მსოფლიო ეკონომიკის ახალი პარადიგმა

ემზარ ჯგერენაია, თსუ პროფესორი

მსოფლიო ეკონომიკური კრიზისის მიზეზებზე და საქართველოს ეკონომიკის განვითარების თავისებურებები

ზბიგნევ ბჟეზინსკი:
“1945 წლისათვის გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის დაარსებისათვის მოძებნილ იქნა ფორმულა… რომელიც ჩუმად ადასტურებდა იმ ფაქტს, რომ ნაციონალური სუვერენიტეტი სულ უფრო ხდებოდა ილუზია ყველა ქვეყნისათვის, რამდენიმე ძლიერი ქვეყნის გამოკლებით (იგულისხმება უშიშროების საბჭოს მუდმივი წევრი ქვეყნები – რუსეთი, ჩინეთი, აშშ, ინგლისი, საფრანგეთი), რომლებიც გაერთიანებული ერების წევრები იყვნენ.”

პლატონი:
“…მაშ მოდი ვნახოთ რანაირად შეიძლება არისტოკრატიული მმართველობიდან დასაბამს იღებდეს ტიმოკრატიული წყობა. იქნებ სულ ადვილად, რაკიღა სახელმწიფოში ყოველგვარ ცვლილებას მისი ის ნაწილი განაპირობებს, შინააშლილობისას რომ ინარჩუნებს ძალაუფლებას? ხოლო, თუ სახელმწიფოში მშვიდობა სუფევს, მაშინ, ძალიან პატარაც რომ იყოს, არაფერს შეუძლია მისი შერყევა.” P(პლატონი, “სახელმწიფო”. თბ., 2003 წ., გვ. 290).

ჯორჯ სოროსი:
“ისტორიის ზეაღსვლა ბევრად განპირობებულია არასწორი ვარაუდებით (შეხედულებებით), არამართებული აღქმებით.” (The new Paradigm for Finansial Markets , New York 2008).

უორენ ბაფეტი:
“ეს ის ომია, რომელიც აუცილებლად უნდა მოვიგოთ… ეკონომიკა დაღმართზე მიექანება… ვფიქრობ, რომ აშშ-ის ეკონომიკას ხუთ წელიწადში ყველაფერი კარგად ექნება.” (სააგენტო “იტარ-ტასი”).

ნეილ ფერგიუსონი:
“…უნდა გვესმოდეს, რომ ახლანდელი კრიზისი სწრაფად არ დასრულდება. წამლები, რომლებსაც დღეს ეკონომიკების შესანარჩუნებლად იყენებენ ახალ პრობლემებამდე მიგვიყვანს. სამწუხაროდ, ვერ დავუბრუნდებით იმ ეკონომიკურ ბუმს, რომლის მოწმეებიც დეკადის დასაწყისში ვიყავით, ყოველ შემთხვევაში ახლო მომავალში მაინც.”

მსოფლიოს მასშტაბით ჩამოყალიბდა მოსაზრება, რომ მთელი საფინანსო კრიზისის მიზეზი აშშ-ს ეკონომიკაა და ის არის ყველა უბედურების წყარო. ერთი მხრივ, თითქოს ფინანსური ბუშტის სათავე იქ იყო, მაგრამ სინამდვილეში ბენეფიციარი მთელი მსოფლიოა! აშშ გამოსავალს ეძებს, თუმცა, ეკონომიკაში უზარმაზარი თანხების გადასხმის მიუხედავად, საშველი არ ჩანს, მეტიც – თანდათან ძლიერდაება შთაბეჭდილება, რომ უფროდაუფრო ღრმად ეფლობა ჭაობში. კრიზისის საწყის ეტაპზე აშშ-ში პოლსონის (აშშ-ის ყოფილი ფინასთა მინისტრი) გეგმა გადარჩენის იოლ გზად ესახებოდათ. თითქოს ეს 700 მილიარდი დოლარი ეკონომიკასა და საბანკო სფეროს გადაარჩენდა. ამას მოჰყვა მეორე, 838 მილიარდ დოლარიანი გეგმა, არადა ესეც არაფერია, ვინაიდან საფინანსო ბუშტისა თუ უფსკრულის მოცულობა რამდენიმე ტრილიონს ითვლის.
მეორე მხრივ, პრობლემის გამარტივება და არასწორად აღქმა სიტუაციას ამძიმებს. მთელი ჩინეთისა და აზიის ეკონომიკის არნახული ზრდა, მსგავსად ევროპისა და “ბრიკის” ქვეყნებისა, ბუშტის ნაწილი იყო, როგორც მოთხოვნა და სხვა არაფერი. აქედან გამომდინარე, არასწორია ხსნის ლოდინი მხოლოდ აშშ-დან, ისევე როგორც ამერიკული ხსნის ფორმულების უაპელაციოდ მიღება. მათი “ჯადო ფორმულები” ჯერ ვერ ამართლებს და მეტიც – აბსურდული სიტუაციაა, როცა ცენტრალურ ბანკებში ფული თითქმის უფასოა, ბანკები კი კრედიტებს არ გასცემენ. ამერიკა დიდი საბანკო კრიზისისათვის ემზადება. ეკონომიკაში ისეთი ახალი და მნიშვნელოვანი კატეგორია გაჩნდა, როგორიცაა “ნდობა” – მომხმარებლის, მეანაბრის, კლიენტის, ბანკის, საერთოდ ინვესტორის. “უხილავი ხელი” სადღაც გაიძურწა, ხოლო ახალი სტილის სახელმწიფო რეგულირების სისტემა, რომელიც ეკონომიკასა და ბიზნესს მდგრადობას შესძენს ჯერ არ ჩანს. ეკონომიკის რეგულირება სულ უფრო ემსგავსება სოციალიზმსა და გეგმიურ ეკონომიკას.
მესამე მხრივ, სასწრაფოდ გააქტიურდა ჩინეთი, როგორც დონორი და წამყვანი ეკონომიკა. მისი ვაჭრობის მინისტრი თავისი 300 ბიზნეს-ჯგუფით ევროპას შეესია და 13 მილიარდი დოლარის უახლესი ტექნოლოგიები, ქარხნები, პატენტები და ბიზნესები იყიდა ჩინეთში წასაღებად. ჩინეთი ევროპასა და ამერიკას მხსნელად მოევლინა, მას ევროპიდან გააქვს ტექნოლოგიები, რაც ასე აკლდა, ამერიკაში ყიდულობს ობლიგაციებს და აძლიერებს დოლარს, ანუ აშშ-ის მთავრობას ასპონსორებს. უდავოა, რომ მსოფლიოს ბაზარზე ჩინეთი მეორე ცენტრი და აშშ-ის სერიოზული მოკავშირე ხდება. მძაფრდება კითხვები: ეს მსოფლიოს მომავალი კონტურებია? რატომ აღმოჩნდა სოციალისტური ჩინეთი უფრო ეფექტური, როგორ შეძლეს სახელმწიფო საწარმოებმა კრიზისის დაძლევა და მაღალი დონის კაპიტალიზაციის მიღწევა? რა არის გადამწყვეტი მსოფლიო ეკონომიკაში – ბაზარი, თავისი უზარმაზარი მოცულობით, რომლის შემთხვევაშიც წარმოებაში ფიქსირებული ხარჯების მოცულობა მინიმალურია, თუ ტექნოლოგიები და პატენტები, რაც ძლიერების წყაროა? სად არის კრიზისიდან გამოსავალი, რა ელის პატარა, განვითარებად ქვეყნებს, ისეთებს როგორიც საქართველო, სომხეთი და აზერბაიჯანია, თუნდაც ბულგარეთი და ლატვიაა? რატომ და სად დაიწყო კრიზისი? რა იყო ეს – ბოლო წლების ბუმის გარდაუვალი შედეგი, თუ რამდენიმე ათეული კაპიტალისტის დიდი ბიზნეს-აფერა, რაც სახელმწიფოებსა და ბიზნესებს შეიწირავს? კითხვა ბევრია, მათ შორის ასეთიც: სიტუაციიდან თავდასაღწევად მსოფლიოში ვიღაცეებს პატარა საომარი სიტუაცია ხომ არ აწყობთ, ან პირიქით?
აგვისტოს მოვლენების შემდეგ (იგულისხმება რუსეთ-საქართველოს ომი), მდგომარეობამ მსოფლიოში უფრო დრამატული ელფერი შეიძინა, რაც საქართველოში მიმდინარე მოვლენებისა და მსოფლიოს ეკონომიკური კრიზისის ერთმანეთთან მიზეზ-შედეგობრივად დაკავშირებისაკენ გვიბიძგებს. ცალსახაა, რომ კრიზისი საბანკო სექტორიდან წარმოებაში გადავიდა! ეს ტალღა ოკეანეს მალე გადმოლახავს, უფრო სწორად, გადმოლახვამდე მოედება ევროპას და რამდენიმე თვეში აღმოსავლეთ ევროპის განვითარებად ქვეყნებს და, ბუნებრივია, საქართველოს ეკონომიკის კრიზისად დაატყდება თავს! მართალია, საქართველოში საბანკო სფეროს სიტუაცია ჯერ საგანგაშო არ არის, რადგან ზოგი ბანკი, მაგალითად, “სახალხო ბანკი” “ხელოვნური სუნთქვის აპარატზეა მიერთებული”, ზოგმა, მაგალითად “თი-ბი-სი ბანკმა”, რეორგანიზაციის გადარჩენის გეგმა შეიმუშავა, რითაც საკმაო თანხები მოიზიდა; ზოგს სამშენებლო ბაზარზე არ ჰქონდა შესაბამისი დაბანდება და ამ ეტაპზე ცოტა ჭუჭყიანი აქტივი აქვს, მაგალითად “პროკრედიტ ბანკი”, მაგრამ ზაფხულსა და შემოდგომაზე საქართველოს საბანკო სფეროში გართულებები გარდაუვალია. ჯერ ერთი, კრიზისი იმდენ ხანს გასტანს, რომ თითქმის გაჩერებულ ბანკებს შენახვის ხარჯები უზარმაზარ პრობლემებს შეუქმნის; მეორე: ბევრის აქტივი, რომელიც დღეს პრობლემური არ არის, პრობლემური გახდება. გარდა ამისა, მსოფლიო საბანკო კრიზისი ძალას ახლა იკრებს და შეუძლებელია საქართველოსდარ განვითარებად ქვეყნებამდე არ მოაღწიოს.
აშშ-ში მსოფლიოს ნომერ პირველმა ბანკმა City Group თებერვალში დიდი დანაკარგები განიცადა და სახელმწიფოსგან დამატებითი დახმარება დასჭირდა. ის 7%, რომელიც ადრე ბაილ-აუთის სანაცვლოდ სახელმწიფოს პრივილეგირებული აქციების სახით შესთავაზა, ჩვეულებრივ აქციებში გადაცვალა, რამაც სახელმწიფოს წილი ამ ბანკში 37%-მდე გაზარდა. ექსპერტები ვარაუდობენ, რომ ეს ბოლო დახმარება არაა და City Group-ს ყველაფერი ჯერ კიდევ “წინ აქვს”. დაიწყო ბანკების ნაციონალიზაცია, ეს პროცესი საბანკო სფეროში თვისობრივად ახალი ეტაპია, რაც მსოფლიო საბანკო სისტემის კრიზისის მხოლოდ დასაწყისია.
მსოფლიოში მიმდინარე კრიზისი საფინანსო სტრუქტურების კრიზისია. ჩვენი ანალიზის მიზანია წარმოვადგინოთ, რა იყო კრიზისის გამომწვევი მიზეზი – საფინანსო ბაზარი და საფინანსო ინსტიტუტები, თუ იპოთეკა? იყო თუ არა ეკონომიკის ზრდის დაჟინებული მოთხოვნა ვირტუალური მიწოდების პროვოცირება (ჩვენ ამაზე ვწერდით სტატიებში “მონაკოს სისტემა”, “საქართველოს ეკონომიკა” #2, 2008), იპოთეკა ხომ არ შექმნა თვით საფინანსო ბაზარმა, ან ორივე ერთად ეკონომიკის რეალურმა სექტორმა გაზრდილი მოთხოვნის შესაქმნელად. მაშინ საკითხავია – კრიზისის მიზეზი აშშ-ია, თუ ჩინეთი და ევროპა (ბრიკის ქვეყნებთან ერთად, Brazil, Russia, India And China (BRIC)). აშშ-ში ამ ქვეყნების ექსპორტი, გაზრდილი მოთხოვნის გამო, განუხრელად და რეკორდულად იზრდებოდა. ხელოვნურად გაზრდილი მოთხოვნის შექმნის მაგისტრალური ხაზი აშშ-ის საფინანსო ბაზარმა იკისრა, რათა შექმნილიყო ფასიანი ქაღალდები, არარსებული გაზრდილი მოთხოვნა-მიწოდებისა და მისი დაკმაყოფილების პროცესში ენახათ უზარმაზარი მარჟა. კრიზისის იდეა მსოფლიოს საფინანსო ბაზარმა უკარნახა, რაც მისი განვითარების ამ სტადიაზე კარგად ჩანს. ამ ეტაპზე, ძალიან მნიშვნელოვანია, კრიზისი რეალური ეკონომიკის სექტორებში გადაიზრდება თუ დასასრულისკენ წარიმართება. ყველა პირობა მიგვანიშნებს, რომ კრიზისი რეალური ეკონომიკის სექტორებში შეაღწევს და მთელი 2009 წლის განმავლობაში მსოფლიო წარმოებების შემცირების, უმუშევრობის ზრდის, მოხმარების შემცირებისა და ფასების ვარდნის მომსწრე გახდება. წარმოების შემცირების შემთხვევაში, მოთხოვნა-მიწოდების კანონის დარღვევის გამო, ფასები აუცილებლად გაიზრდება და დღევანდელი დეფლაციური საფრთხე ინფლაციურით შეიცვლება.

კრიზისის კონტურები
საფინანსო კრიზისის რეალური ეკონომიკის სექტორებში გადაზრდის პირველი ნიშნები (გარდა იმისა, რომ ავტომობილების მწარმოებლების გიგანტებს შეეხო) აშშ-ში ქალაქების დაცარიელებით გამოვლინდა; ასეთ ქალაქებს მიაკუთვნებენ ლას-ვეგასს და დეტროიტს – გართობისა და მანქანათმშენებლობის ცენტრებს. ევროპაში იხურება “ფორდისა” და “ჯენერალ მოტორსის” ქარხნები. ასეთივე ბედი ეწია გერმანიაში “ოპელის” ოთხ ქარხანას, სადაც 26 000 ადამიანი მუშაობდა. ეს ანგელა მერკელის არჩევნების წლისა და მთელი გერმანიის ეკონომიკისთვის დიდი დარტყმაა. ამ ქარხნებში დასაქმებული ადამიანების ოჯახის წევრების ჩათვლით, ჯამში, დაახლოებით 200 000 ადამიანი შემოსავლის გარეშე დარჩა. აშშ-ის უმუშევართა რაოდენობა კი თებერვალში 40 000-ით გაიზარდა.
მთავარი არის კრიზისის ანატომიისა და ისტორიის გაგება, ს რომელიც იპოთეკურ კრიზისად მოინათლა. ჯორჯ სოროსის აზრით, კრიზისი 2000 წლის ბოლოს, ინტერნეტ-კომპანიების საფინანსო ბუშტის გახეთქვით დაიწყო. მაშინ აშშ-ის ფედერალურმა სარეზერვო სისტემამ საპროცენტო განაკვეთი, 6,5%-დან 3,5%-მდე, რამდენიმე თვეში შეამცირა. ამას მოჰყვა 2001 წლის 11 სექტემბრის ტერაქტი, რის შემდეგაც ფედერალურმა სარეზერვო სისტემამ საპროცენტო განაკვეთები რეკორდულად – 1%-მდე შეამცირა. ამ პერიოდში ამერიკის საბანკო სექტორს ალან გრინსპენი ხელმძღვანელობდა, რომელმაც იაფი ფული გამოუშვა და მისი მიმოქცევით სამშენებლო ბიზნესში ცნობილი ბუშტის აღმოცენებას შეუწყო ხელი. იაფი ფულის ხარჯზე მიმდინარეობდა აქტივების შეძენა. მეტიც, ფულის შეძენა უფასოდაც შეიძლებოდა. ყველა კრედიტის აღების ცდუნების წინაშე იდგა, რაც ბანკებსა და, მთლიანად, ეკონომიკას ხელს აძლევდა, რადგან მათ ზრდის უფრო მაღალი ტემპი სჭირდებოდათ. ეს იყო ერთგვარი შეჯიბრი მშპ-ის ზრდის მსვლელობისას, რომელშიც ყველა მონაწილეობდა. ბაზარზე არსებული მოთხოვნა-მიწოდების ზრდა ბიზნესებსა და ბანკებს არ მოსწონდათ, რადგან ისინი მაღალი კაპიტალიზაციისა და მოგების ზრდის სურვილით იყვნენ შეპყრობილნი, ტოპ-მენეჯმენტი კი მაღალ ბონუსებს ხარბდებოდა. მათ, სპეციალური პროდუქტების შექმნის გზით, ბაზარზე მოთხოვნის ხელოვნური ზრდა დაიწყეს: მუდმივად მცირდებოდა საკრედიტო ორგანიზაციების სტანდარტები გაგირავებული ქონების მიმართ და ბოლოს იქამდე მივიდნენ, რომ აშშ-ში იპოთეკურ კრედიტს გირაოს გარეშეც კი გასცემდნენ. ფართოდ გავრცელდა ე.წ. Alt-A , Lire Loans და NINJA Loans (No Income, No Job, No Assets- არა შემოსავალი, არა სამუშაო, არა აქტივი) ტიპის სესხები.Dკრედიტის მიმზიდველობის გასაძლიერებლად შეიქმნა ე.წ. მცოცავი საპროცენტო სისტემა ARM – adjustable rate mortagages, როცა პირველი ორი წლით საპროცენტო განაკვეთი ბევრად ჩამორჩებოდა საბაზრო ღირებულებას. მაშინ ბანკებისა (სწორედ იმ ბანკებისა, დღეს რომ საშველად ბიუჯეტიდან თანხებს იღებენ) და ჰეჯ-ფონდების მენეჯმენტი ბონუსებს იღებდა.
უოლ სტრიტზე საინვესტიციო ბანკებმა ფსევდორისკების სხვა ინვესტორებზე გადატანის რამდენიმე მეთოდი მოიგონეს. საპენსიო და ურთიერთდახმარების ფონდები განტევების ვაცებად იქცნენ. სწორედ საინვესტიციო ბანკებმა შექმნეს SIV (structured investment venicles) – სტრუქტურიზებული საინვესტიციო კომპანიები, რომლებიც, სხვა პრივილეგიებთან ერთად, თავიანთ ზოგიერთ აქტივს ბალანსზე არ აჩვენებდნენ. ნებისმიერ ბანკს ჰქონდა თავისი სტრუქტურიზებული საინვესტიციო ქვედანაყოფი, შვილობილი კომპანია, რომელიც იპოთეკურ ბაზარზე ოპერაციებს ახორციელებდა და აქტივებს ბანკის ბალანსზე არ ასახავდა. დაიწყო მშენებლობის ბუმი და სწორედ 2000-2005 წლებში (საქართველოში 2003 წლიდან), ფასი მზა საცხოვრებელ ფართზე 50%-ით გაიზარდა, ევროპაში – 40-42%-ით.
Merrill Lynch-ის გათვლებით, 2005-2006 წლისთვის მშპ-ის ზრდის ნახევარი სამშენებლო ბაზარზე და მასთან დაკავშირებულ ბიზნესებზე მოდიოდა. Merrill Lynch-ის ექსპერტების ინფორმაციით, 1997-2006 წლებში აშშ-ში მიღებული კრედიტი არსებულ გირაოს 9 ტრილიონი დოლარით აღემატებოდა. ამ ციფრს ადასტურებს მარტინ ფელდსტეინი, ცნობილი კონსალტინგური კომპანიის “Counsil of Economics Advisere”-ის ხელმძღვანელი. საცხოვრებელი სახლების მშენებლობაზე მოთხოვნა 10-ჯერ აღემატებოდა რეალურს, ესე იგი, დანარჩენი იყო სპეკულაციური. 2005-2006 წლებში ჩატარებულმა კვლევამ აჩვენა, რომ აშშ-ის მოსახლეობის ხარჯების 3% 2000 წელს კრედიტების ხარჯზე ფინანსდებოდა, ხოლო 2005 წელს ეს მაჩვენებელი 10%-ს აღწევდა. საქართველოში 2005-2007 წლებში სამომხმარებლო ხარჯები და იპოთეკის დაკრედიტება 30-ჯერ გაიზარდა და 4 მილიარდ დოლარს მიაღწია.
ექსპერტები მიიჩნევენ, რომ კრიზისის პროვოცირებაში მთავარი როლი ალან გრინსპენმა შეასრულა. ცნობილია, რომ მან, თანამდებობის დატოვებისა და პასუხისმგებლობის ბენ ბერნანკისთვის გადაცემის შემდეგ, საკმაოდ საინტერესო წიგნი გამოსცა, სადაც არნახული საფინანსო კრიზისის მოახლოებასთან დაკავშირებით, მსოფლიოს ქმედითი ნაბიჯების გადადგმისაკენ მოუწოდა. მისი გაფრთხილება მოხუცის ნაბოდვრად შეფასდა, რომელსაც რეალობასთან საერთო არაფერი ჰქონდა. თუმცა, საოცარი ის არის, რომ, როცა ალან გრინსპენი განაგებდა აშშ-ის საბანკო სისტემას, ხშირად აფრთხილებდნენ, რომ მისი ფულად-საკრედიტო პოლიტიკა ხელს უწყობდა ბუშტის გაზრდას, ალან გრინსპენს კი ამის აღსაკვეთად მაშინ ნაბიჯიც არ გადაუდგამს. 2005 წელს გრინსპენის (იგი საბანკო სექტორს ხელმძღვანელობდა 1987-2006 წლებში) თაოსნობით განხორციელდა გამოკვლევა, საიდანაც ჩანს, რომ 2000 წელს აშშ-ის მოსახლეობის სამომხმარებლო ხარჯების 3% და დაგირავებული საცხოვრებელი სახლები ბანკებიდან კრედიტდებოდა, ხოლო 2006 წლის პირველი მეოთხედისთვის, როცა იგი ჯერ კიდევ ხელისუფლებაში იყო, ეს მაჩვენებელი 10%-მდე გაიზარდა. საქართველოში 2003 წელს მოსახლეობის სამომხმარებლო ხარჯების 8% კრედიტდებოდა, ხოლო 2007 წლის ბოლოს – 28,0%. ალან გრინსპენის ხელმძღვანელობით ჩატარებულმა გამოკვლევამ აჩვენა, რომ 2005 წლისთვის, მთელი საბინაო ფონდის 40% სპეკულაციის ობიექტი იყო, ხოლო საქართველოში 2007 წლისთვის ეს მაჩვენებელი 60%-ს შეადგენდა. რეალურად, ფონდი ემსახურებოდა არა საბინაო პირობების გაუმჯობესებას, არამედ სპეკულაციას და მთავარი მოტივი იყო ბინების ფასების რამდენჯერმე ზრდა, რაც საბანკო კრედიტის პროცენტს ფარავდა და მოგებას ტოვებდა. აშშ-ში ამ დაკრედიტების უფრო და უფრო დახვეწილ ფორმებს იგონებდნენ.
საბინაო მშენებლობა ყიდვა-გაყიდვისა და სპეკულაციის ობიექტად განიხილებოდა, რაც ბიზნესის ახალ სახეობად ჩამოყალიბდა. ეს პროცესი 1725 წელს დაიწყო ტიტებით (იხ. ჟურნალი “საქართველოს ეკონომიკა” #1, 2009) და საბინაო ფონდზე გადავიდა.
დავუბრუნდეთ საქართველოს საბანკო სისტემას, რომელიც ხასიათდებოდა კრედიტზე ფიქსირებული პროცენტით და გირაოს სახით საკმაოდ მაღალი უზრუნველყოფით. თუმცა, საეჭვოა იმ კუთხით, რომ კრედიტის გაცემისას გირაოში ჩადებული 200 000 დოლარის ღირებულების საცხოვრებელი ან სხვა ფართი დღეს შესაძლოა 100 000 დოლარიც არ ღირდეს. ამ სახის პრობლემა ქართულ საბანკო სექტორში უდავოდ არის. რაც შეეხება მცოცავი პროცენტის სისტემას, საქართველოში დღემდე არ ფიგურირებდა, მხოლოდ ბოლო დროს დაიწყო რამდენიმე ბანკმა ამ პრეცედენტის დაშვება. საპროცენტო განაკვეთი უნდა შეიცვალოს, თუმცა, საკმაოდ პრობლემური და საშიში იქნება, რადგან გაძვირებული საკრედიტო რესურსის გამო ბანკები გაცემულ სესხებზე პროცენტის გაზრდას ცდილობენ, ეს იურიდიულად გაუმართავ გარემოებად მიგვაჩნია და თუ ეროვნული ბანკი ამ საკითხს სერიოზულად არ მიუდგება, შესაძლოა კრიზისის დაწყების დეტონატორად იქცეს.
აშშ-ის ბანკები ბინძური აქტივებისა და სარისკო იპოთეკური სესხებისგან თავის დაღწევას ცდილობდნენ და მათი ტრანსფორმირება უზრუნველყოფილ ვალდებულებებში მოახდინეს CDO (Collateralized Debt Obligations). სინთეზური პროდუქტი ისეთ ფულად ნაკადებს აერთიანებდა, რომელიც ათასობით იპოთეკური სესხისაგან შედგებოდა, ერთიან კონად იკვრებოდა და ობლიგაციის საფუძველს უზრუნველყოფდა. უმსხვილესი ტრანშეები უპირატესი განაღდების უფლებით სარგებლობდნენ და ამიტომ AAA რეიტინგით ფასდებოდნენ. მათი მოცულობა მთელი კალათის 80%-ს შეადენდა, ხოლო დანარჩენი 20% ყველა რისკს თვითონ კისრულობდა და მათზე შემოსავლიანობაც მაღალი იყო. მსგავსი დივერსიფიკაციის მიზანი რისკების შემცირება იყო. სინამდვილეში, ეს ტოქსიკური ნარჩენები მსოფლიოს მასშტაბით გროვდებოდა და მოასწავებდა იმ კრიზისს, რომელიც ახლა ბობოქრობს. ამ სქემის შემდგომ, კრედიტებს გასცემდნენ ბროკერები, ისინი მართავდნენ სასესხო კალათას, ბითუმად ჰყიდიდნენ საინვესტიციო ბანკებზე, რომლებიც თავის მხრივ, მათ საფუძველზე ქმნიდნენ უზრუნველყოფილ ობლიგაციებს (ვალდებულებებს). CDO-ს სარეიტინგო სააგენტოები აფასებდნენ, ობლიგაციებს ინსტიტუციონალური ინვესტორები ყიდულობდნენ. რაც მეტი იყო ასეთი ოპერაციის მოცულობა, მით მეტი იყო ბონუსი. ასე გაჩნდა Sub-prime-ზონა და თაღლითობა. გაჩნდა “სეკურიტიზაციის” (არალიკვიდური აქტივების ფასიან ქაღალდებად გარდაქმნის) მანია. იგი ბანკების ბალანსზე არ აისახებოდა. საინტერესოა, რომ წამყვანი სარეიტინგო სააგენტოების რეიტინგებში ამ ბანკებს სამი A-ს კატეგორია ენიჭებოდათ და ბანკების რეიტინგის განსაზღვრისას გათვალისწინებული არ იყო, თუ რა ხარისხის აქტივებს ფლობდნენ მათი შვილობილი კომპანიები, რაც არა მხოლოდ რეგულაციის, არამედ აუდიტის პრობლემასაც ქმნიდა.
“სეკურიტიზაციის” მანია იპოთეკური კრედიტით არ მთავრდებოდა, ის დერივატივებს გადაედო და ჰეჯირების პროცესი მოიცვა. გაჩნდა სინთეტიკური პროდუქტი CDS-CREDIT DEFAULT SWAPS.
საქართველოში მრავალმა ბანკმა მშენებლობის წარმოება ინსაიდერული კოეფიციენტების რღვევით დაიწყო, რითაც პრობლემები შეექმნა. როცა კაპიტალი უფასურდება, ხდება ფირმის გაუფასურებაც, ქონება გადაზღვეულია კომერციული ბანკების მიერვე დაარსებულ სადაზღვევო კომპანიებში.
სასესხო ვალდებულებების “სეკურიტიზაციის” მანიამ, 2005 წლის ბოლოს და 2006 წლის დასაწყისში, მთელი მსოფლიო მოიცვა, მისი წყარო ამერიკა გახლდათ. იგი მთელი მსოფლიოს ინვესტორებს იოლი ფულის შოვნის ცდუნებით იზიდავდა. მილიარდობით დოლარის ინვესტიციები სხვადასხვა კომპანიებში შეედინებოდა, დღეს ყველას უჩნდება კითხვა – სად წავიდა ამდენი ფული? პასუხი ძალიან მარტივია – ამ სქემით მომუშავე საფინანსო ორგანიზაციებში დასაქმებული მენეჯერების ბონუსებში.
ცნობილი ექსპერტები, მათ შორის ჯორჯ სოროსი, სინთეტიკურ პროდუქტებს უწოდებდნენ CDS-CREDIT DEFAULT SWAPS-ს, ეს იყო ბუშტი, რომლის უკან რაიმე სახის ღირებულება არ იდგა.
2007 წლის აგვისტოსათვის, როცა საფინანსო კრიზისი რეალურად დაიწყო, ფინანსურ ბაზრებზე მოძრავი, კოტირებადი ფასიანი ქაღალდების ნახევარზე მეტი სწორედ სინთეტური პროდუქტი CDS-CREDIT DEFAULT SWAPS იყო. სპეკულაცია იპოთეკური კრედიტ ებით არ შემოფარგლულა და სხვა ფორმის დაკრედიტებაზეც გავრცელდა,
სინთეტიკური, სპეკულაციური პროდუქტი CDS-CREDIT DEFAULT SWAPS 90-იანი წლების დასაწყისში ევროპაში გამოიგონეს. ის მნიშვნელოვნად აისახა დიდი ბრიტანეთის ეკონომიკაზე ფუნტის, ხოლო გერმანიაში მარკის კრახის პერიოდში. სინთეტიკურმა პროდუქტმა კრიზისი განაპირობა საფინანსო სფეროში. სქემის მიხედვით, ბანკი ყიდის სვოპს, ანუ ვალდებულებას და თანხმდება მეორე ბანკთან, რომ გარკვეული წლების განმავლობაში იხდის შეთანხმებულ საკომისიოს. თუ შეთანხმების ვადაში ბანკი კრედიტების გამო ზარალდება, მას თვითონ ანაზღაურებს.CDS-ს გამოჩენამდე, საკრედიტო პორტფელის დივერსიფიცირების მსურველი ბანკი, ვალდებული იყო კრედიტების ნაწილი გაეყიდა, რაც ბევრ იურიდიულ და ფინანსურ სირთულეს უკავშირდებოდა. CDS-CREDIT DEFAULT SWAPSგამოჩენისთანავე პოპულარული გახდა. 2000 წლისთვის სვოპების მოცულობამ ტრილიონ დოლარს მიაღწია, ეს პერიოდი CDS განვითრების მთავარი ეპოქა გახლდათ. 2000 წლიდან ბაზარზე გაჩნდა ჰეჯ-ფონდები, საიდანაც საფუძველი ჩაეყარა დღევანდელი კრიზისის ეპოპეას. შეიქმნა ჰეჯ-ფონდები, რომლებიც სვოპ-ოპერაციებზე სპეციალიზდებოდნენ და მოქმედებდნენ, როგორც არალიცენზირებული სადაზღვევო კომპანიები. მათი შემოსავალი იყო CDO-დან და CDS-დან მიღებული საკომისიოები. ხშირად, ასეთი ჰეჯ-ფონდები ფიქტიურად მუშაობდნენ, ვინაიდან (როგორც ქართული ბანკების შემთხვევაში), როცა კომერციული ბანკი სადაზღვევო კომპანიის 100%-იან წილს ფლობს და გაცემულ კრედიტს აზღვევს, ხოლო მისი დაუბრუნებლობის, ან გაგირავებული ქონების განადგურების შემთხვევაში რისკი არ ნაწილდება და ზარალს ანაზღაურებს მხოლოდ ბანკი, ანუ ფული მისი აქტივიდან გადის. ფიქტიური იყო ჰეჯ-ფონდების არსებობაც, რომლებიც გადაზღვევის შედეგად, ბონუსის მიღების მიზნით, ხშირად ფუძნდებოდა თვით ბანკის მენეჯმენტის, ან მათთან დაახლოებული პირების მიერ. არ ხდებოდა რეალური რისკების დაზღვევა. ამ ტიპის კონტრაქტების მთლიანი მოცულობა 42,3 ტრილიონ დოლარს აღწევდა, ხოლო აშშ-ში საფონდო ბაზრის კაპიტალიზაცია იგივე პერიოდისთვის 18,5 ტრილიონ დოლარს შეადგენდა – თითქმის 2,5-ჯერ ნაკლებს. ამავე პერიოდისთვის (რომ არაფერი ვთქვათ ბოლო პერიოდზე, როცა აშშ-ის საგარეო ვალი 10 ტრილიონი გახდა) აშშ-ის საგარეო ვალი 4,5 ტრილიონ დოლარს აღწევდა.
ამ გარემოებებმა გამოიწვია ობლიგაციების ბაზარზე დერივატივების ბუმი, გაჩნდა ე.წ. ზურგი – სერიოზული მარჟის დონე, 10%-იანი ობლიგაციით. CBS-ის საფუძველზე შექმნილი ობლიგაციები 1,5%-იანი მარჟით იყიდებოდა, ამით ჰეჯ-ფონდები შემოსავლიანობის მაღალ დონეს აჩვენებდნენ.
ასეთი პრეცედენტი უკვე იყო: 1980 წელს ობლიგაციების ბაზარი წარმატებით ვითარდებოდა, ობლიგაციებს იპოთეკური უზრუნველყოფა ჰქონდათ, რაც “CMO Collateralized Mortgage Obligation” სახელწოდებით იყო ცნობილი. ამასთან დაკავშირებით, 1994 წელს სერიოზული კრიზისი დაიწყო, როცა ჰეჯ-ფონდებმა გაუფასურებულ ფასიან ქაღალდებზე 2 მილიარდ დოლარამდე უზრუნველყოფის გაცემა ვერ შეძლეს.

მიუხედავად იმისა, რომ საფინანსო კრიზისის მოლოდინი თავიდანვე არსებობდა, ალან გრინსპენსა და აშშ-ის ფასიანი ქაღალდების ბაზრის რეგულატორებს მისი თავიდან აცილება არ უცდიათ. ჯორჯ სოროსი ერთ-ერთ სტატიაში წერდა, რომ 2000 წელს აშშ-ის ფედერალური სარეზერვო სისტემის ყოფილმა წევრმა, ედვარდ გრემლიჩმა ალან გრინსპენი გააფთხილა sub-prime-ის ბაზარზე სახიფათო თამაშის შესახებ, რომ ობლიგაციებისა და ფასიანი ქაღალდების ბაზარი აფეთქდებოდა და საჭირო იყო ჰეჯ-ფონდების მიმართ მკაცრი ზომების მიღება. ამის შესახებ გრემლიჩმა 2007 წელს თავის წიგნშიც ისაუბრა. საფინანსო მამები 2002 წელს კიდევ ერთმა ექსპერტმა, ჩარლზ კინდლბერგერმა გააფრთხილა. მის მიერ ჩატარებული კვლევის შედეგიც იგივე იყო – sub-prime-ის ბაზარზე კრიზისი დაიწყებოდა. იმ ექსპერტთა სიაში, რომლებიც დღევანდელ კრიზისს წინასწარმეტყველებდნენ, იყო აშშ-ის ფედერალური სარეზერვო სისტემის ყოფილი ხელმძღვანელი, მრავალი ცნობილი წიგნის ავტორი პოლ ვოლკერი. ამასთანავე, ერთ-ერთი პრობლემური ბანკის (CT Bank) ტოპ-მენეჯერმა ბილ როუდსმა, დათვის ტრენდის არსებობისა და საფინანსო ბაზარზე მისი ზეგავლენის საშიშროების შესახებ ვარაუდი გამოთქვა.
2007 კრიზისის დაწყების წელია. 22 თებერვალს HSBC-ის ხელმძღვანელობამ აშშ-ის განყოფილების ერთ-ერთი ტოპ-მენეჯერი სამსახურიდან იმის გამო დაითხოვა, რომ ბანკი 10,8 მლრდ დოლარით აზარალა. ამავე პერიოდში აშშ-ის უმსხვილესი სამშენებლო კომპანია sub-prime-ის ბაზარზე მოსალოდნელი პრობლემების თაობაზე საჯარო გაფრთხილებით გამოვიდა და თანამშრომლები სამსახურიდან დაითხოვა. 2 აპრილს კი ამერიკულმა კომპანიამ New Center Financial თავი გაკოტრებულად გამოაცხადა. ამის შემდეგ დაიწყო სხვადასხვა კომპანიებში პრობლემების გამოაშკარავების მასობრივი ტენდენცია და გაკოტრებების მთელი სერია. 15 ივნისს კომპანია Bear Stearn-მა გამოაცხადა მისი ორი ჰეჯ-ფონდის გაკოტრების შესახებ, რაც თვით კომპანიის გაკოტრების წინაპირობა იყო. მაგრამ კომპანიამ 3,2 მლრდ დოლარის საკრედიტო ხაზი გახსნა და ამ დროს ინვესტორების კაპიტალიზაცია 1,5 მლრდ დოლარის ოდენობით მთლიანად გაქრა.
20 ივლისს ბენ ბერნანკმა განაცხადა, რომ sub-prime-ის კრედიტთან დაკავშირებით დანაკარგს შეიძლებოდა 100 მლრდ დოლარი შეედგინა. ეს იყო ამ დონის ოფიციალური პირის პირველი აღიარება უზარმაზარი დანაკარგის შესახებ. ივლისში Merrill Lynch-ისა და CT Groups-ის მხრიდან CBO-ს უზარმაზარი ნაკადების ჩამოწერამ ადამიანებს აფიქრებინა, რომ ყველაფერი ცუდი უკან მოვიტოვეთ და შავი დღეები დასრულდა, მით უფრო, რომ სარეიტინგო კომპანიებმა, მათ შორის Standard&Poor”s-მა ჰეჯ-ფონდებსა და ბანკებს რეიტინგი მოუმატა; მაგრამ ამ დროს კრიზისი მხოლოდ იწყებოდა.
აგვისტოში აღმოჩნდა, რომ ყველაფერი, რაც მანამდე ხდებოდა პრელუდია იყო. ხშირად კრიზისის შესახებ წარსულ დროში საუბრობენ, მაგრამ ის დღევანდელი სინამდვილეა, რომელიც 2007 წლის 7 აგვისტოს დაიწყო.
CDO და CDS ობლიგაციების გაუფასურების შემდეგ საინვესტიციო ბანკებმა ობლიგაციების მომსახურებაზე უარი თქვეს, მათ ხელში შერჩათ 250 მლრდ დოლარის ე.წ. ცუდი აქტივები. 2008 წელს ყოველივე ის, რაც წინა წლებში ხდებოდა, საფინანსო კრიზისად ჩამოყალიბდა და წამყვანმა ბანკებმა CT Group-მა, Merrill Lynch-მა, Lehman Brothers-მა და სხვებმა სერიოზული დანაკარგების შესახებ განაცხადეს.
დღევანდელი კრიზისი თავის წინამორბედებისგან მკვეთრად განსხვავდება. მას არ აქვს ე.წ. სპეციალიზაცია, თუმცა, ბევრი მეცნიერი და ეკონომისტი მას იპოთეკურ კრიზისს უწოდებს. გარკვეულწილად, ეს სინთეტიკური ინსტრუმენტებით გამოწვეული კრიზისია, მაგრამ რეალურად არის მთელი მსოფლიო ეკონომიკის პრობლემა, ვინაიდან ფინანსური რესურსი, რომლის სინთეზიც კრეატულობის კუთხით მოხდა, რეალურ ეკონომიკაში გამოიყენებოდა. ის, რომ კრიზისი დაიწყო მანქანათმშენებლობაში, მშენებლობაში, სავაჭრო სფეროსა და წარმოებაში – ამ ყველაფრის ლოგიკური შედეგია. 2009 წელი კრიზისის წელია, მას არ ექნება მხოლოდ საფინანსო სახე – კრიზისი მთელ ეკონომიკას ჩაითრევს.
2007 წლის ზაფხულში დაწყებული პრობლემების შემდეგ, 7 აგვისტოს ევროპის ცენტრალური ბანკი იძულებული გახდა ბანკებისთვის, დახმარების სახით, 95 მლრდ ევრო გაეღო. 10 აგვისტოს მან ბანკებს დამატებით 61 მლრდ ევრო გამოუყო, მესამე ინექცია კი ცენტრალურმა ბანკმა 13 აგვისტოს განახორციელა და მათ კიდევ 47,7 მლრდ ევროთი დაეხმარა. ანუ, ჯამში სულ რამდენიმე დღეში, ევროპის ცენტრალურმა ბანკმა 200 მილიარდ ევროზე მეტი ოდენობის ინექცია განახორციელა. 13 აგვისტოსვე ბრიტანეთის უმსხვილესი ბანკი Northern Rock, რომელიც გირაოებზე მუშაობდა, გაკოტრების პირას აღმოჩნდა, რაც მისი ნაციონალიზაციით დასრულდა. მსგავსი პრეცედენტი ინგლისის ისტორიას ბოლო 100 წელიწადია არ ახსოვს. კრიზისი დაიძრა მთელ მსოფლიოში! გაგრძელება უკვე ვიცით და მომავალს დღემდე ვერ ვხედავთ. ურემი გადაბრუნდა, მაგრამ გზა მაინც არ ჩანს. ისტორია გვიჩვენებს, როგორ ხდება სახელმწიფოს როლის გააქტიურება, ეკონომიკაში მისი ჩარევის მასშტაბები ყოველგვარ დასაშვებ ზღვარს სცდება.
თებერვლის ბოლოს, ამ საკითხზე ღია დისკუსია გაიმართა. კოლუმბიის უნივერსიტეტში წამყვანი ფინანსისტები შეიკრიბნენ და ბჭობდნენ – მოკვდა თუ არა კაპიტალიზმი, რა ელის მას და სადამდე მიგვიყვანს გაზრდილი რეგულირება? ბოლო პერიოდმა, კეინსის ნაშრომებიდან ძალიან ბევრი თეზა ამოატივტივა, კეინსი ანიზმი ისევ პოპულარული გახდა და ევროპაში ბევრი მარქსსაც კი ეპოტინება, ხშირად ხდება მისი ციტირება და ბევრსაც ფიქრობენ, რამდენად სწორი იყო მისი იდეები.
ალან გრინსპენი 19 წლის მანძილზე აშშ-ის ცენტრალურ ბანკს ხელმძღვანელობდა (მიუხედავად იმისა, რომ იგი დემოკრატი გახლდათ, რესპუბლიკელ პრეზიდენტებთანაც მშვენივრად თანამშრომლობდა). მასზე ბევრი რამ იყო დამოკიდებული: ის განსაზღვრავდა ამერიკის მთელ ეკონომიკას, დასაქმებას, უმუშევრობას და ბევრ სოციალურ საკითხს. მაგრამ დღეს განსხვავებული სიტუაციაა: კრიზისის მიმართ ძალიან მსუბუქი დამოკიდებულება გაჩნდა. მთავრობებს, რომლებიც მართალია არსებული მდგომარეობით შეშფოთებულები არიან, ადვილი ჰგონიათ კრიზისიდან გამოსავლის პოვნა და ამ გზად დამატებითი ფულადი ინექციები ესახებათ. ამის მაგალითად შეგვიძლია მოვიყვანოთ ჯერ ჯორჯ ბუშის 700 მლრდ დოლარიანი, შემდგომ კი ბარაკ ობამას – 838 მლრდ დოლარიანი დახმარების პროგრამა, რომლითაც დემოკრატები 5 მილიონი სამუშაო ადგილის შექმნასა და კრიზისის დაძლევას ვარაუდობენ. ამ პოლიტიკას ევროპელი ბანკირები კატეგორიულად უპირისპირდებიან. ამ მიმართულებაში უმკაცრესი გახლავთ მსოფლიოში ყველაზე დამოუკიდებელი ბანკის, ევროპის ცენტრალური ბანკის პრეზიდენტი ჟან კლოდ ტრიშე, რომელსაც ბანკთაშორისი სააღრიცხვო პროცენტი 2%-ზე უჭირავს. სხვათაგან განსხვავებით, იგი არ თვლის, რომ კრიზისს ლიკვიდურობის პრობლემის გადაწყვეტით დაძლევს. ამგვარ მიდგომას ტრიშე “ლიკვიდურობის მახეს” უწოდებს.
პირველი საშიშროება ისაა, რომ როდესაც კრედიტის საპროცენტო განაკვეთი ნულამდე ეცემა, ტრადიციული მონეტარული პოლიტიკის გავლენა ეკონომიკის ზრდაზე, ანუ მოთხოვნა-მიწოდების ბალანსზე 0-ის ტოლია. ყველა ცენტრალური ბანკის რეგულირების ინსტრუმენტი ბანკთაშორის კრედიტების მოძრაობაზე საპროცენტო განაკვეთის დაწესებაა, თუ ის 0-ის ტოლია, ტრიშე მიიჩნევს, რომ ცენტრალური ბანკების ზეგავლენა ეკონომიკის ზრდასა და დასაქმების პრობლემაზე ნულს უტოლდება და ბანკი თავის მოვალეობას ვერ ასრულებს. მეორე საშიშროებაა დეფლაცია. ამერიკელი ექსპერტები თავიანთ ქვეყანაში 5,5%-იან დეფლაციას ვარაუდობენ. დეფლაცია პიკს მიაღწევს 2012 წელს, როცა მისი მაჩვენებელი 3,5% იქნება. დეფლაციის პროცესების დაწყების შემთხვევაში, მოთხოვნის სტიმულირებით პროცენტის დაწევა შეუძლებელი გახდება.
ამ საშიშროების თავისებურება დაკრედიტების პრობლემაა. ბანკებს ლიკვიდური სახსრები გაუჩნდათ (მათ შორის, საქართველოშიც), მაგრამ მოსახლეობის მიმართ ნდობის დაკარგვამ პროცედურა გაართულა და პროცენტი გაზარდა. ევროპაში დეფლაციის ზრდის ტემპის გამო, მოსახლეობას ურჩევნია ხვალ დახარჯოს ფული და იაფად იყიდოს საქონელი, ვიდრე დღეს. ამ ტენდენციამ გააჩინა ე.წ. მომხმარებლის მოლოდინის პრობლემა, რაც ბაზრის შეკუმშვის მიზეზი ხდება.
როცა კეინსი საუბრობს წამყვან კაპიტალისტურ ქვეყნებში დღეს მიმდინარე ანალოგიურ პროცესებზე, აღნიშნავს, რომ მიმოქცევაში ფულის მასის მნიშვნელოვანმა ზრდამ შეიძლება მოსახლეობის უნდობლობამდე მიგვიყვანოს, ანუ მათ დაზოგონ ფულადი სახსრები და ერთგვარ დაზღვევად გამოიყენონ. ინექციის განხორციელებას სახელმწიფო სიფრთხილით უნდა მოეკიდოს. ინექცია არ ნიშნავს ხიდებისა და გზების მშენებლობას. კეინსის მულტიპლიკატორის ფორმულა არ ნიშნავს მიმოქცევაში გაშვებული ფულის დახარჯვით ბაზრის გაზრდას, რადგან მოსახლეობამ ფული შეიძლება გააჩეროს იმ გაურკვევლობის გამო, რაც დღეს არის. აშშ-ში ბანკთაშორის სააღრიცხვო პროცენტი 0-ს უახლოვდება. შეიძლება ითქვას, ფული უფასოა, რომელიც პირუკუ პროცესებს გამოიწვევს, თუმცა, მაკროეკონომიკის სპეციალისტები მიიჩნევენ, რომ აშშ-ის ფედერალურ სარეზერვო სისტემას სააღრიცხვო პროცენტი მინუს 6% უნდა ჰქონდეს, რომ შეძლოს ტეილორის წესის გამოყენება, როცა ინფლაციაზე შემოტანილია მაკოორდინირებელი შემასწორებელი კოეფიციენტი. სპეციალისტები ფიქრობენ, რომ თუ ფედერალურ სარეზერვო სისტემას არ შეუძლია მინუსიანი პროცენტი დააწესოს, სახელმწიფო ობლიგაციები უნდა იყიდოს და ამით ღია ბაზარზე არსებული პოლიტიკა დააბალანსოს. ევროპის ცენტრალური ბანკი რომელიმე მთავრობის ობლიგაციების შეძენას არ გეგმავს. პირიქით, ცენტრალური ბანკი ნაციონალურ მთავრობებს კრიზისიდან გამოსასვლელად უფრო მეტ პრობლემას უტოვებს, რაც ამ შემთხვევაში სავსებით ნორმალური მიდგომაა. თებერვლის ბოლოს, ბერლინში გამართულ შეხვედრაზე, ევროპის ყველა წამყვანი ქვეყნის ხელმძღვანელმა ერთხმად განაცხადა, რომ თავისუფალი, ლიბერალური ეკონომიკის დრო დასრულდა და სახელმწიფო რეგულირების გაძლიერებას ემხრობა. ეს გვაფიქრებინებს, რომ ევროპაში მარქსის სქემის მიხედვით, სოციალიზმის აჩრდილი მართლაც დადის. ევროპელ ლიდერებს საკუთარი მოსახლეობის უკმაყოფილების ზრდის ეშინიათ, ამიტომ ისინი პოპულისტურ მეთოდებს მიმართავენ და ამბობენ, რომ ეკონომიკას დაეხმარებიან, ხელოვნურად შეინარჩუნებენ სამუშაო ადგილებს, არ დაუშვებენ მსხვილი კომპანიების გაკოტრებას და ა.შ. მაგრამ რეალურად, ისინი ამ ღრმა რეცესიიდან გამოსავალს ვერ ხედავენ. ინგლისმა პირველმა გვაჩვენა, რომ ეკონომიკაში ზღვარგადასულმა ჩარევამ ქვეყანას შეიძლება ზიანი მიაყენოს, მთავრობის პოლიტიკამ ქვეყანა კატასტროფამდე მიიყვანა. მისი ეკონომიკა ღრმა კრიზისშია. თებერვალში მშპ-ის ზრდა -6,8%-ია. ევროპის ლიდერების შეხვედრამ აჩვენა, რომ მცდარია მათი კრიზისიდან გამოსვლის ხედვა, ისევე როგორც მათი პოლიტიკა რუსეთისა და საქართველოს მიმართ. მიუხედავად იმისა, რომ ევროპის ცენტრალური ბანკი საკმაოდ მყარად დგას, ევრო დაკარგავს იმ პოზიციებს, რომელიც მას 2004-2007 წლებში ჰქონდა. ევროს კურსს 2009 წელს სერიოზული პრობლემები შეექმნება.
ანგელა მერკელის საარჩევნო კამპანიაზე რუსეთს დიდი ზეგავლენა ექნება, რომელიც გერმანული პროდუქციის არა მარტო დიდი მომხმარებელი, არამედ არაერთი მედია სახლის მფლობელია (მაგალითად Dეუტსცჰე ძეიტუნგენ), რაც რუსეთის ხელში მნიშვნელოვანი იარაღია. რა ხდება აღმოსავლეთისა და ცენტრალური ევროპის ქვეყნებში? ცოტა ხნის წინათ ისინი დიდი იმედის მომცემი ქვეყნები იყვნენ და ბევრი სპეციალისტი ინვესტიციების წყნარ ყურეებად მიიჩნევდა. 20 წლის მანძილზე, საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდგომ, ამ ქვეყნებში მოხდა ე.წ. აფეთქებადი განვითარება. ბევრი მათგანი ევროპის კავშირის წევრიც გახდა და მიღწევებით ამაყობდნენ კიდეც. თებერვლის ბოლოს კი სააგენტო “როიტერი” ავრცელებს მსოფლიო ბანკის ხელმძღვანელის, რობერტ ზოელიკის განცხადებას, რომ აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნების ბანკებს გადასარჩენად სასწრაფოდ სჭირდებათ 106 მლრდ დოლარამდე ინექცია. “ევროპის რეკონსტრუქციისა და განვითარების ბანკის” (EBRD) ხელმძღვანელი ტომას მიროუ სხვა ციფრს ასახელებს. მისი გათვლებით, აღნიშნულ ბანკებს 200 მლრდ დოლარამდე ინექცია დასჭირდებათ და თუ ამ ბანკებში რეკაპიტალიზაცია არ მოხდება, მათ გარდაუვალი კრახი ელით, ეს იქნება მოვლენების განვითარების ყველაზე ცუდი სცენარი, რასაც აღმოსავლეთ და ცენტრალური ქვეყნების ეკონომიკების კოლაფსი მოჰყვება. ექსპერტები დასავლეთ ევროპას ამ ქვეყნების დახმარებისკენ მოუწოდებენ, რათა საფინანსო კრიზისის ახალი კერები თავიდან აიცილონ. ბულგარეთში, ჩეხეთში, რუმინეთში, უნგრეთსა და ლატვიაში ღრმა რეცესიაა. რთული პროცესები იწყება ლიტვაში, ესტონეთსა და პოლონეთში. ამის გამო, ევროპის განვითარებისა და რეკონსტრუქციის ბანკმა მსოფლიო ბანკთან ერთად შექმნა რამდენიმე წელიწადზე გაწერილი ნახევრმილიარდდოლარიანი ბანკების დახმარების პროგრამა. ექსპერტების აზრით, მოთხოვნის მხოლოდ 15% ზღვაში წვეთია. ყველას აწუხებს კითხვა, ვინ არის დამნაშავე ამ კრიზისში? BBC-ის მიერ გავრცელებული ინფორმაციის მიხედვით, მსოფლიო ბანკის ყოფილი ხელმძღვანელი პოლ ვოლფოვიჩი აცხადებს, რომ ბოლომდე არ გვესმის კრიზისის მიზეზები, არავინ იცის რამდენი ხანი გაგრძელდება იგი და არც მასთან ბრძოლის მეთოდები იცის ვინმემ, მაგრამ ერთი რამ ნათელია – დამნაშავეა ყველა, ვინც ამ პროცესში მონაწილეობდა, ხოლო კრიზისის ყველაზე მძიმე წუთები ჯერ წინ არის. დიახ, ამერიკა ითვისებდა იმაზე მეტს, ვიდრე შეეძლო, მაგრამ ევროპა და ჩინეთი იმაზე მეტ ექსპორტს ახორციელებდნენ ამერიკაში, ვიდრე ამ ქვეყანას შეეძლო მოეხმარა და ამიტომ გამოსავალი ყველა ქვეყანამ ერთად უნდა გამოძებნოს. ხშირად გაიგონებთ, მათ შორის საქართველოში, რომ “ჩავკეტავთ საზღვრებს”, “თვითონ მოვუვლით ჩვენს ქვეყანას”, “ვიზრუნებთ ჩვენს მოქალაქეებზე, ჩვენს წარმოებაზე”, “ავწევთ საბაჟო ტარიფებს და ბაზარს დავიცავთ”, მაგრამ პოლ ვოლფოვიჩის აზრით, ასეთ შემთხვევაში ყველა ერთად დაიღუპება, რადგან ეს ჩიხისკენ მიმავალი გზაა. მისი განცხადებები კიდევ ერთხელ ადასტურებს იმ აზრს, რომ კრიზისი საფინანსოა და საკმაოდ მასშტაბური, რეალური ეკონომიკის სექტორებში ჯერ არ გადასულა და კულმინაციას გაზაფხულ-ზაფხულში მიაღწევს.
მძიმე სიტუაციაა ბულგარეთში, ის მეტ-ნაკლებად რუსეთის ბაზარზეა დამოკიდებული და რეცესიის გამო რუსეთის ეკონომიკის უარყოფითი ზეგავლენა იგრძნობა. ქვეყანაში გაუარესებულია ძირითადი მაკროეკონომიკური მაჩვენებლები. წარმოების ზრდის ტემპის დაცემამ, სავაჭრო დეფიციტის ზრდამ, ვალუტის კურსის ვარდნამ და საბანკო სისტემის კრიზისმა ლატვიაში კრახი გამოიწვია. დღეის მდგომარეობით ანალოგიური პროცესები მიმდინარეობს ესტონეთშიც. Merrill Lynch-ის ექსპერტების აზრით, ბულგარეთი და ბალტიისპირეთის ქვეყნები, ისევე როგორც უკრაინა, დიდხანს ვერ მოახერხებენ რეცესიამდელი მდგომარეობის აღდგენას. რეცესიული პროცესები იწყება პოლონეთშიც, სადაც მრეწველობის ზრდა 15%-ით შემცირდა, დაჩქარებული ტემპით მცირდება ხელფასები, პოლონეთის ეროვნულმა ბანკმა მეორედ გამოაქვეყნა ევროს ვალუტაზე გადასვლის გეგმა, მაგრამ მისი განხორციელება პესიმისტურია.
ჩვენს მეზობელ თურქეთში ერთადერთი დადებითი ფასების ვარდნა და ინფლაციის ტემპის შემცირებაა. სხვა მხრივ, ამ ქვეყანას ღრმა რეცესიის საკმაოდ მაღალი რისკი აქვს. ბანკების ლიკვიდური სახსრებისა და ინვესტიციების დიდი დეფიციტი ახალი თურქული ლირის გაცვლით კურსს დიდ პრობლემებს უქმნის. Merrill Lynch-ის ექსპერტების აზრით, კრიზისიდან გამოსაყვანად ქვეყანას სასწრაფოდ სჭირდება სავალუტო ფონდის დახმარება.
რთული სიტუაციაა სომხეთსა და აზერბაიჯანში. აზერბაიჯანში ნავთობის მოპოვებიდან წლიური შემოსავალი 52 მლრდ დოლარს აღწევდა, რაც საბიუჯეტო შემოსავლების 95% იყო. 2009 წლის პროგნოზით, ეს მაჩვენებელი 6-7 მლრდ დოლარამდე დაეცა. აზერბაიჯანის მთავრობა იძულებული გახდა გადაეთვალა ბიუჯეტი, რომელშიც გათვალისწინებული იყო ბარელ ნავთობზე 70 დოლარი, რომელიც ახლა 40-45 დოლარს მოიცავს, ამიტომ აზერბაიჯანის მთავრობას მოუწევს ხელახლა გაარკვიოს მისი ბიუჯეტის სოციალური პრიორიტეტები. ეკონომიკის ზრდა მნიშვნელოვნად შემცირდა. ბუნებრივია, ინფლაციის მაჩვენებელი საკმაოდ მაღალია, შარშან ის 22% იყო. წელს ბევრ პროდუქტზე შემცირებული ფასების გამო მის კლებას ელოდებიან, თუმცა წარმოებისა და მოხმარების ზრდაზე ზეგავლენას არ მოახდენს. აზერბაიჯანის საბანკო სექტორში უცხოური სახსრები დაახლოებით 2 მლრდ დოლარს აღწევდა. საბანკო სექტორს ლიკვიდურობის პრობლემა აქვს. ახალი მანათის კურსის ვარდნის სერიოზული საშიშროებაა, რომელიც ცენტრალურ ბანკს ხელოვნურად უჭირავს. ყოველივე ეს ქმნის აჟიოტაჟურ მოლოდინს, მოსახლეობა ცდილობს ბანკს გვერდი აუაროს, რის გამოც მათში უფრო და უფრო ნაკლები თანხა მოძრაობს. აზერბაიჯანში ყაზახური, რუსული და ირანული ბანკებიც მუშაობენ, მაგრამ ბაზარზე აქტიური ოპერაციები თითქმის აღარ ხორციელდება, ისინი კრედიტებს აღარ გასცემენ.
რაც შეეხება სომხეთს, ემიგრანტები ქვეყნის ეკონომიკაში საკმაოდ სერიოზულ სტრუქტურებს ქმნიდნენ. ტრანსფერები, რომლებსაც ისინი სომხეთში აგზავნიდნენ დახმარების, ინვესტიციების, თუ ჩვეულებრივი სახით, სომხეთის ეკონომიკის სერიოზული მამოძრავებელი ძალა გახლდათ, მაგრამ კრიზისმა ეს ნაკადი მნიშვნელოვნად შეამცირა. სომხეთის ეკონომიკის წარმმართველი ბიზნესი, როგორიც იყო სამთო მომპოვებელი და ფერადი ლითონების ბიზნესი დღეს თითქმის გაჩერებულია, რამაც მის ბიუჯეტს და ბუნებრივია, მისი ვალუტის სიმყარესაც სერიოზული ზიანი მიაყენა. ბოლო 15 წლიან პერიოდს შეგვიძლია მენეჯერების დიქტატურის ეპოქა ვუწოდოთ. მსოფლიოში მწვავედ დგას მესაკუთრეებსა და არამესაკუთრეებს შორის დამოკიდებულების პრობლემა. არსებობს უზარმაზარი არმია არამესაკუთრეებისა, ხოლო მესაკუთრეები ჩვენ საზოგადოებაში უმცირესობას წარმოადგენენ. მათ შორის უზარმაზარი წინააღმდეგობაა, რომლის გადალახვასაც ცდილობენ სააქციო, თუ საჯარო საზოგადოებების ბიზნეს-ფორმების შექმნით. ღია სააქციო საზოგადოებაში ნებისმიერ ადამიანს შეუძლია შეიძინოს აქციები და გარკვეულწილად გახდეს მესაკუთრე. მექანიზმები, რომელიც ჩადებულია ჩვეულებრივ აქციაში, ადამიანს კომპანიის მართვაში მონაწილეობის უფლებას ანიჭებს. ეს ფორმა შეიძლება წლების განმავლობაში მოგვჩვენებოდა ამ წინააღმდეგობის გადაჭრის გზად, რადგან სოციალური სტაბილურობის, კაპიტალის მოზიდვის კუთხით, საკუთრების ამ ფორმას დიდი უპირატესობა აქვს და გამჭვირვალე ფორმაა. დიდი კორპორაციების მაგალითზე ბოლო ოცმა წელიწადმა ცხადყო, რომ მენეჯმენტი, მენეჯერული ბიუროკრატიული მექანიზმი, სააქციო საზოგადოებას მთლიანად განაგებს. სააქციო საზოგადოების მიერ მიღებული ჯამური დივიდენდი შეიძლება ბევრად ჩამორჩებოდეს ტოპ-მენეჯმენტის მიერ მიღებულ ანაზღაურებას. რატომ? იმიტომ, რომ მენეჯმენტი გარკვეულ ბიუროკრატულ აპარატს ქმნის, რომელსაც კორუფციის ერთ-ერთი სახეობაც კი შეგვიძლია ვუწოდოთ. ბანკის მმართველებს საქართველოშიც საკმაოდ მაღალი შემოსავლები აქვთ, მათი ხელფასები მნიშვნელოვნად აღემატება, სხვა, რიგითი თანამშრომლის ხელფასებს. ეს განსაკუთრებით ხაზგასასმელი ფაქტია. ამ კრიზისმა გამოააშკარავა, რომ ბანკის მენეჯერს არ აქვს მიღებული ანაზღაურების შესაბამისი რისკი. ეს არის ადამიანების კასტა, რომელიც აქციონერებს ავიწროებს, მათი მნიშვნელოვანი მოგება ყალიბდება აქციების კურსით. მათი მოტივაციაა რაც შეიძლება მაღალი ბრუნვის მაჩვენებელი, არნახული მოთხოვნა-მიწოდების ხელოვნური მასშტაბების ჩამოყალიბება და მისი შესაბამისი ბონუსები. საკრედიტო მექანიზმის მუშაობის ეფექტურობა მეორეხარისხოვანი გახდა და უპირატესობა იმ მოცულობას მიენიჭა, საიდანაც ბონუსი გამოითვლება. ბანკებში გადაწყვეტილებებსა და პროდუქტებს ბონუსების ხათრით იღებდნენ, ასე შეიქმნა გაუმართლებელი სისტემა. ამის საილუსტრაციოდ გამოდგება ბოლო სკანდალი, რომლიც აშშ-ში აგორდა – ნიუ-იორკის შტატის პროკურორმა ენდრიუ კუომომ საქმე აღძრა Merrill Lynch-ის ხელმძღვანელობის წინააღმდეგ. საქმის არსი შემდეგში მდგომარეობდა: კრიზისულ პერიოდს Merrill Lynch-ის ფაქტობრივი გაკოტრება მოჰყვა და სენატის მიერ დამტკიცებული ბეილ-აუთის ფულით იგი შეიძინა Bank of America-მ. 1 იანვრიდან Merrill Lynch ოფიციალურად გადავიდა Bank of America-ის განკარგულებაში. პროცესს წინ უსწრებდა Merrill Lynch-ის ტოპ-მენეჯმენტისათვის ბონუსის სახით 3,6 მლრდ დოლარის გადაცემა. წარმოუდგენელი სიტუაციაა, როცა ბანკი კოტრდება, მას აქვს პრობლემები ლიკვიდურ აქტივებში, ხდება მისი შერწყმა მეორე ბანკთან, რომელიც თავის მხრივ სახელმწიფოსგან მიღებული ბეილ-აუთის საშუალებით ყიდულობს გაკოტრებულ ბანკს და ამ თანხიდან გაკოტრებული ბანკის ტოპ-მენეჯერები იღებენ უზარმაზარ პრემიას! სწორედ ეს ფაქტი ადასტურებს იმას, რომ 21-ე საუკუნე მენეჯმენტის ბიუროკრატიზმისა და მენეჯმენტული კორუფციის ეპოქაა. კრიზისის მთავარი მიზეზი არის მენეჯერების წინდაუხედავი მოტივაცია, ხარბი სწრაფვა მეტი ფულის შოვნისკენ. ეს არ არის მხოლოდ საბანკო სექტორის სენი, იგივე შეიძლება ითქვას ყველა დიდ კორპორაციაზე, რომლის ტოპ-მენეჯმენტი საკმაოდ ხელგაშლილად ცხოვრობს და, ხშირ შემთხვევაში, უფრო მეტი შემოსავალი აქვს, ვიდრე მესაკუთრეს.
რა მდგომარეობაა ამ მხრივ საქართველოში?
ჩვენს ქვეყანაში ორი უკიდურესობაა: ზოგ შემთხვევაში არ არის დაფასებული მენეჯერი და ფირმის მეპატრონეს ჰგონია, რომ ყოვლისშემძლე და ყოვლისმცოდნეა, რაც მენეჯერების ხელფასებზეც აისახება და მეორე შემთხვევაში, მენეჯერს ძალიან მაღალი ხელფასი აქვს მესაკუთრესთან შედარებით. ბონუსიჭამიების მიერ შექმნილ პრობლემასა და კრიზისზე მთელი მსოფლიო აგებს პასუხს. მუდამ ისმის კითხვა: იყო თუ არა სახელმწიფო ამ ახალ სუპერ-სქემებში ჩართული? უდავოდ! პირველი – იღებდა გადასახადს, ფინანსდებოდა პოლიტიკური ორგანიზაციები და მეორე – ბევრი მათგანი უშუალოდ იყო ბიზნესში ჩართული, ხელოვნურად იბერებოდა დასაქმების მაჩვენებელი, რითაც პოლიტიკოსები დივიდენდებს იღებდნენ.
მსოფლიო აგონიაშია. ეს მარტივად ავხსენი, რადგან ახლა ურემი გადაბრუნდა და კარგად ჩანს თუ რა მოხდა, მაგრამ ის, თუ რა მოხდება უცნობია.
სავალუტო ფონდი მარტის დასაწყისში 2009 წლისთვის კიდევ ერთ მწვავე პროგნოზს აკეთებს. სააგენტო “როიტერმა” გაავრცელა საერთაშორისო სავალუტო ფონდის პირველი მოადგილის ჯონ ლიფსკის განცხადება, რომ ეკონომიკური კრიზისი 2010 წლამდე გაგრძელდება და არც მომდევნო წელს უნდა ველოდოთ ეკონომიკის ზრდას. სავალუტო ფონდის გათვლებით, 2008 წლის IV და 2009 წლის I მეოთხედში მსოფლიო ეკონომიკის ვარდნის ტემპი უპრეცედენტოდ მაღალი იყო. ლიფსკიმ მაღალი შეფასება მისცა დიდ ბრიტანეთში კრიზისის გამწვავებისა და ფუნტის კურსის ვარდნის გამო ფუნტის დევალვაციის გადაწყვეტილებას და ხაზი გაუსვა, რომ ეს ფაქტორი ხელს შეუწყობს დიდი ბრიტანეთის ეკონომიკის აღდგენას. სხვათა შორის, იგივე სავალუტო ფონდი დადებით პროგნოზს აკეთებდა იმასთან დაკავშირებით, რომ 2009 წლის IV კვარტალში მსოფლიო ნელ-ნელა დაიწყებდა კრიზისიდან გამოსვლას. საინტერსოა ჯორჯ სოროსის ანალიზიც. იგი აცხადებს, რომ გვირაბის ბოლოს სინათლეს ვერ ხედავს და ვერ წარმოუდგენია, რომ ოდესმე კრიზისი დამთავრდება, ამასთანავე, დღევანდელ სიტუაციას დიდი დეპრესიის პერიოდს ადარებს და ამბობს, რომ დღევანდელ კრიზისს, დიდ დეპრესიასთან შედარებით, უფრო დამანგრეველი ძალა ექნება. ბარაკ ობამას ეკონომიკური მრჩეველი, ნობელის პრემიის ლაურეატი, პოლ ვოლკერი აცხადებს, რომ წარმოება მსოფლიოში უფრო სწრაფად ეცემა, ვიდრე ამერიკაში და დასძენს, რომ დიდი დეპრესიის დროსაც კი, წარმოება ასეთი ტემპებით არ ეცემოდა. ჯორჯ სოროსმა თებერვლის ბოლოს კოლუმბიის უნივერსიტეტში კონფერენციაზე გამოსვლისას განაცხადა, რომ დღევანდელი დეპრესია უფრო დიდი და მასშტაბურია, ვიდრე წინა საუკუნის 30-იანი წლებისა, მსოფლიო ეკონომიკის სისტემა “ხელოვნური სუნქთვის აპარატზეა შეერთებული” და ავადმყოფის ერთი სიმპტომიც არ გვაძლევს მისი აპარატიდან გამორთვის საშუალებას. ბუნებრვია, საუბარია მასზე, რომ ის ინექციები, რომლებსაც ეროვნული მთავრობები ეკონომიკის გაჯანსაღებისკენ მიმართავენ, ჯერჯერობით შედეგს არ იძლევიან. სოროსის აზრით, იწყება მსოფლიო ფინანსების დეზინტეგრაცია და პროტექციონიზმის ეპოქის აყვავება. კრიზისიდან გამოსავლის ძიების თვალსაზრისით, და იმ კუთხით, თუ როგორი ეკონომიკა და ფინანსური წესრიგი იქნება მომავალში, ძალიან მნიშვნელოვანი იყო აშშ-ის სახელმწიფო მდივნის ჰილარი კლინტონის ვიზიტი ჩინეთში. მან ივარაუდა, რომ ამერიკა და ჩინეთი ერთად იპოვნიან მსოფლიო კრიზისიდან გამოსავალს. კლინტონმა მადლობაც გადაუხადა ჩინეთს იმის გამო, რომ იგი ფაქტობრივად აშშ-ის მთავრობის დამფინანსებელი ქვეყანაა და ჩინეთი უკვე ლიდერ ქვეყნებს შორის მეორე მოკრძალებულ ადგილს იკავებს. მნიშვნელოვანია ამ ორი სახელმწიფოს მჭიდრო თანამშრომლობა. მიუხედავად პოლიტიკური განსხვავებისა, ექსპერტები ძალიან სწორად აკეთებენ აქცენტებს – ხომ არ იკვეთება მომავალი ორპოლუსიანი, ორლიდერიანი მსოფლიო მმართველობის სქემა. შეხვედრაზე ჰილარი კლინტონის განცხადებები, სწორედ ამ ახალ სქემას გულისხმობდა.
თებერვლის განმავლობაში ხშირად კეთდებოდა სავალუტო ფონდის კაპიტალიზაციის გაზრდის მოთხოვნის შესახებ განცხადებები, რომლებსაც ინდოეთი და ჩინეთი ემხრობოდა. სამხრეთ აფრიკის რესპუბლიკის ერთ-ერთმა მინისტრმა განაცახდა, რომ კრიზისამდე განვითარებადი ქვეყნების მსოფლიო ბაზარზე მონაწილეობის მაჩვენებელი 980 მლრდ დოლარი იყო, რომელიც სავარაუდოდ ტრილიონ დოლარამდე უნდა გაზრდილიყო, მაგრამ ახლა პირიქით, 165 მლრდ დოლარამდე შემცირდა. თუ ეკონომიკური ზრდის პერიოდში სავალუტო ფონდის მისიას ბევრი ეჭვის თვალით უყურებდა (მათ შორის, საქართველოშიც და მიიჩნევდნენ, რომ ეს იყო პატარა ჩინოვნიკებისგან შემდგარი დამსჯელი ორგანიზაცია, ხშირად გაუგებარი მოთხოვნებით), დღეს უკვე ბევრი აღიარებს, რომ სავალუტო ფონდს უნდა ჰქონდეს არა მარტო განვითარებადი ქვეყნების მხარდაჭერის ფუნქცია, არამედ მკაცრი მოთამაშის როლი მსოფლიო ბაზარზე. ბაზრიდან ის მსხვილი დასავლური ბანკები გავიდნენ, რომლებიც სავალუტო ფონდმა თავის მექანიზმებით უნდა ჩაანაცვლოს.
2 აპრილს, ლონდონში, დიდი ოცეულის შეხვედრაზე ალბათ სავალუტო ფონდის მართვაში განვითარებადი ქვეყნების როლის გაზრდაზე ისაუბრებენ, რადგან სსფ-ის ხელმძღვანელი ყოველთვის ევროპის, ხოლო მსოფლიო ბანკისა კი აშშ-ის წარმომადგენელი იყო. ასეთი ტანდემები უნდა დაიშალოს და საერთაშორისო საფინანსო ორგანიზაციების როლი ეროვნული ეკონომიკების, ბირჟების რეგულირებაში უნდა გაიზარდოს.
ბევრი ეკონომისტი ამბობს, რომ აშშ-ის ეკონომიკა ვარდნას ყველაზე ნელი ტემპით განიცდის, 2008 წლის IV კვარტალში ობლიგაციების ბაზარი გააქტიურდა, თუმცა ყველაზე მძიმე კვალი სწორედ 2008 წელმა დატოვა. ინვესტორები პანიკამ მოიცვა, ისინი ობლიგაციებსა და ფასიან ქაღალდებს ბაზარზე ყრიდნენ, მათ შორის, ინფლაციისგან დაცულ ე.წ. TIPS ობლიგაციებს. შვეიცარული ბანკის (UBS) ექსპერტებს თუ დავუჯერებთ, კაპიტალის ბაზარზე პანიკის ნელ-ნელა გაქრობამ ბაზარზე ერთგვარი გაცხოველება გამოიწვია. ამ დროს აშშ-ში გაჩნდა დეფლაციის საშიშროება, რომელიც ევროპის ეკონომიკასაც ემუქრება. 2009 წლის განმავლობაში დეფლაციის პრობლემა მსოფლიოში ერთ-ერთი წამყვანი თემა იქნება. ინგლისური ბანკის Barclay-ის ერთ-ერთმა წამყვანმა ექსპერტმა მაიკლ ბონდმა გაანალიზა ობლიგაციების შემოსავლიანობის ქვედა წერტილი, სახაზინო ობლიგაციებისა და (TIPS) თი-აი-პი-ეს ობლიგაციების შემოსავლიანობას შორის სპრედის არსებობის შემთხვევაში, ბაზარზე მოსალოდნელი ხდება დეფლაცია. ის მიიჩნევს, რომ სახაზინო ობლიგაციებისა და TIPS-ის ობლიგაციების ბაზარზე კორექტირება 2009 წლის ერთ-ერთი დადებითი ინფორმაციაა. რამდენიმე წლის განმავლობაში დეფლაცია 5,5% იქნება, საშუალო ინფლაცია კი ნულის ტოლი. მისივე აზრით, 2009 წლის დეფლაცია 2-3,5% იქნება და 2014 წლამდე ასე დარჩება. (ვეყრდნობით – The Economist informacias).
საინტერესოა, რამდენად იზიარებენ განვითებად ქვეყნებში დეფლაციურ მომავალს? ყველა ქვეყნის მთავრობა და ცენტრალური ბანკი ცდილობს ინექციის განხორციელებას, რის შედეგადაც მოსალოდნელია დეფლაციის პროცესის შეცვლა. მაგრამ აქ ორი რამ არის გასათვალისწინებელი: ბაზრისა და მოთხოვნის შეკუმშვა, ნედლეულზე ფასების შემცირება და ყოველივე ამის გამო დეფლაციისთვის მყარი საფუძვლის მომზადება.
ექსპერტების აზრით, დეფლაციისა და გაზრდილი საბიუჯეტო დეფიციტის გამო, აშშ-ში სახაზინო ობლიგაციების ემისია 1,8 ტრილიონი დოლარის ფარგლებში იქნება, რაც ბოლო 27 წლის განმავლობაში გამოშვებული ობლიგაციების მთლიან ჯამს აღემატება.
ანალიზმა გვაჩვენა, რომ ამერიკულ სახაზინო ობლიგაციებზე დღესაც საკმაოდ მაღალი მოთხოვნაა და ინვესტორებისთვის საინტერესო დაბანდებად რჩება. ერთი რამ შეგვიძლია დავასკვნათ – კრიზისის მიუხედავად აშშ-ის ეკონომიკა (ჩინეთის ეკონომიკასთან ერთად) კვლავ ყველაზე საინტერესო, ლიდერი და წამყვანი ეკონომიკაა, დოლარი კი ყველაზე მყარი ვალუტა. მეზობელ რუსეთში სავალუტო შემოსავლების პრობლემებია. ფინანსთა სამინისტრო ცდილობს გამოაცხადოს წამყვანი ბანკების დეკაპიტალიზაცია და სახელმწიფო “ვითი ბანკის”, “ალფა ბანკის”, “გაზპრომ ბანკის” აქციების პაკეტის შეძენას აპირებს. ნათელია, რომ რუსეთის საბანკო სექტორში კრიზისი იწყება. ბოლო მონაცემებით რუსეთში ბაზრის კაპიტალიზაციის სწრაფი ვარდნა შეიმჩნევა: მდიდარი რუსების პირველ ათეულს 221 მლრდ დოლარი მოაკლდა, ქვეყნიდან 80 მლრდ დოლარის ინვესტიცია გავიდა, სახელმწიფომ 250 მლრდ დოლარი რუბლის მხარდასაჭერად უშედეგოდ დახარჯა, ნავთობის გაიაფების გამო საბიუჯეტო შემოსავლები კატასტროფულად მცირდება. რთულდება სოციალური სტაბილურობის შენარჩუნება. ჩრდილოეთ კავკასიაში გაღვივებული კონფლიქტებისა და საქართველოსთან საომარი სიტუაციის გამო სამხედრო ხარჯები გაიზარდა. ევროპის წამყვანი ქვეყნების ლიდერები, როგორც აღინიშნა, მხარს უჭერენ სახელმწიფოს მხრიდან ეკონომიკის რეგულირების გაზრდის პოლიტიკას. ევროპაში კაპიტალიზმის გარდაცვალებისა და სოციალიზმის ნიშნებიც კი გამოჩნდა. საქართველო-რუსეთის ურთიერთობის გასარკვევად, საქართველოს დასაცავად და რუსეთის დასასჯელად არავის სცალია. ეს ტენდენცია 2009 წლის განმავლობაში გაგრძელდება და თუ ჩვენ სწორედ ამ წელს ოპტიმალური პოლიტიკით არ გადავწყვეტთ საქართველოს პოლიტიკურ და ეკონომიკურ პრობლემებს ჩრდილოელ მეზობელთან, 2011 წლიდან ისევ დაიწყება ნავთობის გაძვირება, რის შემდეგაც რუსეთთან ურთიერთობის დარეგულირებაზე საუბარიც კი ზედმეტი იქნება.
დასკვნით ნაწილში გვინდა ვთქვათ: მსოფლიო კრიზისი თავის პიკს 2009 წელს მიაღწევს, თუმცა არავინ იცის რა შედეგებით დასრულდება და რა მეტამორფოზას განიცდის. ცხადია, რომ 2009 წელს მოხდება მსოფლიო ბაზრის მოთხოვნის უპრეცედენტო შეკუმშვა, ბუნებრივია, შემცირდება საქართველოს ექსპორტი, უმუშევრობის მაჩვენებელი არნახულად გაიზრდება და მიუხედავად დაპირებისა, საქართველოსთვის ეს წელი საერთაშორისო დახმარების შემცირების წელი იქნება. საკმარისი ფინანსური რესურსების უქონლობის გამო წელს რუსეთზე დასავლეთის მკაცრი ზეწოლა ვერ მოხდება. სავარაუდოდ, ლონდონში დიდი ოცეულის შეხვედრაზე წამყვანი ქვეყნების ლიდერები მომავალი მსოფლიოს ახალ კონტურებს გამოკვეთენ. სწორედ ამ ახალ მსოფლიო წესრიგსა და რუსეთ-ამერიკის ურთიერთობაზეა დამოკიდებული საქართველოს ეკონომიკური და პოლიტიკური პრობლემების მოგვარება. თუმცა, ევროპელების პოზიცია უფრო და უფრო ბუნდოვანდება. თუ აქამდე ევროპელები ჩვენ გამო შფოთავდნენ, ვფიქრობ, დროა, პირიქით ჩვენ შევშფოთდეთ მათ გამო, რადგან ევროპაში არსებული პოლიტიკური და ეკონომიკური მდგომარეობა მართლაც შემაშფოთებელია. ახალი წევრები ევროპას ტვირთად დააწვნენ, მათ ევროპაში არაფერი შეაქვთ, პირიქით, საკმაოდ დიდი სახსრები გამოაქვთ, რითაც საბოლოო ჯამში ასუსტებენ მას. ახალი ეკონომიკის შექმნა, საქართველოს მსგავს ქვეყნებს ახალ შესაძლებლობებს სთავაზობს. გავიხსენოთ დიდი დეპრესიის მომდევნო პერიოდი, როცა აზიასა და აფრიკაში ახალი განმათავისუფლებელი ერა დაიწყო. თუმცა დიდ დეპრესიას მეორე მსოფლიო ომი მოჰყვა. იქნებ, ომი დღესაც ის განმმუხტველი ძალაა, რომელიც შეიძლება ერთნაირად აძლევდეს ხელს, როგორც დასავლეთს, ისე აღმოსავლეთს, რაც ახალი მსოფლიო წესრიგის დასაბამი გახდებოდა.
მოხდა თუ არა თავისუფალი კაპიტალისტური ბაზრის კოლაფსი? ახდა თუ არა მარქსის სიტყვები – ჩვენ სოციალისტურ კარიბჭესთან ვდგავართ? ამ ყველაფერს გვაჩვენებს ის სისტემა, რომელიც 2010-2011 წლებში შეიქმნება. ყველა წინაპირობა მეტყველებს, რომ ბაზარზე სახელმწიფოს როლი იზრდება, რაც მარქსის იდეების ხორცშესხმის წინაპირობაა. მომავალი განსხვავებულ თავისუფალ ბაზარს, განსხვავებულ ფინანსურ და კაპიტალისტურ სისტემას გვთავაზობს. დღეს ყველაზე აქტუალური კითხვაა, მომავალი ბაზრის არქიტექტურაში რამდენად იქნება გათვალისწინებული ეკონომიკის კანონებში ხელოვნურად ჩარევა და ბაზრის მოთხოვნის იგნორირება. რადგან, ერთი მხრივ, პლატონიდან დღემდე თავისუფალ ბაზარს ალტერნატივა არ აქვს და მითები მარქსისა და კეინსის გაცოცხლების შესახებ ილუზიაა. მაგრამ მეორე მხრივ, როგორია ახალი თავისუფალი ბაზარი? – ამ კითხვას მომდევნო 5 წლის მანძილზე უნდა გაეცეს პასუხი, მათ შორის, საქართველოშიც. ყალიბდება ახალი მსოფლიო ეკონომიკის სისტემა. ეს არის ახალი შინარსის ძველი ფორმის ნგრევის პერიოდი, რომელსაც წამყვანი ეკონომიკის ქვეყნები ვერ ურიგდებიან, იციან ახალი ფორმის ფატალურობა და გარდაუვალობა, მაგრამ მისი შეგუება ისევე ძნელია, როგორც ყოველივე ახლის. ბუნებრივია, სისტემა საქართველოშიც შეიცვლება, მაგრამ როგორ?! ამაზე ბევრად არის დამოკიდებული ვიქნებით თუ არა თავისუფალი სახელმწიფო და როგორი მომავალი გვექნება! სად იქნება ჩვენი ადგილი მსოფლიო ეკონომიკურ რუკაზე?