ეკონომიკური კრიზისის გნოსეოლოგია და საქართველოს საინვესტიციო გარემო

ლამარა ქოქიაური ეკონომიკურ მეცნიერებათა დოქტორი, პროფესორი

საზოგადოება დიდ ძალისხმევას იჩენს ეკონომიკის რეფორმირებასთან დაკავშირებით, ინვესტიციებზე მოთხოვნის სიმწვავე არ იკლებს, მაგრამ ჩვენი წარმოების დაბალი ეფექტიანობა ამ მოთხოვნათა რეალიზების საშუალებას არ იძლევა. წარმოების შემოსავლიანობის დაბალი დონე კაპიტალწარმოქმნის პროცესის სიმწირეს განაპირობებს. სახელმწიფოში დაგროვების მაჩვენებლები, რომლებსაც სახელმწიფო ინვესტიციებსა და ბიუჯეტის დეფიციტს შორის სხვაობით განსაზღვრავენ, ქვეყანაში უარყოფითია სულ მცირე 15 წლის მანძილზე.

დიდი საგარეო ვალი დაგროვების შიდა წყაროების შემცირების სერიოზული ფაქტორია. როგორიც არ უნდა აღმოჩნდეს მისი რესტრუქტურიზაციის გარშემო მოლაპარაკებათა შედეგები, მისი მომსახურების ყოველწლიური ხარჯების თანხა ძირითად კაპიტალში მთელი ინვესტიციების ნახევარს თითქმის უთანაბრდება. ამ მონაცემებზე დაყრდნობით, ექსპერტები ასკვნიან, რომ განვითარების არსებული ტენდენციების პირობებში ქვეყნის ეკონომიკური განვითარების პერსპექტივები მეტად საეჭვოა. ვითარების შეცვლა მხოლოდ კერძო ინვესტიციების ბაზარზე საინვესტიციო აქტივობის მკვეთრად ამაღლებას შეუძლია, რისთვისაც აუცილებელია საინვესტიციო გარემოს რადიკალურად გაუმჯობესება. მაგრამ საინვესტიციო გარემოს ნეგატიური მხარეების გასარკვევად საჭიროა ჩავატაროთ მათი წინასწარი ანალიზი, გადავხედოთ ისტორიასაც. მხოლოდ ქვეყნის ეკონომიკაში შეიძლება საინვესტიციო საქმიანობის ჩახშობის მიზეზების გამოვლენა, მათი – აღმოფხვრის შესაძლებლობათა ძიების კონსტრუქციული საფუძველი გახდეს, რაც განსაზღვრავს კიდეც ხელსაყრელი საინვესტიციო გარემოს ჩამოყალიბების მიმართულებებს.
არახელსაყრელ საინვესტიციო გარემოს, რომელიც ჩვენი ქვეყნის კვლავწარმოების თავისებურებებს უკავშირდებოდა, ახასიათებდა:
– საინვესტიციო პროცესის სარესურსო პოტენციალის გაღარიბება, რაც საწარმოთა დაბალმა შემოსავლიანობამ, მოსახლეობის დანაზოგების სიმწირემ და მათმა ინვესტიციებად არასრულად გარდაქმნამ გამოიწვია;
– ინვესტირების სარესურსო წყაროებზე მოთხოვნების მატება, ძვირადღირებულ რესურსდამზოგავ ტექნოლოგიებზე გადასვლასთან დაკავშირებით, რაც ავანსირებული კაპიტალის სიდიდეს არსებითად ამაღლებდა;
– ეკონომიკური ზრდის დეფორმაციები, რომლებიც ხელს უშლიდნენ კაპიტალის შემოდინებას, ბარიერებს უქმნიდნენ მათ წარმოებაში შემოსვლას. ასეთია წარმოების მაღალი მონოპოლიზაცია, კრიმინალური ძალების აქტიურობა, ჯერ კიდევ მაღალი ინფლაცია, რომელიც გრძელვადიანი დაბანდებების მოგებიანობას ამცირებს;
– საბაზრო მეურნეობის არასაკმარისად განვითარება, რომელსაც მყიდველის ბაზარზე გადასვლის მთლიანად უზრუნველყოფის უნარი არ შესწევს;
– ხანგრძლივი ეკონომიკური დაქვეითების სტადიამ, რომელიც ყველაზე არახელსაყრელი პერიოდია ინვესტიციებისათვის, საწარმოთა ისედაც მწირი შემოსავლიანობა დასცა, კომერციული კრედიტი მიუწვდომელი გახადა საბრუნავი სახსრების შესავსებადაც კი, რაც გადაუხდელობის კრიზისით გამოვლინდა.
ისედაც არახელსაყრელ საინვესტიციო კლიმატს, ბაზრის სუბიექტების ჩამოყალიბების დაუსრულებლობა აუარესებს, რაც შემდეგნაირად ვლინდება:
– პრივატიზებამ იმ ე.წ. ეფექტიან მესაკუთრეთა ჩამოყალიბება ვერ შეძლო, რომლებიც საინვესტიციო პროცესის ინიციატორები არიან;
– ჩამოყალიბდა დირექტორთა კორპუსის არასაბაზრო მენტალიტეტი, რომელიც საწარმოთა ვალების სახელმწიფოს მიერ დაფარავისა და განვითარების მოკლევადიანი ფაქტორების გამოყენებაზე ორიენტაციის აღების იმადადაა.
ყურადღებით განვიხილოთ ქვეყანაში კვლავწარმოებითი პროცესის სპეციფიკა, რომელიც საინვესტიციო გარემოზე არასასიკეთოდ მოქმედებს, აგრეთვე განვსაზღვროთ საინვესტიციო საქმიანობის მიმართ ბაზრის სუბიექტების პასიურობის სოციალურ-ეკონომიკური მიზეზები.
რატომ ქმნიდა საქართველოში მიმდინარე კვლავწარმოებითი პროცესი საინვესტიციო საქმიანობისთვის არასაკმარის პირობებს? ამ კითხვაზე პასუხის გასაცემად უნდა გავიხსენოთ ის გარემოება, რომ საინვესტიციო პროცესი შეიძლება რეალობად იქცეს, თუ მოსახლეობის დანაზოგები არსებობს და მათი სიდიდე საკმარისია კაპიტალდაბანდებათა განხორციელებისთვის. ეს იმას ნიშნავს, რომ კვლავწარმოებითი პროცესი მიმდინარე მოთხოვნილებაზე მეტი შემოსავლების უზრუნველყოფის საშუალებას იძლევა, რის საფუძველზეც მოსახლეობაშიც დანაზოგების ფორმირების შესაძლებლობა ჩნდება; შემდეგ ეს დანაზოგები კომერციული ბანკების მიერ აკუმულირდება, მოხვდება ფასიანი ქაღალდების ბაზარზე და, საბოლოოდ, ინვისტიციებად ტრანსფორმირდება.
ეკონომიკის რეფორმირების დასაწყისი ფასების ლიბერალიზაციის პროცესს დაუკავშირდა, რამაც მოსახლეობის ფულადი აქტივები ძლიერ მოკლე ხანში გააუფასურა. ეროვნული ვალუტის მსყიდველობითუნარიანობა ისე მკვეთრად დაეცა, რომ მოსახლეობის ფულადი დანაზოგები ფაქტობრივად გაქრა. ამას იმ გარემოებამაც შეუწყო ხელი, რომ მოსახლეობას, რომელიც დანაზოგს შემნახველ სალაროში ინახავდა, წაერთვა საკუთარი აქტივების ინფლაციისგან დაცვის შანსი – ფულის მყარ ვალუტად ან სასაქონლო ფასეულობებად გადაქცევის შესაძლებლობა, რისი მიზეზიც ხელისუფლების საგანგებო ფულადი პოლიტიკის რეჟიმი იყო, რომელმაც მოსახლეობის ანაბრების გაყინვა გამოაცხადა.
ამრიგად, მოსახლეობის უმრავლესობისთვის, 1992-1993 წლებიდან დაგროვების პროცესი ნულიდან დაიწყო. ის ფინანსური რესურსები, რომლებიც საინვესტიციო ძალებს აამოძრავებდა, არც სახელმწიფოს ჰქონდა (იგი ფინანსურად გაკოტრებული იყო მშპ-ს მიმართ 30%-ზე მეტი საბიუჯეტო დეფიციტის გამო) და არც მშრომელთა მასებს.
საქართველოს სტატისტიკის სახელმწიფო დეპარტამენტის მონაცემებით, მოსახლეობის დანაზოგებმა 1990-იანი წლების ბოლოს მშპ-ს 15% შეადგინა, თუმცა ექსპერტების დასკვნით ეს სიდიდე 3-ჯერ ნაკლები უნდა იყოს.1
ამასთანავე, სწრაფი ეკონომიკური ზრდის პერიოდში ქვეყნების უმრავლესობას დანაზოგების მაღალი ეროვნული ნორმა ჰქონდა. კერძოდ, მოსახლეობა შემოსავლების 29%-ს და მეტსაც ზოგავდა. დანაზოგების უკმარისობა 1998 წლის ფინანსურმა კრიზისმა გააძლიერა, რადგან საბანკო სისტემის კაპიტალის დანაკარგის გამო დაგროვილი დანაზოგების შემცირება გამოიწვია.
მაგრამ უფრო მეტ ზიანად შეიძლება დავასახელოთ მოსახლეობის მიერ საბანკო და საინვესტიციო ინსტიტუტებისადმი უნდობლობა, რის შედეგადაც ხალხმა ინვესტიციებში დანაზოგების ჩადების სურვილი დაკარგა. ქვეყნის ეკონომიკის უბედურება არა მარტო დანაზოგების უკმარისობა, არამედ მათი გამოყენების უკიდურესი არაეფექტიანობა იყო. ამჟამად საინვესტიციო პოტენციალად დანაზოგების მოცულობის მხოლოდ 14%-ის განხილვა შეგვიძლია, რაც მათი ის ნაწილია, რომელიც დეპოზიტების ზრდასა და ფასიანი ქაღალდების შეძენაზე მიდის. დანაზოგების დანარჩენი 86%, (ყველაზე არამწარმოებლური ფორმით, უცხოური ან ეროვნული ვალუტის სახით), შინ ინახება.
ამგვარად, ჩვენი ქვეყნის ეკონომიკა დანაზოგებისა და ინვესტიციების ტოლობისაგან – ეკონომიკური ზრდისთვის საჭირო იმ იდეალური პროპორციულობისგან, რომელიც ეკონომიკური თეორიის სახელმძღვანელოებშია აღწერილი, შორს აღმნოჩნდა.
დანაზოგების უკმარისობა კომერციული ბანკების საკრედიტო შესაძლებლობასაც ამცირებს, რადგან ფულის ბაზარზე არსებული მიწოდება არ შეიძლება სისხლსავსე იყოს. ამის გამო ქვეყანას დაკრედიტების მეტად უმნიშვნელო მოცულობა აქვს, მისი სიდიდე მშპ-ს 10%-ზე ნაკლებია მაშინ, როდესაც განვითერბულ ქვეყნებში ეს თანაფარდობა 100%-ს აღწევს.
უნდა გავითვალისწინოთ ის გარემოება, რომ მხოლოდ დაზოგვის პროცესი არ იყო ინვესტიციებისთვის საჭირო ფინანსური პოტენციალის შემაფერხებელი ფაქტორი. მეტისმეტად მკაცრი აღმოჩნდა წინათ დაბანდებული ინვესტიციების დაცვა-შენახვისთვის საამორტიზაციო სახსრების გამოყენებისას შექმნილი შეზღუდვები. ეს იმას უკავშირდება, რომ კაპიტალურ დაბანდებათა ცენტრალიზებული დაფინანსების შეწყვეტამ, საწარმოს წინა წლებში დაგროვილი საამორტიზაციო ფონდები ავტომატურად გამოაცალა, რადგან მათი საამორტიზაციო სახსრების დიდი ნაწილი (დაახლოებით 70%) ცენტრალიზებულ საჭიროებებზე დაიხარჯა. ამგვარად, გაცვეთილი მოწყობილობების შენახვისთვის სახსრები არ შეიძლებოდა საკმარისი ყოფილიყო. ისინი მზარდმა ინფლაციამ გააუფასურა. საინვესტიციო საქონლის ფასები კი ძვირდებოდა, რამაც ბუნებრივია, საამორტიზაციო ფონდის, როგორც შემდეგი ინვესტიციების წყაროსი, შესაძლებლობები შეკვეცა.
საქართველო ფინანსური შიმშილის მდგომარეობაში აღმოჩნდა, რაც საინვესტიციო პროცესის შესაძლებლობათა ხელის შემშლელია. ამასთანავე, დღეს სარესურსო პოტენციალის მიმართ მოთხოვნები მატულობს. ამის მიზეზია განვითარების ახალ, ინდუსტრიულ მოდელზე გადასვლა, რაც კვლავწარმოების ინტენსიურ ტიპზე, რესურსდამზოგავ ტექნიკურ პროგრესზე, ახალი ტექნოლოგიების გამოყენებაზე იღებს გეზს. ახალ, ინდუსტრიულ მოდელზე გადასვლისათვის საჭიროა ძვირადღირებული რესურსდამზოგავი ტექნოლოგიების გამოყენება, რაც საზოგადოებაში დანაზოგების მაღალ დონეს გულისხმობს და საინვესტიციო პროცესის განხორციელების წინააღმდეგობებს უეჭველად ზრდის.
მსოფლიო ფინანსური კრიზისის გავლენა ფინანსურ ბაზრებზე. მოხმარების სტრუქტურაში ნავთობპროდუქტების იძულებითმა მაღალმა ხარჯებმა მოსახლეობის ფართო ფენების დანაზოგებსა და, შესაბამისად, ინვესტიციების მოცულობაზე უარყოფითად იმოქმედა, ასევე გაზარდა პროდუქციის თვითღირებულება, ისე რომ, მოთხოვნა შემცირდა, თან ორფაქტორიანი ეფექტით (მეორე ფაქტორი, რომელიც ნაწილობრივ პირველის გავლენითაც იქნა ფორმირებული, კორპორაციების მოგების შემცირებას და მათ ფასიან ქაღალდებზე ფასების ვარდნას უკავშირდება). 2007 წელს, ნავთობზე ფასების შემცირების მიზნით, ცალკეული ქვეყნების ცენტრალური ბანკების მიერ ფულად-საკრედიტო რეგულირების ბერკეტების გამოყენების კონკრეტულმა ურთიერთშეუთანხმებელმა მცდელობებმა, საგადამხდელო ბალანსების გათვალისწინებით, სავალუტო კურსების მნიშვნელოვანი მერყეობები გამოიწვია. მრავალგანზომილებიანი განსხვავებული პრიორიტეტებისა და სიძნელეების ფონზე პრობლემები, უმთავრესად, საპროცენტო განაკვეთებს შორის სხვაობით აისახა. ნავთობის გაძვირება, თითქოს უპირველესად აშშ დოლარის მსყიდველობითუნარიანობაზე უნდა ასახულიყო. მსოფლიოს მთელ რიგ ქვეყნებში ნავთობის იმპორტის (ფულადი გამოხატულებით) გაზრდამ, (როცა გარიგებები აშშ დოლარით იდება), ამერიკულ ვალუტაზე მოთხოვნის ზრდა და მის მიმართ იაპონური იენის, ევროსი და ფუნტი სტერლინგის დევალვაცია გამოიწვია. ნავთობის ფასების ვარდნის დაწყებისთვის ფინანსური კრიზისი უკვე აშშ-ის ფარგლებს გარეთ იყო გავრცელებული, თანაც აშშ-ში საპრეზიდენტო არჩევნებმა მდგომარეობის უკეთესობისკენ შემობრუნების მოლოდინი შექმნა. ამჟამად მსოფლიოს ქვეყნები ამცირებენ ძირითად საპროცენტო განაკვეთებს და მათ შორის სხვაობაც მცირდება (Fოოტნოტეს)
1 საქართველოს სტატისტიკის სახელმწიფო დეპარტამენტის მასალები.
ნახ.1.2. სპრედი LIBOღ OIშ განაკვეთებს შორის
ფასიანი ქაღალდების ბაზარს მნიშვნელოვანი დარტყმა მიაყენა საბანკო კორპორაციების საკრედიტო დერივატივებისა და საბანკო ჰოლდინგებში შემავალი ფირმების, განსაკუთრებით, ბანკების მიერ კრედიტების სეკურიტიზაციის მიზნით დაარსებული სპეციალური კომპანიების (შPV) აქტივების გაუფასურებამ. (სპვ-ის აქტივები კომერციული ვალის ობლიგაციებისგან (ჩDO), ამ შემთხვევაში, უმეტესწილად – იპოთეკური საკრედიტო ვალის ობლიგაციებისგან (ჩMO) შედგება, რომელიც აქტივებით გამყარებული ფასიანი ქაღალდების (ABშ) ერთერთი სახის, – იპოთეკით უზრუნველყოფილი ფასიანი ქაღალდების (MBშ) ერთობლიობით უზრუნველყოფილ ფასიან ქაღალდებს წარმოადგენს. ამ პირამიდაში ყოველი შემდგომი დონის ფასიანი ქაღალდი უფრო დაბალი დონის ფასიანი ქაღალდით მხოლოდ ნაწილობრივ იყო უზრუნველყოფილი, ხოლო MBშ-ების ერთადერთ უზრუნველყოფას შესაბამისი უძრავი ქონება წარმოადგენდა, თანაც ნაწილობრივ. უძრავ ქონებაზე ფასების ვარდნამ ყველა დონის ფასიანი ქაღალდი გააუფასურა.
რა ხდება უოლ-სტრიტზე? საფინანსო სფეროს ექსპერტები ბანკებთან ერთად, რომლებიც სუბპრაიმ კრედიტებისგან მიღებული ზარალის თვლასა და ტოპმენეჯერებზე ბონუსების გაცემას ვერ აუდიან, კრიზისში ადანაშაულებენ ე. წ. “კვანტებს” უოლ-სტრიტსა და მსოფლიოს სათაო საფინანსო ცენტრებში. რამდენად შეიძლება შეესაბამებოდეს მიმდინარე პროცესებს “თევზის თავიდან აყროლების” მოსაზრება, ძნელია ცალსახად ითქვას. ერთი მხრივ, ფინანსურ ინსტიტუტს ბაზრის წილის შესანარჩუნებლად აგრესიული დაკრედიტებისთვის ვერ გავკიცხავთ, თუ ის პოზიტიური მოლოდინითაა ნაკარნახევი, ოღონდ საკანონმდებლო-მარეგულირებელი ნორმატივების დაცვით, მაგრამ ზუსტად ამ რეგულაციებს არ უნდა მიეცა საშუალება ბანკებისა თუ სხვა ფინანსური სუბიექტებისათვის დეპოზიტორთა და სხვა დებიტორთა სახსრებს ისე უპასუხისმგებლოდ და უდიერად მოქცეოდნენ, როგორც მონტე-კარლოს სამორინეებში ფსონის დამდები მილიონერები. რეგულირების არსებული ჩარჩოები კი ვერ ან არ შეესაბამება რისკის მართვის (მარეგულირებელი ნორმატივების, კერძოდ რისკით შეწონილი აქტივების კაპიტალთან ფარდობის კოეფიციენტების, სარეზერვო მოთხოვნების ლიკვიდობის ნორმატივების, ღია სავალუტო პოზიციების ლიმიტებისა და სხვათა ფორმალური დაცვის მოსაზრებიდან გამომდინარე) ახალ მეთოდებს, საკრედიტო დერივატივების განვითარებასა და ბალანსგარე ოპერაციების გაფართოებას. ამასთანავე, თანამშრომელთა ბონუსური ანაზღაურების სქემა, რომელზეც დასავლური საფინანსო ინსტიტუტები გადავიდნენ (ცხადია, მხოლოდ საბროკერო სახლებს არ ვგულისხმობთ) გარიგებათა მოცულობის გაზრდით აგენტის დაინტერესებას ზრდის, მ. შ. კომპანიისთვის არასასურველი პირობებით ვალდებულებების აღებით, მაღალრისკიან აქტივებში ინვესტირება არსებული ან საპროგნოზო მონაცემების ოპტიმისტური შეფასებითაც კი, მაგ.: პოტენციური მსესხებლის კრედიტუნარიანობის გაზრდილი შეფასებით. ინტერესთა კონფლიქტია, როცა ოპერაცია აგენტს ბონუსის გაზრდას ჰპირდება, ხოლო პრინციპალს პოტენციურ ზარალს უქადის.
მივუბრუნდეთ “კვანტებს” და მათ მათემატიკურ მეთოდებს, რომლებიც თითქოს ზუსტ მეცნიერებას ემყარებიან, მაგრამ გავიხსენოთ უმაღლესი მათემატიკის სოფისტური წინააღმდეგობები, რომლებიც, მაგალითად, უსასრულობისკენ ან ერთი და იმავე რიცხვისკენ სწრაფვადი ორი ფუნქციის ფარდობას და ა.შ უკავშირდებიან, რომელთა გაწარმოება წინააღმდეგობრივია და განუზღვრელობის სახელით არის ცნობილი. პარადოქსია, მაგრამ ასეთი დეტალიზაციით ელემენტარულ საფუძვლებზე აგებული მეცნიერებიდან ურთულესი და უზოგადესი ცნებების – დროისა და სივრცის (ეს უკანასკნელი ფილოსოფიაში უნივერსალურად არის აღიარებული) დისკრეტულობის დიქოტომიისკენ მივდივართ. პარადოქსულად ჟღერს, მაგრამ გენიალობა სიმარტივეა და ილიას სიტყვებით რომ ვთქვათ, არ არსებობს დიდი და პატარა საოცრებები. სოფისტური მოდელები, რომლებიც მრავალდონიანი მულტივარიაციული ანალიზის მეთოდებს იყენებენ, ხშირად ფოკუსს კარგავენ და მათი გამოყენება აქტივებისა და ვალდებულებების მართვაში რისკის ახალ წყაროს თავად ქმნის. მოდელების უმრავლესობა ელემენტარულ ბაზისს დაშორებულია, ანალიზის შედეგები ძნელად აღსაქმელი და, ზოგჯერ, არაარსებითი. ბოლო რამდენიმე წელიწადი ფინანსური მენეჯმენტის პროგრამები ხელმისაწვდომია ინტერნეტით და მათი პროვაიდერები ამ პროდუქტის რეკლამირებას რთული მრავალგანზომილებიანი სქემების ანოტაციითა და არასრული პრომოვერსიებით ცდილობენ, მათ შორის მრავლადაა დილეტანტური თვითშემოქმედებაც. არასაკმარისი კვლიფიკაციის მენეჯერების ნაწილი ამ კომპიუტერულ სისტემებს ზოგჯერ ბრმა ნდობით იყენებს. არასწორი გადაწყვეტილების პრობლემის გარდა, არ უნდა დაგვავიწყდეს მენეჯერებისა და, ზოგადად, თანამშრომლების ბოროტგანმზრახველობის ან უდიერი დამოკიდებულების პრობლემა. სასურველი მიზნის მისაღწევად მნიშვნელოვანია ბაზრის ან აქციონერების შეცდენის მცდელობები ანუ ასიმეტრიული ინფორმაცია. ახლახანს ასეთი შემთხვევა შოციეტე Gენერალე-ში მოხდა – მენეჯმენტმა მიმდინარე ზარალი ბუღალტრულად იმ იმედით “მიაფუჩეჩა”, რომ ეგონა აუდიტირებული წლიური (2008 წ.) ანგარიშგების მომზადებამდე, ამ პრობლემის გადაფარვას სხვა ანგარიშებიდან შეძლებდა; 5 მილიარდის გაუჩინარება, რის შესახებ საფონდო ბირჟამ მოგვიანებით შეიტყო, თანამშრომელს დაბრალდა.
რამდენად სანდოა ფინანსური ბაზრის მონაცემებზე დაფუძნებული ანალიზი, თანაც შემთხვევითი მოდელების გამოყენებით? – დასკვნები მკითხველისთვის მიგვინდია.
კრიზისის მიზეზ-შედეგობრივი ასპექტები. მაინც რა არის ის მთავარი ვირუსი, რომელმაც მთელი ეკონომიკური ორგანიზმი და მისი ცხოველმყოფელი ფინანსური სისტემა იმუნოდეფიციტური სინდრომით მოშალა?
ადამიანის გონებას კომპლექსური სივრცის სამზე მეტი განზომილებით წარმოდგენა ჯერჯერობით უჭირს, რაც თეორიული ფორმულირებით მიღებულია და იმპლემეტირებულია რისკის შეფასებისა და მართვის კომპიუტერულ მოდელებსა და სისტემებში. ფინანსური მენეჯერების არასრულყოფილი კიბერნეტიკის პროდუქტებისადმი არათანაბარზომიერი ნდობის შეუსაბამო ხარისხმა და მეცნიერულ-ტექნოლოგიური რევოლუციის პირმშო პოსტინდუსტრიული ეკონომიკის ვირტუალურმა ილუზიებმა, ფინანსური და სხვა რისკების პორთფელური მართვის სიმულაციურმა კომპიუტერულმა მოდელებმა რეალობის აღქმა – არსებითად შეცვალეს. რისკისადმი დამოკიდებულება, მომავლის წარმოდგენები, ფინანსური ურთიერთობების არაბუნებრივი მიმართულებებითა და მასშტაბ-პროპორციებით წარმართვაში უმთავრეს მაპროვოცირებელ ფაქტორად იქცნენ.
საკმაოდ ძნელია განსაზღვრო, ფინანსური კრიზისი პირველად მთლიანად ეკონომიკას გადაედო თუ ზოგადმა ეკონომიკურმა პრობლემამ ტრილიონობით დოლარის ღირებულების ფასიანი ქაღალდების ფუნქციონირება შეიწირა. ამ დამოკიდებულებათა ვექტორის მიმართულება იმის მიხედვით წარმოჩინდება, თუ რა დონის პრობლემებს განვიხილავთ, ანუ ამ ვექტორის მიმართულება კრიზისის განვითარების დინამიკაში იცვლება. საბანკო-საკრედიტო ორგანიზაციებს საკრედიტო რეიტინგისა და ლიკვიდობის პრობლემები კრიზისის გამოვლენამდე თითქოს ნაკლებად ჰქონდათ არა იმის გამო რომ საკრედიტო რისკები არ იყო გაზრდილი, იმის გამო რომ ეს რისკები ბალანსგარე ანგარიშებში იქნა გატანილი. მიზეზი ცალსახაა გაზრდილი რისკის კოეფიციენტები რეგულაციური მოთხოვნებისთვის რისკების მიხედვით შეწონილი აქტივების გაანგარიშებაში არ უნდა ყოფილიყო გამოყენებული. რისკების დამალვისა და დებიტორული დავალიანების ნაცვლად, ლიკვიდური ფულადი ნაკადების მოზიდვის მიზნით, სეკურიტიზაციისა და საკრედიტო დერივატივების გამოყენება უაღრესად ეფექტიანი, ხოლო მარეგულირებელთა რეაქცია დაგვიანებული და საკმაოდ რბილი აღმოჩნდა.
რა როლი ითამაშა ფასების ცვლილებამ უძრავ ქონებაზე? ერთი მხრივ, რეგულაციურ არბიტრაჟთან დაკავშირებული შეზღუდვების თავიდან აცილებამ და 10-15 წლის ეკონომიკური ზრდის ტენდენციაზე დაყრდნობილმა პროგნოზებმა საკრედიტო მენეჯერებს მეტად თამამი საკრედიტო ექსპანსიისკენ უბიძგა. ამან საწყის ეტაპზე სამომხმარებლო ბუმი, საცხოვრებელ ბინებზე ფასების მატება და ეკონომიკური ზრდა გამოიწვია. გაზრდილი აქტივობის ფონზე, კორპორაციები საინვესტიციო მიზნებისთვის ფულადი ნაკადების გაზრდას აქციების, ობლიგაციების სხვა სავალო ფასიანი ქაღალდების გამოშვების გაზრდით ცდილობდნენ. (მათ შორის კი საკმაოდ მომრავლდნენ გამოცდილების არმქონე პირები, რომლებიც ხშირ შემთხვევაში ფასიან ქაღალდებს ინტერნეტის გამოყენებით იძენენ არა მათი რეალური შემოსავლიანობის, არამედ საპროცენტო განაკვეთის მიხედვით, სერიოზული რისკ-ანალიზის გარეშე). ნრონ-ის გაკოტრებამ კორპორაციათა სავალო ფასიანი ქაღალდების მიმზიდველობა იმდენად გააფერმკრთალა, რომ “ფინანსური ბუშტი” საკრედიტო ორგანიზაციების მიმართულებით “გამობერილიყო” და ეკონომიკის ყველაზე სწრაფად მზარდი საკრედიტო სექტორი რეალური ეკონომიკისგან მოეწყვიტა. “საკრედიტო ბუშტის” წარმოქმნა საცხოვრებელ ფართებზე ფასების ბუშტის წარმოქნას უკავშირდება; იპოთეკური კრედიტების ხელმისაწვდომობის გაზრდით გამოწვეული ფასების მატება შეიძლებოდა გაგრძელებულიყო მანამ, სანამ უძრავი ქონების ბაზარზე ვითარება არ შეიცვლებოდა, თუმცა იმიგრაციის შეზღუდვამ აშშ-სა და დიდ ბრიტანეთში (უდიდეს ბაზრებზე) საცხოვრებელ ბინებზე მოთხოვნა შეამცირა. ბანკები უძრავ ქონებაზე ფასების ზრდით დაინტერესდნენ. ეს შეიძლება შემდეგი გარემოებებით აიხსნას: იპოთეკური სესხები შესაძენი ბინებით იყო უზრუნველყოფილი. მათი საბაზრო ღირებულება, მსესხებლის დეფოლტის შემთხვევაში, კრედიტებზე შესაძლო დანაკარგების არსებობას ან მის სიდიდეს განსაზღვრავს, სესხის ვადის გასვლამდე, წინმსწრებ დაფარვამდე ან დეფოლტამდე კი შესაბამისი საკრედიტო წერილის ან მისით გამყარებული ფასიანი ქაღალდის, როგორც აქტივის ღირებულებას აპირობებს. კრედიტორის ინტერესი, უძრავ ქონებაზე ფასის გაზრდასთან დაკავშირებით, მსესხებლისას ეწინააღმდეგება და, რაც მთავარია, ბინებზე ფასების გაზრდა განვადების დროის მანძილზე ფულად ნაკადებში ხარჯების წილს ზრდის; მსესხებლის ფულადი ნაკადები მისი გადახდისუნარიანობის მნიშვნელოვანი კომპონენტია. მსესხებელთა სიმრავლის ფონზე, უძრავ ქონებაზე ფასების შეუფერხებელი ზრდისა და საკრედიტო ორგანიზაციებს შორის კონკურენციის გამძაფრების კვალობაზე ბანკების მიერ მსესხებლის კრედიტუნარიანობის ანალიზის ხარჯების შემცირების მოტივაციამ, აქცენტის გაკეთება იპოთეკური კრედიტის უზრუნველყოფაზე განაპირობა და ამ პრიორიტეტმა მსესხებლის კრედიტუნარიანობა, ფაქტობრივად, მეორადი მნიშვნელობისა გახდა; არადა, იპოთეკა სესხის დაფარვის უპირველეს წყაროს უნდა წარმოადგენდეს და, პრუდენციული სამართლის მოთხოვნებით, როგორც სესხის დაფარვის საშუალება, მხოლოდ უკიდურეს შემთხვევაში უნდა იქნას გამოყენებული. მართალია ამ მოთხოვნას არც ბანკები არღვევენ, მაგრამ გათვლებს მსესხებლის მიერ სესხის დაბრუნებაზე აკეთებენ მისი კრედიტუნარიანობის (განსაკუთრებით, შესაბამისი ფულადი ნაკადების მიხედვით) ანალიზის შედეგების ნაცვლად. დაკრედიტებაზე გადაწყვეტილების მიღებისას, უზრუნველყოფაზე დაყრდნობა, დეფოლტის ალბათობის საკმაოდ მაღალ მაჩვენებლზე მიუთითებს. ეკონომიკის რეალური სექტორის 2-3%-იანი ზრდის, ისიც ქონებრივი დიფერენციაციის მატების პირობებში, მსესხებლების სულ უფრო მეტი ნაწილისთვის კრედიტის დაფარვა შეუძლებელი აღმოჩნდა. ბანკების საკუთრებაში გადასული ბინები უძრავი ქონების ბაზარს დაუბრუნდა.
გაზრდილმა მიწოდებამ და გახშირებული დეფოლტების გამო იპოთეკური კრედიტების გაცემის შეზღუდვამ, უძრავ ქონებაზე – ფასების კატასტროფული ვარდნა გამოიწვია, რაც თავის მხრივ, იპოთეკური კრედიტების უზრუნველყოფის კლებას ნიშნავდა. ფასების კლების ტენდენციამ და აქტივების ხარისხის გაუარესებამ, რამაც ასევე ლიკვიდობის პრობლემის გამწვავება განაპირობა (ამ პერიოდში საკრედიტო რეიტინგების შემცირებამ ინვესტორები და ჰეჯ-ფონდები საკმაოდ დააფრთხო), აიძულა ბანკები ახალი კრედიტების გაცემა მინიმუმამდე შეემცირებინათ, უძრავი ქონების გაცემა უმთავრესად იპოთეკური სესხების გამოყენებით ხდებოდა და მის გარეშე სამშენებლო სექტორის რეცესიამაც არ დააყოვნა.
დასკვნები საკრედიტო კრიზისზე. აღნიშნული თუ სხვა პრობლემებისა და კონკრეტულად, ფინანსური კრიზისის პირველწყაროს – საკრედიტო კრიზისის მიზეზები პუნქტობრივად და დეტალურად ჩამოვაყალიბოთ:
1. დაკრედიტებისას საკრედიტო ექსპერტებისთვის აშკარა არ იყო პრედენდენტი (შემდგომ – მსესხებელი) შეძლებდა თუ არა იპოთეკის დასაფარად საკმარისი ფულადი ნაკადების გენერირებას;
2. იპოთეკა თითქმის სრულად ფარავდა შესაძენი სახლის ღირებულებას, ანუ მსესხებლის თანამონაწილეობა მინიმალური იყო;
3. საპროცენტო განაკვეთი მრავალი სახის სესხზე შეიძლებოდა შეცვლილიყო და გაზრდილიყო მკვეთრად, რაც ყველას გაცნობიერებული არ ჰქონდა;
4. ხშირად, მსესხებელი იპოტეკურ სესხს იყენებდა სხვა მიზნებისთვის ნაღდი ფულის მისაღებად;
5. მრავალი საკრედიტო ოფიცერი და საბროკერო ფირმა ბონუსის, ფასნამატის ან საკომისიოს მიღების მოტივით, პოტენციურ მსესხებლებს ხელს უწყობდა და უბიძგებდა კრედიტუნარიანობის ყალბი პროფილის (ნიღბის) შექმნისაკენ.
რა გავლენა მოახდინა ახალმა კრიზისმა საქართველოს ეკონომიკაზე? ფართოდ განვითარებული საერთაშორისო ეკონომიკური ურთიერთობებიდან გამომდინარე, აშშ-ში დაწყებული ფინანსური კრიზისი მთელს მსოფლიოს ჯაჭვური რეაქციით მოედო, განსაკუთრებით იმ ქვეყნებს, რომელთაც აშშ-სთან საგარეო ეკონომიკური ურთიერთობები აქვთ (ბუნებრივია, საქართველოსაც). იქიდან გამომდინარე, რომ საქართველოს ეკონომიკა მსოფლიო ეკონომიკის შემადგენელი ნაწილია, მსოფლიო ფინანსურმა კრიზისმა, საქართველოს ეკონომიკაზეც ნეგატიური გავლენა იქონია და ქვეყანა მრავალი გამოწვევის წინაშე დააყენა. კრიზისის პირველადი შედეგები 2009 წლის დამდეგს წარმოჩინდა და მისი გაღრმავება წლის განმავლობაში გარდაუვალია. მსოფლიო ფინანსურმა კრიზისმა ყველა ქვეყანაში ეკონომიკური ზრდის შენელება გამოიწვია. განსაკუთრებით შემცირდა მოთხოვნა ავტომობილებსა და სხვა ფუფუნების საგნებზე, რაც მსოფლიო წამყვანი ქვეყნების მშპ-ს შემცირების საფუძველი გახდა.
გასულ წლებში საქართველოში ეკონომიკური ზრდის ძირითადი განმაპირობებელი ფაქტორი უცხოეთიდან კერძო კაპიტალის ნაკადებისა (პირდაპირი უცხოური ინვეტიციები და საბანკო კრედიტები) და საბიუჯეტო სახსრების მუდმივი ზრდა წარმოადგენდა1. ამდენად, პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების ნაკადებისა და საბანკო კრედიტების შემცირება 2009 წელს ეკონომიკური ზრდის შეფერხების მნიშვნელოვანი ფაქტორები იქნებიან. მსოფლიო ეკონომიკურ კრიზისამდე საქართველოს ხელისუფლება ნომინალური მშპ-ს 21535,9 მლნ. ლარის მოცულობით პროგნოზირდება, ხოლო კრიზისის შედეგების გამოვლენის შემდეგ ხელისუფლების პროგნოზი 21308,7 მლნ. ლარია (შემცირება ნავარაუდებია 227,0 მლნ. ლარით, რაც დაახლოებით 1,05%-იანი შემცირებაა). რეალური მშპ-ს ზრდა თავდაპირველად ნავარაუდები იყო 4,0%-ის ოდენობით, ხოლო კრიზისის შედეგების გამოვლენის შემდეგ ნავარაუდებია 2,5%-ის ოდენობით. 2008 წელს რეალური მშპ-ს ზრდა, ნაცვლად დაგეგმილი 8%-ისა, ხელისუფლების პროგნოზით მხოლოდ 2,0% იქნება.2 თუმცა, რეალური ვითარება შესაძლოა უფრო პესიმისტურიც იყოს და ორპროცენტიანი ზრდის მიღწევა მხოლოდ მაღალი ეკონომიკური აქტივობის უზრუნველმყოფ ღონისძიებებზე, დონორებიდან მიღებული დაფინანსების საფუძველზე, გახდეს შესაძლებელი.
საქართველოში ინვესტიციების მნიშვნელოვანი შემცირება ჯერ კიდევ აგვისტოს მოვლენების შემდეგ დაიწყო. მიმდინარე ეტაპზე გვაქვს მსოფლიო ფინანსური კრიზისით გამოწვეული ინვესტიციების შემცირების ტენდენციაც, რაც საქართველოში მსხვილი საპრივატიზაციო ობიექტების ნუსხის ამოწურვას უკავშირდება, ხოლო მცირე საპრივატიზაციო ობიექტები მნიშვნელოვან ამინდს ვერ ქმნიან. ხელისუფლების პროგნოზით, 2008 წელს საქართველომ 2,17 მლრდ. აშშ დოლარის ინვესტიცია მიიღო, ხოლო 2009 წელს მხოლოდ 1,7 მლრდ. აშშ დოლარის ინვესტიციის მოზიდვა იგეგმება.3
ხელისუფლების მიერ დაგეგმილი ეკონომიკური სტიმულირების პაკეტიდან გამომდინარე, ინფრასტრუქტურის ინვესტირებით მთლიანი შიდა პროდუქტის მოხმარებისა და სახელმწიფო შესყიდვების კომპონენტების პროცენტული წილი მნიშვნელოვნად იზრდება, ხოლო ინვესტიციების კომპონენტი შემცირდება, რაც არასახარბიელო განაწილებამდე მიგვიყვანს. წარმოების შეფერხება გაზრდის ექსპორტ-იმპორტს შორის უარყოფით სალდოს და წმინდა ექსპორტის მაჩვენებელი უფრო გაიზრდება.