. გადანაწილების პოლიტიკური მიზნები, რითაც ის მთელი თავისი ერთობლიობით მიმართულია შემოსავლების, ქონებისა და სოციალური შესაძლებლობების განაწილებისაკენ – შეიძლება ჩამოვაყალიბოთ და გავიგოთ, თუ როგორ ეფუძნებიან ისინი შემოსავლის ცნობილ განაწილებას.
სოციალური პოლიტიკა სოციალური საბაზრო ეკონომიკის ფარგლებში მიზნად ისახავს საზოგადოების ღარიბი წევრების ან ჯგუფებისათვის ადამიანური ცხოვრების პირობები შექმნას. აქედან გამომდინარე, სოციალურ-პოლიტიკური მიზნები ორ ჯგუფად იყოფა: პირველ ჯგუფში შედის ისეთი მიზნები, როგორიცაა: ჯანმრთელობა, შრომისუნარიანობა და შესაძლებლობა, შრომის პირობები (მაგალითად, შრომის დაცვა), საპენსიო უზრუნველყოფა, ასევე შემოსავლებისა და ქონების განაწილება. მეორე ჯგუფი მოიცავს მიზნებს, რომლებიც მიმართულია საზოგადოებრივად აღიარებული ძირითადი მოთხოვნილებების დაცვისაკენ (საკვები, ტანსაცმელი, ბინა, კულტურული სიკეთენი) იმ პირთათვის, რომლებსაც დახმარება სჭირდებათ. თუ ცალკეული შედეგების რა მოცულობა აღიქმება სოციალურად სასურველად, დამოკიდებულია მთელ რიგ წინა პირობებზე (როგორიცაა საზოგადოებრივ ჯგუფზე მიკუთვნება, ეკონომიკის განვითარების დონე, მისი ქმედითუნარიანობა, ისტორიული სიტუაცია, ინტერესთა ჯგუფების გავლენა). რიგითობის ან საზოგადოებრივი ღირებულებების (ნორმების) ცვლილებების შესაბამისად განასხვავებენ შეხედულებებს სოციალურ-პოლიტიკური მოქმედების მოთხოვნილებების შესახებ. შეცვლილი ჩარჩო პირობების ფონზე და ახალი მოთხოვნების შესაბამისად (სოციალური დაცვის სისტემის რეფორმა) მაგალითად, გერმანიის მთავრობა გააქტიურდა ისეთ ძირითად მიმართულებებზე, როგორიცაა: 1) პირადი პასუხისმგებლობა და აქტიური სოციალური სახელმწიფო; 2) თაობების მიმართ სამართლიანობა; 3) სამართლიანობა სხვადასხვა სქესის ადამიანებს შორის; 4) მოქნილობა და არჩევნების თავისუფლება; 5) სოციალური გამიჯვნის თავიდან აცილება და სოციალური მშვიდობისთვის ხელშეწყობა; 6) ევროპულ და საერთაშორისო კავშირებში ჩართვა.
სოციალური დაცვის სისტემის ჩამოყალიბება, გამომდინარე კონკრეტული შინაარსიდან, განისაზღვრება ზოგიერთი ფუძემდებლური პრინციპით. ისინი მიმართულია იქეთკენ, რომ კერძო საოჯახო მეურნეობების უზრუნველყოფა მოხდეს ცხოვრების კრიტიკულ სიტუაციაშიც. მისი ორგანიზება შეიძლება მოხდეს პირადი (საკუთარი) ზრუნვით (ინდივიდუალური პრინციპის საფუძველზე) ან კოლექტიური ზრუნვით (სოციალური პრინციპის საფუძველზე). ამ უკანასკნელის პრინციპებია: სოციალური დაზღვევის პრინციპი, უზრუნველყოფის პრინციპი და ზრუნვის პრინციპი.
ინდივიდუალური პრინციპი შეესაბამება “წმინდა” წარმატებაზე ორიენტირებული საზოგადოების სოციალურ-პოლიტიკურ კურსს. ამ შემთხვევაში სამართლიანობა დაკავშირებულია არა კონკრეტული განაწილების შედეგთან, არამედ არამატერიალური ძირითადი სიკეთეებით (თავისუფლება, სამართალი, შესაძლებლობები) თანაბრად აღჭურვის საყოველთაო მოქმედების წესებთან. ამის მიხედვით საზოგადოების თითოეული წევრი, გააჩნია რა თავისუფლება, თვითონ ქმნის თავისი ცხოვრების პირობებს. ის მოიცავს აუცილებლობის შემთხვევაში საკუთარი პასუხისმგებლობით ზრუნვას (მაგალითად, ავადმყოფობა, უმუშევრობა, ინვალიდობა) და ცხოვრების ნორმალური ციკლის მოვლენებსაც (ოჯახი, ბავშვები, მოხუცები). იგი შეიძლება განხორციელდეს დანაზოგების გზით ან სადაზღვევო ხელშეკრულებებით. მაგრამ დანაზოგი დაბალი შემოსავლების მქონე პირთა დაცვისათვის არ იქნება საკმარისი, არადა, როგორც ვიცით, დაზღვევა წარმოადგენს რისკის თავიდან აცილების საუკეთესო საშუალებას. ამასთან დაკავშირებით უნდა ითქვას, რომ დაზღვევის პრინციპი, მაგალითად, კონიუნქტურით განპირობებული მასობრივი უმუშევრობის დროს და ომით გამოწვეული შედეგების აღმოსაფხვრელად არ ამართლებს. ამ შემთხვევაში აუცილებელია კოლექტიური დაცვა.
ინდივიდუალური პრინციპის საპირისპიროა საზოგადოების სოციალურ-პოლიტიკური კურსი, რომელმაც სოციალური საბაზრო ეკონომიკის წესრიგის პოლიტიკური ჩარჩო აირჩია. საბაზრო-ეკონომიკური პრინციპები – როგორიცაა კონკურენცია, კერძო საკუთრება ან საბაზრო ფასწარმოქმნა – აქ შენარჩუნებულია, მაგრამ საჭიროა ბაზრის შედეგების კორექტირება. ამასთან, საზოგადოება თანაპასუხისმგებელია ინდივიდუალური ცხოვრების პირობების ფორმირებასა და წარმართვაში (სოციალური პრინციპი). ამ პრინციპის შესაბამისი სოციალური დაცვის სისტემების, რომელსაც სახელმწიფოებრივი იძულებითი დაზღვევის ელფერი დაჰკრავს, დასაბუთება ხდება არა მხოლოდ არადაზღვევადი რისკებით, არამედ უფრო მეტად ინდივიდუალური ზრუნვისათვის არასაკმარისი მზადყოფნისა და დეფიციტური უნარიანობის გამო ჩნდება სახელმწიფოს დისტრიბუციული ამოცანები. ასე, რომ ბევრი ადამიანი თავის მომავალ მოთხოვნილებებს და მოსალოდნელ შემოსავლებს მცდარად აფასებს. არა ცალკეულ ადამიანს, არამედ მთელ საზოგადოებას აქვს ინტერესი შეინარჩუნოს ჰუმან ცაპიტალ-ი (დადებითი გარე ეფექტების ზემოქმედება). სახელმწიფოებრივი სოციალური დაცვის სისტემის ჩამოყალიბებისათვის გამოიყენება განსხვავებული პრინციპები, როგორიცაა: 1) სოციალური დაზღვევის; 2) უზრუნველყოფის და 3) ზრუნვის. ისინი პრაქტიკულ სოციალურ პოლიტიკაში ასრულებენ მნიშვნელოვან როლს. კერძოდ:
1. სოციალური დაზღვევის პრინციპის დროს, რომელიც ნაწილობრივ გადასახადებით ფინანსდება, ხდება ექვივალენტის პრინციპის მოდიფიცირება. სოლიდარობის პრინციპის მიხედვით ხორციელდება დახმარება, მიუხედავად გადახდილი თანხის (შენატანების) ოდენობისა;
2. უზრუნველყოფის პრინციპი გარანტიას აძლევს საზოგადოების ყველა წევრს “საერთო” საჭიროების შესაბამისად გაეწიოს დახმარება გადასახადებიდან და მოსაკრებლებიდან. რისკის უზრუნველყოფის ხარჯები არ დაეკისრება გამომწვევს. მაგალითად, გფრ-ში ეს პრინციპი შემოღებულ იქნა ომის მსხვერპლთათვის (ომის მსხვერპლთა უზრუნველყოფა) და დევნილებისათვის. სხვა ქვეყნებში უზრუნველყოფის პრინციპი არის სოციალური დაცვის სისტემის საყოველთაო საფუძველი (ძირითადი პენსია, “სახელმწიფო მოქალაქის უზრუნველყოფა”). მიუხედავად ინდივიდუალური საჭიროებისა, უზრუნველყოფის შემთხვევაში (ავადმყოფობა, ინვალიდობა, მოხუცებულობა) მათ ეძლევათ ერთიანი დახმარება;
3. ზრუნვის პრინციპის მიხედვით (სოციალური დახმარება) დახმარების გაწევის წინაპირობა არის “სპეციალური საჭიროება. ამის მიხედვით ადამიანის ღირსების შესაბამისი ცხოვრება მათთვისაც უნდა იყოს შესაძლებელი, რომლებიც გაჭირვებაში იმყოფებიან, თუნდაც საკუთარი მიზეზით. სოციალური დახმარების მისაღებად არსებობს სამართლებრივი საფუძველი, თანხის უკან დაბრუნების მოვალეობა დახმარების მიმღებს არ ეკისრება, თუკი დადასტურდება დახმარების აუცილებლობა. სოციალური დახმარება ფინანსდება გადასახადებიდან (სატრანსფერო გადასახდელები).
პრაქტიკულად სოციალურ პოლიტიკაში ეს პრინციპები სოციალურ-პოლიტიკურ კურსთან დამოკიდებულებაში სხვადასხვა მიმართულებით გამოიყენება. გერმანიაში არსებობისათვის ზრუნვაში, გარდა ამისა, მნიშვნელოვანია თვითმმართველობის პრინციპი. ამის მიხედვით სახელმწიფო შემოიფარგლება მხოლოდ წმინდა სამართლებრივი მეთვალყურეობით და სახელმწიფო ამოცანების განხორციელებას ანდობს სოციალური დაზღვევის გამტარებლებს. ამოცანების ამგვარი დაყოფა შეიძლება მივიჩნიოთ, როგორც არაპირდაპირი საპარლამენტო დემოკრატიის გამოხატულება და მოქალაქეთა თანამონაწილეობის უფლება.
დასასრულს უნდა აღინიშნოს, რომ სოციალურ-პოლიტიკური მიზნის ორიენტაცია შესაძლებელია კაუზალური ან ფინალური პრინციპით. კაუზალური პრინციპით ხდება ყოველი რისკის დაზღვევა. დაზღვეულს შეუძლია ჰქონდეს პრეტენზია მიიღოს დახმარებები სხვადასხვა საფუძველზე და დააგროვოს ისინი. ჩვენი აზრით, უპირატესობა უნდა მიენიჭოს ფინალურ პრინციპს. ის ორიენტირებულია მოთხოვნილების სამართლიანობაზე. თუ დაზღვეულს გააჩნია პრეტენზიები რამდენიმე მიზეზიდან გამომდინარე, მან უნდა ჩაათვლევინოს შესაბამისი დახმარებანი.
ამგვარად, ჩვენი მოსაზრებით, განაწილების პოლიტიკური მიზნებია: წინა პლანზე დგას ისევ საერთო საზოგადოებრივი კეთილდღეობა, რომელსაც ხელს უწყობს სამართლიანობის და უსაფრთხოების მიზნები. ერთობლივი კეთილდღეობის მაღალი დონის საფუძველია, როგორც ცნობილია “კეთილდღეობის მაქსიმიზაცია”, რომლის მიღწევა შესაძლებელია, თავის მხრივ, მრავალი შუალედური ეკონომიკური მიზნებით, როგორიცაა სტაბილურობის, ეკონომიკური ზრდის, სტრუქტურული ცვლილების და განაწილების მიზნები. განაწილების მიზნები უხეშად შეიძლება დაიყოს ქვემიზნებად: შემოსავლების და ქონების სამართლიანი განაწილების განხორციელება და სოციალურად სამართლიანი შრომის და ცხოვრების პირობების შექმნა. ორივე მიზანს შორის არსებობს მჭიდრო ურთიერთკავშირი. შემოსავლების და ქონების სამართლიანი განაწილება, თავის მხრივ, დამოკიდებულია შედეგის პრინციპის და მოთხოვნილების პრინციპის დამკვიდრებაზე, რომელთა ურთიერთმიმართება წინააღმდეგობის შემცველია.
სოციალურ მიზნებს შორისაც კი შეიძლება კონფლიქტების წარმოშობა – განსაკუთრებით ეკონომიკური სტაგნაციის პერიოდში. ფინანსური და მატერიალური საშუალებები, რომლებიც სოციალურ “ფუნქციაში” მიედინება, ბუნებრივი ნაკლია სხვა მიზნების განსახორციელებლად. მაგალითად, მაღალი უმუშევრობის პირობებში საჭირო ხდება მეტი ძალისხმევა დასაქმების ხელშეწყობისათვის, მაგრამ გადასახადების გადამხდელთა რიცხვის შემცირების შედეგად შეიძლება დიდი პრობლემები წარმოიშვას მიზანთა სხვა სფეროებშიც, როგორიცაა, მაგალითად, მოხუცებულთა დაზღვევა, უზრუნველყოფა, ზრუნვა ან ჯანმრთელობის დაცვა.
თუმცა ევროგაერთიანების დაარსებისთანავე წამოყენებულ იქნა მოთხოვნა სოციალური დაცვის სფეროში ღონისძიებების გასატარებლად – განსაკუთრებით დასაქმებულთა თავისუფალი გადაადგილების შესახებ, ევროკავშირის შიგნით სოციალური ინტეგრაცია მაინც ყველაზე სუსტი რგოლია. გაერთიანების შიგნით ძალზე განსხვავებულია სოციალური პრობლემები და სტანდარტები. მაგალითად, მიუხედავად ბოლო წლებში მომხდარი დაახლოებისა, შემოსავლების დონე 90-იანი წლების ბოლოს საბერძნეთში შეადგენდა ევროკავშირის ყველა წევრი ქვეყნის საშუალო მაჩვენებლის 64,6% (პორტუგალიაში – 69,4%, ესპანეთში – 76,9%). ლუქსემბურგმა, პირიქით, 163,5%-ს მიაღწია და გერმანია 108,8%-ით მე-6 ადგილზე იყო. სოციალური დახმარების ქვოტებიც ძალიან დიფერენცირებულია. მაშინ, როცა 1999 წელს ზოგიერთი ქვეყანა, როგორიცაა შვეცია და საფრანგეთი, მიღებული შიდა პროდუქტის 30%-ზე მეტს გასცემდა სოციალური დახმარებებისათვის, ირლანდია (14,7%), ესპანეთი (20%) და სხვები აშკარად ჩამორჩებოდნენ ამ მაჩვენებლით. მაგრამ სოციალური დახმარების შედარებით მაღალი ქვოტები ერთნაირი სოციალური პირობების გარანტია არ არის, რადგან ხარჯების სტრუქტურა ფუნქციის მიხედვით (მოხუცები და ქვრივები, ჯანმრთელობა, დასაქმება, ქორწინება და ოჯახი, სხვა ფუნქციები) სხვადასხვანაირად შეიძლება შეფასდეს. სიტუაციის მარტო ეს მოკლე აღწერა ნათლად გვიჩვენებს შესაბამისობაში მომყვან უზომო წნეხს, რომელიც გაერთიანებაში დაახლოებით ერთნაირი ცხოვრების პირობების მისაღწევად არსებობს.
დასაქმებულთა თავისუფალი გადაადგილების უფლების განმტკიცებასთან ერთად ადგილობრივი მოსახლეობის თანასწორად მათდამი მოპყრობის პრინციპის გამოყენების საფუძველზე უმუშევრობის, ავადმყოფობის, საპენსიო დაზღვევის და სოციალური დახმარების საკითხებში (უცხოელ დასაქმებულს საზღვარგარეთ ისევე უნდა მოექცნენ, როგორც ადგილობრივს) ევროკავშირის შიგნით წინა პლანზე წამოიწია შრომის პირობების ჰარმონიზაციამ. 1995 წლის ერთიანი ევროპული აქტის ფარგლებში 118ა სტატია შეტანილ იქნა ევროგაერთიანების ხელშეკრულებაში, რომლის მიხედვითაც ევროკავშირის მინისტრთა საბჭოს ეძლევა უფლება კვალიფიცირებული უმრავლესობით მიიღოს დასაქმებულთა უსაფრთხოების და ჯანმრთელობის დაცვის მინიმალური სტანდარტები. 1989 წელს ჩამოყალიბდა ფართო სოციალურ-პოლიტიკური მიზნები გაერთიანების ძირითადი სოციალური უფლებების ქარტიაში. ამის საფუძველზე მომდევნო წლებში გამოიცა მთელი რიგი დირექტივები შრომის ტექნიკური დაცვისა და შრომის სამართლებრივი პირობების შესახებ.
მაასტრიხტის ხელშეკრულების თანახმად, “სოციალური პოლიტიკის შესახებ შეთანხმებით” (1992) სოციალურ-პოლიტიკური ინტეგრაციის პროცესისათვის შეიქმნა მნიშვნელოვანი სახელშეკრულებო წესი. ეს ხელშეკრულება არ აღიარა დიდი ბრიტანეთის მაშინდელმა კონსერვატიულმა ხელისუფლებამ. მხოლოდ მთავრობის შეცვლამ გაუხსნა გზა სოციალურ შეთანხმებათა ინტეგრაციას ევროგაერთიანების ხელშეკრულებაში (1997). მაგრამ ამით შეიქმნა მხოლოდ ერთიანი სოციალური პოლიტიკის პირველი წანამძღვრები ევროკავშირის ყველა წევრი ქვეყნისათვის.
სუბსიდირებისა და შედარებითობის პრინციპების განხორციელების დროს ანგარიში ეწევა განსხვავებულ სოციალურ-პოლიტიკურ საწყის პირობებს და მას საბოლოოდ მივყავართ კომპეტენციების გამიჯვნამდე სოციალურ-პოლიტიკურ სფეროში. ამ პრინციპების გამოყენება სოციალური პოლიტიკისათვის ნიშნავს, რომ ჯერ-ჯერობით არ მოხდება სოციალური დაცვის სისტემების ჰარმონიზაცია უმაღლეს დონეზე. უფრო მეტად ხდება ერთობლივი მინიმალური სტანდარტების დადგენა, რომელთა შევსება ნებაყოფლობით მოხდება შერჩეული სოციალ-პოლიტიკური მიზნებით, რა თქმა უნდა ეროვნული თვითმყოფადობის სრული შენარჩუნებით. მაშასადამე, სოციალური ჰარმონიზაცია შესაძლებელია არა ევროკავშირის საკანონმდებლო რეგულირებით, არამედ ეკონომიკური კონკურენციით და ფაქტორთა მობილურობით (შრომა, კაპიტალი). ამის ფონზე ევროკავშირის წევრი ქვეყნები გამოდიან მრავლისმომცველი სოციალურ-პოლიტიკური ჰარმონიზაციის წინააღმდეგ (განსხვავებული საწყისი პირობების გამო სხვა გადაწყვეტილება არც იყო მოსალოდნელი), რომელიც ცდება მინიმალური სტანდარტების დადგენის საზღვრებს. თუმცა ამ დადგენილებამ არ უნდა მიგვიყვანოს არსებული ნაციონალური სოციალური სტანდარტების ლიკვიდაციამდე. ამ პოზიციიდან გასაგებია, რომ ევროპული სოციალური პოლიტიკისათვის 1998 წლიდან მნიშვნელოვანი გახდა “განვითარება ნაციონალურ შრომით ბაზრებზე” (სოციალური ანგარიში 2005). წინა პლანზე წამოიწია დასაქმებისათვის ხელშეწყობამ, სიღატაკესთან და სოციალურ შეზღუდვებთან ბრძოლამ და სოციალური დაცვის სისტემების მოდერნიზებამ.
ნიცის 2001 წლის ხელშეკრულება თითქმის არ მოიცავს დასკვნებს სოციალური პოლიტიკის შესახებ. თუმცა სიახლეა ის, რომ ევროკავშირის საბჭოს შეუძლია ერთხმად გადაწყვიტოს სოციალურ-პოლიტიკურ საკითხებს კენჭი უყაროს კვალიფიციური უმრავლესობით. ეს ნიშნავს, რომ მომავალში სოციალურ პოლიტიკაში თეორიულად შესაძლებელია გადასვლა უმრავლესობის გადაწყვეტილების პრინციპზე ისე, რომ არ შეიცვალოს ხელშეკრულება. აქედან გამონაკლისი ისევ სოციალური დაცვის სფეროა. ნიცის შეხვედრაზე ასევე გამოცხადებული იქნა ძირითადი უფლებების ქარტია, რომელიც შემუშავდა გერმანიის მთავრობის ინიციატივით და მას 2004 წლიდან აქვს სამართლებრივი ძალა. ძირითადი უფლებების ქარტია იყოფა პრეამბულად და 54 სტატიად. მე-7 თავში საქმე ეხება ადამიანების ღირსებას, თავისუფლებას, თანასწორობას, სოლიდარობას, მოქალაქეთა უფლებებს, იურიდიულ უფლებებს და ზოგად განსაზღვრებებს. მასში შეტანილია უამრავი ისეთი სოციალური უფლება, როგორიცაა სამართლიანი და შესაბამისი სამუშაო პირობების უფლება ან სამსახურიდან არაკანონიერი დათხოვნისაგან დაცვა. ევროკავშირის შიგნით ერთობლივი სოციალური პოლიტიკის ამჟამინდელი მდგომარეობა შეიძლება შემდეგნაირად დავახასიათოთ: ის შემოიფარგლება მხოლოდ იმით, რისი გაკეთებაც შესაძლებელია და რასაც ევროკავშირის წევრი ქვეყნებისათვის კონსენსუსის უნარი აქვს.
1996 წლიდან ევროგაერთიანების სტატისტიკური სამსახური (ევროსტატი) აფიქსირებს ამ გაერთიანების წევრი ქვეყნების სოციალურ მიღწევებს (მომსახურებებს). ამის საფუძველს წარმოადგენს ინტეგრირებული სოციალური სტატისტიკის ევროპული სისტემა.
უკეთესი შედარების ინტერესიდან გამომდინარე, არ ფიქსირდება ყველა სოციალური მომსახურება, რომელსაც მოიცავს ეროვნული სოციალური ბიუჯეტები. საგადასახადო ღონისძიებები (გარდა საოჯახო კომპენსაციებისა), ქონების შესაქმნელად გაწეული დახმარებები და შეღავათები, განათლების ხარჯები (განათლებისათვის ხელშეწყობა) და დამსაქმებელთა გარკვეული მომსახურებანი არ არის გათვალისწინებული. ამას მივყავართ იქამდე, რომ მაგალითად, გერმანიის მიერ გაწეული სოციალური მომსახურების ქვოტა დაბალია შესაბამისი მომსახურების ეროვნულ ქვოტაზე. მაგრამ ქვოტების შედარება არ იძლევა დასკვნის გაკეთების საშუალებას ეკონომიკის სექტორების “ტვირთზე” (სახელმწიფო, მეწარმეობა, კერძო საოჯახო მეურნეობა). დაფინანსების სტრუქტურა ევროკავშირის შიგნით მკვეთრად დიფერენცირებულია. მეტ წილ წევრ ქვეყნებში მთავარი “ტვირთი” აწევს ტერიტორიულ კორპორაციებს. ირლანდიასა და დანიაში მათი წილი (დაახლოებით 69%), ყველაზე მაღალია, მაშინ როცა ბელგია (35%) და ესპანეთი (39%) ყველაზე დაბალი მაჩვენებლებით ხასიათდება (გერმანია 41%). სოციალური დაცვის დაფინანსებაზე მთავარი “ტვირთი” მეწარმეობაზე მოდის (41% ან 42%), ყველაზე მცირე წილი მეწარმეობის მხრივ დაფინანსებიდან მოდის დანიაზე – 6% და ირლანდიაზე – 16%. გერმანიაში მეწარმეობის წილი 29%-ია.
ხელფასებისა და საერთოდ ანაზღაურების სიდიდის დადგენა, ასევე შრომის პირობების განსაზღვრა დამსაქმებლებისა და დასაქმებულთა სხვადასხვა ორგანიზაციების ხელშია, მაგრამ ისინი დაკავშირებული არიან სახელმწიფო სამართლებრივ ნორმებთან, რომლებიც მოცემულია, მაგალითად, საწარმოს შესახებ ძირითად კანონში (Bეტრ VG), შრომის დაცვის კანონმდებლობებში ან სამსახურიდან დათხოვნისგან დაცვის კანონში. სხვა მხრივ, სახელმწიფო არ ერევა ხელფასებისა და შრომის პირობების განსაზღვრის საკითხებში. ამ სიტუაციას ზოგადად სატარიფო ავტონომიას უწოდებენ.
სატარიფო ავტონომია არის კონსტიტუციის შესაბამისად პროფკავშირებისა და დამსაქმებელთა გაერთიანებების სანქცირებული უფლება (სატარიფო პარტნიორები), რათა დადებულ იქნას ხელშეკრულებები შრომითი ურთიერთობის შინაარსის, პირობების, მიმდინარეობისა და შესრულების შესახებ. სახელმწიფოს ამ შემთხვევაში არ აქვს თანამონაწილეობისა და გადაწყვეტილებების მიღების უფლება. სატარიფო პარტიებისათვის შეთანხმებული სატარიფო დადგენილებები სამართლებრივ ნორმებს ემყარება. ისინი მოქმედებენ, როგორც საკანონმდებლო ნორმები (სამართლებრივი ნორმები).
მაგრამ ამით ზუსტ საკანონმდებლო დეფინიციას ამ უფლების მოცულობის შესახებ ვერ მივიღებთ. ძირითადი კანონის მიხედვით ეს ზოგადად შემოიფარგლება “გაერთიანებების მიერ შრომისა და ეკონომიკური პირობების დაცვისა და ხელშეწყობის” უფლებით. ყველა კონკრეტული სამართლებრივი საფუძველი სატარიფო ხელშეკრულებებისათვის დაფიქსირებულია სატარიფო ხელშეკრულების კანონში. მასში კანონით აღიარებულია ასევე სატარიფო ავტონომია. წარსულში ადგილი ჰქონდა სატარიფო ავტონომიის და სახელმწიფო შრომის ბაზრის და დასაქმების პოლიტიკის კოორდინირების მეტნაკლებად წარუმატებელ ცდებს.
ევროპულ დონეზე – განსაკუთრებით ევროკავშირთან მიმართებაში – 1973 წელს დაარსებულმა ევროპულმა პროფკავშირების გაერთიანებამ (EGB) უნდა დაიცვას და ხელი შეუწყოს დასაქმებულთა სოციალური, ეკონომიკური და კულტურული ინტერესების რეალიზაციას. ის არის ნაციონალური პროფესიული კავშირების სათაო ორგანიზაცია, რომლის ძირითადი მიზანია ევროპაში დემოკრატიული განვითარების ხელშეწყობა. ეს ხდება, პირველ რიგში, “სოციალური დიალოგით” ევროკავშირის მინისტრთა საბჭოსთან და ევროპულ დამსაქმებელთა გაერთიანებებთან. მეორეს მხრივ, ევროპული პროფკავშირების გაერთიანების და მისი სტრუქტურული ერთეულების წარმომადგენლები მოღვაწეობენ ევროკავშირის ეკონომიკურ და სოციალურ კომიტეტებში და ევროგაერთიანების დასაქმების საკითხების მუდმივ კომიტეტში. ევროპული სოციალური უფლებების განსაზღვრაში ევროპული პროფესიული კავშირების გაერთიანება რეგულარულად იღებდა მონაწილეობას. ასევე დიდ როლს თამაშობდა ის ევროპული შრომისა და ჯანმრთელობის ნორმების განსაზღვრაში და იყო წარმმართველი ძალა ევროპული კოორდინირებული საწარმოების საბჭოების შექმნის მიმართულებების განხორციელებაში.
საერთო ეკონომიკური ინტერესების განსახორციელებლად გფრ-ში შეიქმნა დამსაქმებელთა უამრავი კავშირი. მასში იგულისხმება მეწარმეთა გაერთიანებები, რომელთა მიზანია დამსაქმებელთა კოლექტიური ინტერესების განხორციელება (განსაკუთრებით სატარიფო პოლიტიკა). დამსაქმებელთა კავშირები არის კერძო სამართლებრივი გაერთიანებები დარგობრივი და რეგიონალური თვალსაზრისით, ძირითადად სამრეწველო გაერთიანების პრინციპით ჩამოყალიბებული, მისი წევრობა ემყარება ნაბაყოფლობით პრინციპს. ისევე, როგორც პროფკავშირები, მისი წარმომადგენლებიც დამატებით საქმიანობენ შრომისა და სოციალურ სასამართლოებში, ასევე, სოციალური დაზღვევის თვითმმართველობით ორგანოებში.
გერმანიაში ფედერალურ გაერთიანებასთან ერთად დამსაქმებელთა ინტერესებს იცავენ მთელი რიგი სხვა ეკონომიკური გაერთიანებები – განსხვავებული საორგანიზაციო ფორმით. ასე რომ, ეკონომიკური გაერთიანებები, როგორც დარგობრივი გაერთიანებები, იცავენ საწარმოთა სპეციფიკურ ინტერესებს. აღსანიშნავია, რომ ისევე, როგორც პროფკავშირები, ეკონომიკური გაერთიანებებიც კარგავს თავიანთ წევრებს. მიზეზებს შორის შეიძლება დავასახელოთ გაერთიანების პოლიტიკის მიმართ უკმაყოფილება. ამის ინდიკატორად გვევლინება აგრეთვე ფირმების სატარიფო ხელშეკრულებების მზარდი რაოდენობა.
ეკონომიკური გაერთიანებები რეგიონალურად არიან ორგანიზებული (ადგილობრივი, რაიონული და მხარის გაერთიანებები), დარგობრივი წევრობა მათი მნიშვნელოვანი დამახასიათებელი ნიშანია. სათავო ორგანიზაციებში დარგობრივად ახლოს მყოფი გაერთიანებები კიდევ ერთხელ ერწყმიან ერთმანეთს. 1949 წელს დაარსდა გერმანელ მრეწველთა ფედერალური კავშირი (BDI). მასში დღეისათვის შედის 35 დარგობრივი გაერთიანება დაახლოებით 80000 სამრეწველო საწარმოთი (11 მლნ დასაქმებული). BDI იბრძვის ეკონომიკური ჩარჩო-პირობების გაუმჯობესებისათვის და იცავს თავისი წევრების ეკონომიკურ ინტერესებს როგორც ეროვნულ, ასევე საერთაშორისო დონეზე. დამატებით მრეწველთა ფედერალური კავშირი ახორციელებს უამრავ საკონსულტაციო, საინფორმაციო და საკოორდინაციო ამოცანებს. ამასთან შინაარსობრივი სიმძიმის ცენტრი დევს ეკონომიკურ და საკონკურენციო პოლიტიკაში, მცირე და საშუალო მეწარმეობის პოლიტიკაში, საფინანსო პოლიტიკასა და სამართალში, ინფრასტრუქტურასა და კვლევაში, ასევე საგარეო ეკონომიკურ და ევროპულ პოლიტიკაში.
გვინდა გამოვყოთ აგრეთვე გერმანულ ხელოსნურ (კუსტარულ) საწარმოთა ცენტრალური გაერთიანება (ძDH). 2002 წელს 843660 ხელოსნურ (კუსტარულ) საწარმოში 5,4 მლნ დასაქმებული იყო.
სახელმწიფოს არ შეუძლია წარმართოს შემოსავლების პირდაპირი პოლიტიკა (პირველადი განაწილება). შესაბამის სახელმწიფო ორგანოებს, მართალია, შეუძლია დაადგინოს წესრიგის სამართლებრივი ჩარჩო-პირობები, მაგრამ ამ პოლიტიკის კონკრეტული გატარება ევალება ავტონომიურ სატარიფო პარტიებს. საინტერესო შემთხვევას ჰქონდა ადგილი, როცა ბუნდესტაგმა 1996 წლის ბოლოს გადაწყვიტა ხელფასის გადახდა ავადმყოფობის შემთხვევაში 80%-ზე დაეყვანა. ამის საწინააღმდეგოდ გამოვიდნენ პროფკავშირები და შეძლეს შეენარჩუნებინათ ხელფასის 100%-იანი გადახდა. თუმცა ამის სანაცვლოდ საკომპენსაციო ღონისძიებები გატარდა (მაგალითად, საშობაო და შვებულების ანაზღაურების შემცირება). გერმანიის ხელისუფლების საერთო მიზანი, რომ ხელფასის დამატებით ხარჯებზე ზემოქმედება მოეხდინა, მთლიანობაში მაინც მიღწეულ იქნა.
თუ სატარიფო ხელშეკრულების პოლიტიკის ჩარჩოში სახელმწიფოს როლი ერთის მხრივ, ჩარჩო-პირობების დადგენით შემოიფარგლება და მეორეს მხრივ, მას მხოლოდ იქ შეუძლია ჩაერიოს, სადაც თვითონ არის სატარიფო ხელშეკრულების პარტია (სატარიფო მოლაპარაკებები საჯარო სამსახურში), ამისგან განსხვავებით გადანაწილების პოლიტიკაში სახელმწიფოს ცენტრალური ადგილი უკავია. ამასთან გერმანიაში სოციალურ-პოლიტიკური საკანონმდებლო კომპეტენცია ეკუთვნის კონკურირებად კანონმდებლობას. შემოსავლის განაწილებაზე სახელმწიფო პოლიტიკის მთელი რიგით ახდენს გავლენას. მასში შედის კონკურენციის პოლიტიკა, ისევე როგორც შრომის ბაზრის პოლიტიკა, საფინანსო პოლიტიკა და ქონების პოლიტიკა. შემოსავლის განაწილებაზე სახელმწიფოს ზემოქმედება არ შემოიფარგლება მხოლოდ კერძო საოჯახო მეურნეობების დიფერენცირებული დაბეგვრით. სატრანსფერო გადასახდელები (პენსიები, უმუშევართა ფულადი დახმარება და უმუშევართა შემწეობა, სოციალური დახმარება, ბავშვებისათვის დახმარება ან დოტაცია ბინის დაქირავების შემთხვევაში) უფრო მეტად უწყობს ხელს (ნეტო) შემოსავლების განაწილების კორექტირებას.
სოციალური დაზღვევის გამტარებლებს მეორეხარისხოვანი კომპეტენცია გააჩნია გადანაწილებისა და სოციალურ პოლიტიკაში. სოციალური დაცვის სისტემის დაწესებულებებს გერმანიაში, არსებული სოციალური წესრიგის ფარგლებში, განაგებენ საზოგადოებრივ-სამართლებრივი კორპორაციები და ინსტიტუციები, ასევე ნაწილობრივ კერძო თვითდამხმარე ორგანიზაციები (მაგალითად, პროფესიული ამხანაგობები, როგორც უბედური შემთხვევების დაზღვევის გამტარებლები), ეკლესიები და საქველმოქმედო გაერთიანებები მოხუცებულთა მომსახურებისათვის და ჯანმრთელობის დასაცავად. ამასთან სახელმწიფო დაწესებულებები, რომლებიც ჩვენ გვაინტერესებს – ძირითადად არიან აღმასრულებელი ორგანოები და მხოლოდ პირობითად გადაწყვეტილებების გამტარებლები. მათი მუშაობის მთავარი სამიზნე არის ინდივიდუალური უსაფრთხოების ამაღლება, ასევე “ჰუმან ცაპიტალ”-ის შენარჩუნება.
სოციალური დაცვის სისტემა ეყრდნობა სამ დიდ სვეტს: სოციალური დაზღვევის სისტემას, უზრუნველყოფის სისტემას და მზრუნველობის (ზრუნვის) სისტემას. ამასთან არსებობს კიდევ კომპენსაციების და მომავალზე ზრუნვის სხვა შემწეობები (მაგალითად, განათლების ხელშეწყობის, ბავშვებისა და ახალგაზრდების დახმარება, რეაბილიტაცია). განვიხილოთ თითოეული სვეტი ცალ-ცალკე:
1. სოციალური დაზღვევა დაზღვეულებს და მათი ოჯახის წევრებს ანიჭებს სოციალურ უფლებებს სოციალური კოდექსის მიხედვით. ამ უფლებების მიხედვით არსებობს შემდეგი მოთხოვნები: პირველი, ჯანმრთელობისა და შრომისუნარიანობის დაცვის, შენარჩუნების, აღდგენისა და გაუმჯობესების საჭირო ღონისძიებები და მეორე, ეკონომიკური დაცვა ავადმყოფობის, დედობის, შრომისუნარიანობის დაქვეითების და მოხუცებულობის ასაკში. სოციალური დაზღვევის სისტემას მიეკუთვნება: ა) ავადმყოფობის კანონიერი დაზღვევა; ბ) უბედური შემთხვევის კანონიერი დაზღვევა; გ) კანონიერი საპენსიო დაზღვევა; დ) უმწეოთა (ღრმად მოხუცებულთა და ინვალიდთა) მოვლის (ზრუნვის) კანონიერი დაზღვევა; ე) უმუშევართა კანონიერი დაზღვევა;
2. სოციალური დაცვის სისტემის მეორე სვეტი – უზრუნველყოფის სისტემა – ეხება ანაზღაურებას ჯანმრთელობისათვის ზიანის მიყენების შემთხვევაში განსაკუთრებული მსხვერპლის შედეგად (კერძოდ, ომის, სამოქალაქო თავდაცვის ან სავალდებულო სამხედრო სამსახურში მიყენებული დაზიანებების დროს) ან სხვა მიზეზების გამო (მაგალითად, ძალადობის მსხვერპლის შემთხვევაში). დაზარალებულებს და მათ მემკვიდრეებს სოციალური კოდექსის მიხედვით, აქვთ: პირველი, ჯანმრთელობისა და შრომისუნარიანობის შენარჩუნების, გაუმჯობესებისა და აღდგენის უფლება და მეორე, შესაბამისი ეკონომიკური უზრუნველყოფა. მასში ცალკეულ შემთხვევებში შედის ჯანმრთელობისა და შრომისუნარიანობის შენარჩუნების, გაუმჯობესებისა და აღდგენისათვის ეკონომიკური დახმარება, ზოგჯერ დამატებითი დახმარებაც: პროფესიული სტიმულირების, შრომისუნარიანობის დაქვეითების გამო, პენსიის, მემკვიდრეთა პენსიების და სხვათა სახით. ამ პოლიტიკის გამტარებლები არიან უზრუნველყოფის სამსახურები: ადგილობრივი, რაიონული, სამხარეო, საქალაქო და ა.შ.
3. სოციალური მზრუნველობის (ზრუნვის) სისტემა, როგორც მესამე სვეტი, ითვალისწინებს სოციალური დახმარების მომსახურებებს და ომის მსხვერპლთა მიმართ მზრუნველობას. მან უნდა უზრუნველყოს ადამიანური ყოფა იმ პირებისათვის, რომლებსაც საკუთარი ძალებით ეს არ შეუძლიათ. აღნიშნული სისტემა მოიცავს საარსებო და ცხოვრების განსაკუთრებულ პირობებში მყოფთა დახმარებას, ინვალიდთა და მათ მომვლელთა კონსულტაციას, ასევე დახმარებას საცხოვრებელი ბინის მიღებისა და შენარჩუნებისათვის. დახმარების გამტარებლები არიან, პირველ რიგში, რაიონული და სამხარეო ქალაქები, ასევე სოციალური დახმარების არაადგილობრივი გამტარებლები და ჯანმრთელობის კერები.