როგორ მოახერხეს ეკონომისტებმა ყველაფრის არასწორად გაგება

პოლ კრუგმანი

ფართო აუდიტორიის წინაშე განსახილველად გამოგვაქვს ამერიკელი მეცნიერის, 2008 წლის ნობელის პრემიის ლაურეატის, პოლ კრუგმანის საინტერესო სტატია თანამედროვე ეკონომიკური მეცნიერების განვითარების გზებზე და მისეულ ორიგინალურ ხედვებზე. სტატია მოიცავს, როგორც ისტორიულ ექსკურს უახლეს ეკონომიკურ ისტორიაში, ისე მისეულ შეფასებებს მსოფლიო ფინანსური კრიზისის მექანიზმის ფუნქციონირების შესახებ, ეკონომიკური სკოლების მიმდინარეობებზე და სხვა.

ნეოლიბერალური ეკონომიკური სკოლა არ მოასწავებდა მსოფლიო ფინანსური კრიზისის განვითარებას, არამედ – მსოფლიო ეკონომიკურ აყვავებას, სტაბილურობას და მშვიდობას. ამის საწინააღმდეგოდ, 2008 წელს ეკონომიკურ ბესტსელერად დასავლურ კაპიტალისტურ სამყაროში იქცა მარქსის “კაპიტალი”, მისი ძალზედ მკაფიო ფორმულირებისათვის ყოველივე იმისა, რაც განვითარებულ კაპიტალიზმს დაატყდა თავს. ყოველივე ეს გასაკვირი არ არის, რადგან მარქსის წინასწარმეტყველება წინ უსწრებდა და ზედმიწევნით ზუსტად ასახავდა მიმდინარე პროცესებს საუკუნენახევრით ადრე. ყოველივე ამის გამო, დღეს განსაკუთრებულ ყურადღებას იმსახურებს ნებისმიერი კონცეპტუალური კვლევა, რომელიც კრიზისების თეორიის ახსნას ცდილობს, რაც კაპიტალიზმში იმანენტურად არის ჩადებული ბიზნესს ციკლების განვითარების და რეცესიის მუხტის სახით. ყოველივე ამის ფონზე, კრუგმანი მოასწავებს ნეოკეინსეანელობის აღზევებას იმ გამოწვებების თავის აურიდებლობის გამო, რომელსაც განვითარებული ფინანსური ბაზრები წარმოქმნიან თანამედროვე კაპიტალიზმის პირობებში და რასაც ლიბერალური ეკონომიკური თეორია წარმატებით ვერ წყვეტს. აქვე აღსანიშნავია, რომ სახელმწიფო ჩარევის გარეშე, ლიბერალური თეორიით ბაზარი ხშირად წარუმატებლად არეგულირებს და ხშირ შემთხვევაში, საერთოდ ვერ არეგულირებს ზოგიერთი ეკონომიკური სფეროს ფუნქციონირებას.
გიორგი რუსიაშვილი,
ეკონომიკურ მეცნიერებათა
დოქტორი, ასოც. პროფესორი
I. სილამაზე სიმართლე როდია

დღეს ძნელი დასაჯერებელია, მაგრამ არც თუ დიდი ხნის წინ ეკონომისტები მათი სფეროს დიდ წარმატებას ერთმანეთს ულოცავდნენ. წარმატებები, ანუ როგორც მათ სჯეროდათ, როგორც თეორიული, ასევე პრაქტიკული იყო და მათი პროფესიის ოქროს ხანამდე მივყავდით. თეორიული მხრიდან, ისინი ფიქრობდნენ, რომ მათი აზრთა შიდა სხვადასხვაობები მოაგვარეს. ამგვარად, 2008 წლის გამოცემაში, რომელსაც “მდგომარეობა მაკრო” ეწოდებოდა (რაც ნიშნავს მაკროეკონომიკას, ანუ ისეთი დიდმასშტაბიანი საკითხების შესწავლას, როგორიცაა რეცესია), ოლივიერ ბლანჩარდმა, რომელიც ახლა საერთაშორისო სავალუტო ფონდის მთავარი ეკონომისტია, განაცხადა, რომ “მდგომარეობა მაკრო კარგი იყო”. მისი აზრით, გასული წლის შეტაკებები დასრულებულია და არსებობდა “აზრთა ფართო კონვერგენცია””. ეკონომისტები რეალურ სამყაროშიც ფიქრობდნენ, რომ ისინი ყოველივეს აკონტროლებდნენ; “დეპრესიის პრევენციის ცენტრალური პრობლემა გადაჭრილია””, განაცხადა 2003 წელს, რობერტ ლუკასმა ჩიკაგოს უნივერსიტეტში, ამერიკის ეკონომისტთა ასოციაციაში სიტყვით გამოსვლისას. 2004 წელს, ბენ ბერნანკემ, პრინსტონის ყოფილმა პროფესორმა, რომელიც დღეს ფედერალური სარეზერვო საბჭოს ხელმძღვანელია, ბოლო ორი ათწლეულის განმავლობაში ეკონომიკური ქცევის “დიდი სტაბილურობა”” იზეიმა, რაც გაუმჯობესებული ეკონომიკური პოლიტიკის გატარების დამსახურებად მიიჩნია.
გასულ წელს ყველაფერი დაინგრა
არსებული კრიზისის დადგომის ნიშნები მხოლოდ რამდენიმე ეკონომისტმა დაინახა. მაგრამ პროგნოზირების ეს მარცხი დარგში ყველაზე უმნიშვნელო პრობლემა გახლდათ. უფრო მნიშვნელოვანი იყო ამ პროფესიის სიბრმავე საბაზრო ეკონომიკაში კატასტროფული მარცხების შესაძლებელობის მიმართ. ოქროს წლების განმავლობაში, ფინანსისტებს სჯეროდათ, რომ ბაზრები თავისი არსით სტაბილურნი იყვნენ – მართლაც რომ, ფასიანი ქაღალდები და სხვა აქტივები ყოველთვის ფასდებოდა სწორედ. იმ ფართოდ გავრცელებულ მოდელებში არაფერი იყო ისეთი, რაც იმ ტიპის კოლაფსზე მიუთითებდა, რომელიც გასულ წელს მოხდა. ამავდროულად, მაკრო ეკონომისტებში აზრთა სხვადასხვაობა სუფევდა. ძირითადად, დაპირისპირება მათ შორის არსებობდა, ვინც ამტკიცებდა, რომ თავისუფალი ბაზრის ეკონომიკები არასდროს გადაუხვევდნენ სწორ გზას და მათ შორის, ვისაც სწამდა, რომ ეკონომიკები შეიძლება ხანდახან ასცდნენ სწორ გზას, მაგრამ კეთილდღეობის გზიდან ნებისმიერი მნიშვნელოვანი გადახვევები შეიძლება ყოვლისშემძლე ფედერალური სარეზერვო ბანკის მიერ გამოსწორდეს. არც ერთი მხარე არ იყო მზად გამკლავებოდა ეკონომიკას, რომელიც ფედერალური ბანკის ყველანაირი მცდელობების მიუხედავად, ლიანდაგებიდან გადავიდა.
კრიზისის გაღვიძების ჟამს, ეკონომიკის დარგის პრფესიონალები თვლემდნენ. ლუკასი ამობობს, რომ ობამას ადმინისტრაციის სტიმულირების გეგმები არის “ხალტურა ეკონომიკა”” და მისი ჩიკაგოელი კოლეგა, ჯონ კოჰრეინი ამბობს, რომ ისინი დაფუძნებულია საეჭვო “ზღაპრებზე””. საპასუხოდ, ბრედ დელონგმა კალიფორნიის უნივერსიტეტიდან დაწერა ჩიკაგოს სკოლის “ინტელექტუალური კოლაფსის”” შესახებ და თავად მეც დავწერე, რომ ჩიკაგოელი ეკონომისტების კომენტარები არის “ბნელი საუკუნის” მაკრო ეკონომიკის პროდუქტი, სადაც რთულად მოპოვებული ცოდნა დავიწყებულ იქნა.
რა დაემართა ეკონომისტის პროფესიას და საით მიდის იგი?
როგორც ვხედავ, ეკონომიკა ასცდა სწორ გზას იმიტომ, რომ ეკონომისტებმა, როგორც გუნდმა, შთამბეჭდავ მათემატიკაში გამოწყობილი სილამაზე სიმართლედ მიიღეს. დიდ დეპრესიამდე, ეკონომისტების უმეტესობა იმ იდეის ერთგულნი იყვნენ, რომ კაპიტალიზმი თითქმის სრულყოფილი სისტემა იყო. ეს შეხედულება სისცოცხლისუნარიანობას კარგავდა მასობრივი უმუშევრობის წინაშე, მაგრამ დიდი დეპრესიის შესახებ მოგონებები რაც უფრო ფერმკთალდებოდა, ეკონომისტებმა ეკონომიკის ძველი, იდეალიზირებული ხედვა შეიყვარეს, სადაც რაციონალური ინდივიდები ურთიერთობენ, ამჯერად, უცნაური განტოლობებით გამოპრანჭულ სრულყოფილ ბაზრებზე. იდეალიზირებულ ბაზართან განახლებული “სასიყვარულო რომანი””, ერთი მხრივ, იყო გადანაცვლებად პოლიტიკურ ფრთებისადმი გამოპასუხება, ხოლო მეორე მხრივ, ფინანსური სტიმულებისადმი. მაგრამ, მაშინ, როცა შემოქმედებითი შვებულებები ჰუვერის ინსტიტუტში და დასაქმების შესაძლებლობები უოლ სტრიტზე არის ისეთი რამ, რომლის გაუთვალისწინებლობა შეუძლებელია, პროფესიის მარცხის ცენტრალური მიზეზი ყოვლისმომცველი, ინტელექტუალური ელეგანტური მიდგომისაკენ სწრაფვაა, რომელიც ეკონომისტების ასევე შანსს აძლევდა ეჩვენებინათ საკუთარი მათემატიკური ოსტატობა.
საუბედუროდ, ამ რომანტიზირებულ და დეზინფიცირებულ ეკონომიკურ ხედვას, ეკონომისტების უმრავლესობა იქითაკენ მიჰყავდა, რომ ისინი უარყოფდნენ ყველაფერს, რაც შეიძლებოდა არასწორად განვითარებულიყო. მათ თვალები დახუჭეს ადამიანური რაციონალურობის საზღვრებზე, რომელთაც ხშირად ბუშტებისა და ბანკროტობისაკენ მივყავართ; ინსტიტუტების იმ პრობლემების მიმართ, რომლებიც უმართავი ხდებოდა; ბაზრების ხარვეზების მიმართ, განსაკუთრებით ფინანსური ბაზრებისა, რომლებმაც შეიძლება გამოიწვიოს ეკონომიკის ოპერაციული სისტემის უცაბედი და არაპროგნოზირებადი ნგრევები და ის საშიშრობები, რომლებიც შეიძლება წარმოიქმნას, როდესაც მარეგულირებლებს არ სჯერათ რეგულირების.
ბევრად უფრო ძნელია იმის თქმა, თუ საით მიდის ეკონომიკა ამ წერტილიდან. მაგრამ ერთი რამ თითქმის უეჭველია, რომ ეკონომისტებს მოუწევთ ისწავლონ ცხოვრება არეულობაში. ანუ, მათ მოუწევთ აღიარონ ირაციონალური და ხშირად არაპროგნოზირებადი ქცევის მნიშვნელობა, მათ მოუწევთ დაუპირისპირდნენ ბაზრების ხშირად უნიკალურ ხარვეზებს და მიიღონ, რომ ელეგანტური, ეკონომიკური “ყველაფრის თეორია”” ძალიან შორსაა რეალობისაგან. ფაქტობრივად, ეს გადაიქცევა უფრო ფრთხილ პოლიტიკურ რჩევად და შემცირებულ მზადყოფნად – მოშალო ეკონომიკური უსაფრთხოების ზომები იმ რწმენით, რომ ბაზრები გადაჭრიან ყველა პრობლემას.
II. სმიტიდან კეინსამდე და უკან
ეკონომიკის, როგორც დისციპლინის დაბადება ჩვეულბრივ ადამ სმიტის სახელთანაა დაკავშირებული, რომელმაც გამოსცა “ერთა სიმდიდრე”” 1776 წელს. შემდეგი 160 წლის განმავლობაში ეკონომიკური თეორია განვითარდა, რომლის ცენტრალური მესიჯი იყო: ენდე ბაზარს. დიახ, ეკონომისტები აღიარებდნენ, რომ იყო შემთხვევები, როდესაც ბაზარი ვერ ამართლებდა, რომელთაგანაც ყველაზე მნიშვნელოვანი შემთხვევა იყო – “ექსტერნალიები” – ხარჯები, რომლებსაც ხალხი სხვებს თავს ახვევდა ყოველგვარი საფასურის გადახდის გარეშე, ვთქვათ, როგორიცაა საგზაო საცობები, ან გარემოს დაბინძურება. მაგრამ “ნეოკლასიკური” ეკონომიკის ძირითადი პრეზუმპცია (სახელწოდება წამოვიდა გვიანი მე-19 საუკუნის თეორეტიკოსებისაგან, რომლებმაც შეიმუშავეს მათი “კლასიკური” წინამორბედების კონცეფციები) იყო, რომ ჩვენ საბაზრო სისტემის უნდა გვწამდეს.
ეს რწმენა დიდმა დეპრესიამ შეარყია. ფაქტობრივად, ტოტალური კოლაფისის მიუხედავად, ზოგიერთი ეკონომისტი ირწმუნებოდა, რომ რაც არ უნდა მოხდეს ბაზარზე, ეკონომიკა მართალია: “დეპრესია უბრალოდ უბედურება როდია””, განაცხადა ჯოზეფ შუმპეტერმა 1934 წელს!- “ის არის რაღაცის ფორმა, რაც უნდა მოხდეს””. მაგრამ, ბევრი და საბოლოო ჯამში, ეკონომისტების უმეტესობა ჯონ მეინარდ კეინსის იდეას მიემხრო, როგორც იმის ახსნაში, თუ რა მოხდა, ასევე მომავალი დეპრესიების თავიდან აცილებაში.
მიუხედავად იმისა, თუ რა გსმენიათ თქვენ, კეინსს არ უნდოდა რომ მთავრობა გაძღოლოდა ეკონომიკას. მან აღწერა თავისი ანალიზი, მის 1936 წლის შედევრში, “დასაქმების, პროცენტებისა და ფულის თეორია””, როგორც “ზომიერად კონსერვატიული მისი არსით””. მას სურდა კაპიტალიზმის გამყარება და არა მისი ჩანაცვლება. მაგრამ იგი დაუპირისპირდა გაგებას, რომ თავისუფალ საბაზრო ეკონომიკებს შეუძლიათ იარსებონ პასუხისმგებელი პირის გარეშე, რითაც მან გამოხატა ზიზღი ფინანსური ბაზრების მიმართ, რომელთაც იგი განიხილავდა, როგორც ადგილს, სადაც დომინირებს მოკლევადიანი სპეკულაცია და სადაც ნაკლები ყურადღება ექცევა საფუძვლებს. იგი მოუწოდებდა მთავრობებს აქტიური ჩარევისაკენ – მეტი ფულის ბეჭდვისაკენ და თუ საჭირო იქნებოდა, საზოგადოებრივ პროქტებზე მეტი თანხების დახარჯვისაკენ, რათა ამით შებრძოლებოდნენ უმუშევრობას ვარდნის პერიოდებში.
მნიშვნელოვანია იმის გაგება, რომ კეინსმა უბრალოდ გაბედულ დასკვნებზე მეტი გააკეთა. “ზოგადი თეორია”” არის სიღრმისეული ნაშრომი, ანალიზი, რომელიც დღევანდელობის საუკეთესო ახალგაზრდა ეკონომისტებს არწმუნებდა. მიუხედავად ამისა, ეკონომიკის ისტორია უკანასკნელი ნახევარი საუკუნის განმავლობაში არის მეტწილად კეინსიანიზმისაგან დაშორებისა და ნეოკლასიციზმისკენ დაბრუნების ისტორია. ნეოკლასიკურ აღორძინებას თავდაპირველად ჩიკაგოს სკოლის წარმომადგენელი, მილტონ ფრიდმანი უძღვებოდა. ჯერ კიდევ 1953 წელს, იგი ირწმუნებოდა, რომ ნეოკლასიკური ეკონომიკა საკმარისად კარგად მუშაობს, როგორც იმის ახსნა, თუ როგორ ფუნქციონირებს ეკონომიკა რეალობაში და რომ იგი “განსაკუთრებით ნაყოფიერია და იმსახურებს დიდ ნდობას””. მაგრამ დეპრესეიებზე რაღა ვთქვათ?
ფრიდმანის კონტრშეტევა კეინსის წინააღმდეგ დაიწყო დოქტრინით, რომელიც მონეტარიზმის სახელით არის ცნობილი. მონეტარისტები არ უარყოფდნენ იმ იდეას, რომ საბაზრო ეკონომიკა საჭიროებს დეტალურად დაგეგმილ სტაბილიზაციას. “ჩვენ ახლა ყველა კეინსიანელები ვართ” – თქვა ერთხელ ფრიდმანმა, თუმცა, იგი მოგვიანებით ირწმუნებოდა, რომ მისი ციტირება კონტექსტიდან იყო ამოვარდნილი. მონეტარისტები ირწმუნებოდნენ, რომ ძალიან შეზღუდული სახელმწიფო ჩარევის ფორმა – ძირითადად, ცენტრალური ბანკების ინსტრუქტირება ქვეყნისთვის ფულის მოწოდების უზრუნველყოფაში, მიმოქცევაში არსებული ფულის ოდენობისა და საბანკო დეპოზიტების კონტროლი და სტაბილური ზრდა – აი, რა იყო საჭირო დეპრესიების თავიდან ასაცილებლად.
ყველასთვის ცნობილია, რომ ფრიდმანი და მისი თანაავტორი, ანა შვარცი, ირწმუნებოდნენ, ფედერალურ სარეზერვო ბანკს თავისი საქმე კარგად რომ ეკეთებინა, დიდი დეპრესია არ მოხდებოდაო. მოგვიანებით, ფრიდმანმა მოიყვანა შეუდარებელი მტკიცებულებები მთავრობის ნებისმიერი მცდელობის წინააღმდეგ, დაეწია უმუშევრობის დონე მის “ბუნებრივ” დონეზე დაბლა (დღეისათვის დაახლოებით 4.8% შეერთებულ შტატებში): იგი წინასწარმეტყველებდა, რომ გადაჭარბებული ექსპანსიონისტური პოლიტიკები ინფლაციისა და მაღალი უმუშვერობის კომბინაციამდე მიგვიყვანდა. პროგნოზი, რომელიც 1970-იანი წლების სტაგფლაციის შედეგად გაჩნდა და დიდად გაზარდა ანტიკეინსიანური მოძრაობისადმი ნდობა.
საბოლოო ჯამში, ანტიკეინსიანური კონტრრევოლუცია ბევრად გასცდა ფრიდმანის პოზიციას, რომელიც უფრო თავშეკავებული ჩანდა იმასთან შედარებით, რასაც მისი მემკვიდრეები ამბობდნენ.
ფინანსისტებს შორის კეინსის ფინანსური ბაზრების, როგორც “სამორინეს”” დამამცირებელი ხედვა შეცვლილ იქნა “ეფექტური ბაზრის”” თეორიით, რომლის მიხედვითაც, ფინანსური ბაზრები ხელმისაწვდომი ინფორმაციის მიღების შემთხვევაში, ყოველთვის სწორ ფასებს წარმოქმნიან. ამავდროულად, ბევრი მაკრო ეკონომისტი სრულიად უარყოფდა კეინსის ეკონომიკური ვარდნების გაგების სტრუქტურას. ზოგიერთი დაუბრუნდა შუმპიტერის ხედვას და სხვა დიდი დეპრესიის დამცველებს, ისინი რეცესიებს განიხილავდნენ, როგორც რაღაც კარგს, ეკონომიკური ცვლილების დარეგულირების ნაწილს. ისინიც კი, ვინც ასე შორს არ მიდიოდნენ, ირწმუნებოდნენ, რომ ნებისმიერი ბრძოლა ეკონომიკური ვარდნის წინააღმდეგ კიდევ უფრო მეტ ცუდს მოიტანდა, ვიდრე კარგს.
ყველა მაკრო ეკონომისტს როდი სურდა ამ გზით დაღმასვლა: ბევრი მათგანი გახდა თვითაღიარებული ახალი კეინსიანელი, რომლებსაც მთავრობის აქტიური როლის ისევ სწამდათ. მიუხედავად ამისა, ისინი უმეტესწილად იმ გაგებას აღიარებდნენ, რომ ინვესტორები და მომხმარებლები რაციონალურნი არიან და ბაზრები ზოგადად კარგად მოქმედებდნენ.
რა თქმა უნდა, გამონაკლისებიც არსებობდა: რამდენიმე ეკონომისტი დაუპირისპირდა რაციონალური ქცევის თეორიას, მათ კითხვის ქვეშ დააყენეს რწმენა, რომ ფინანსური ბაზრების ნდობა შეიძლება და არგუმენტად დამანგრეველი შედეგების ფინანსური კრიზისების გრძელ ისტორია მოჰყავდათ. მაგრამ ისინი დინების საწინააღმდეგოდ ცურავდნენ და ვერ ახერხებდნენ ფართოდ გავრცელებული და რეტროსპექტიული, სულელური თვითკმაყოფილების წინააღმდეგ წასვლას.
III. პანგლოსიანური ფინანსები
1930-იან წლებში, ფინანსური ბაზრები, ნათელი მიზეზების გამო, დიდ პატივისცემას არ იმსახურებდნენ. კეინსი ადარებდა მათ “საგაზეთო კონკურსს, სადაც კონკურსანტებს უნდა ამოერჩიათ ექვსი ყველაზე მომხიბვლელი სახე ასობით ფოტოდან, ჯილდო ერგებოდა იმ კონკურსანტს, რომლის არჩევანიც ყველაზე მეტად შეესაბამებოდა მთლიანად კონკურსანტების საშუალო არჩევანს; ასე რომ, თითოეულ კონკურსანტს უწევდა აერჩია არა ის სახეები, რომელთაც იგი ლამაზად მიიჩნევდა, არამედ ისინი, რომლებზეც ის ფიქრობდა, რომ ისინი სხვა კონკურსანტები ყურადღებას მიიპრყობდნენ.””
კეინსი მიიჩნევდა, რომ ძალიან ცუდი აზრია ამგვარი ბაზარი მიუშვა ნებაზე, რომ გიკარნახოს მნიშვნელოვანი ბიზნესს გადაწვეტილებები, სადაც სპეკულატორები დროს ატარებდნენ ერთმანეთის კუდების დევნაში: “როდესაც ქვეყნის კაპიტალური მშენებლობა სამორინეს საქმიანობის თანმდევი პროდუქტი ხდება, საქმე კარგად ნამდვილად ვერ წავა””.
1970-იან წლებში, ფინანსური ბაზრების შესწავლა ხელში აიღო ვოლტერისეულმა პანგლოსმა, რომელიც ირწმუნებოდა, რომ ჩვენ ვცხოვრობთ საუკეთესო შესაძლო მსოფლიოში. ინვესტორთა ირაციონალურობის, ბუშტების, დამანგრეველი სპეკულაციის განხილვები ფაქტობრივად გაუჩინარდა აკადემიური საუბრებიდან. იგი “ეფექტური ბაზრის ჰიპოთეზით”” ჩანაცვლდა, რომლითაც გამოდიოდა ჩიკაგოს სკოლის წარმომადგენელი, ეუჯინ ფამა. ჰიპოთეზა ირწმუნება, რომ ფინანსური ბაზრები ზუსტად მათი ღირებულების შესაბამის ფასს ადგენენ აქტივებზე, რომელიც მოცემულია ყველა საზოგადოდ ხელმისაწვდომ იფორმაციაში. (კომპანიის აქციის ფასი, მაგალითად, ყოველთვის ზუტად ასახავს კომპანიის ღირებულებას მოცემული ხელმისაწვდომი ინფორმაციის მიხედვით კომპანიის შემოსავალზე, მის ბიზნეს პერსპექტივებზე და სხვა) 1980-იან წლებში, ფინანსისტები, კერძოდ, მაიკლ ჯენსენი ჰარვარდის ბიზნეს სკოლიდან, ირწმუნებოდა, რომ რადგანაც ფინანსური ბაზრები ყოველთვის სწორად ადგენენ ფასებს, საუკეთესო რამ, რაც კორპორაციულ ბელადებს შეუძლიათ გააკეთონ, არა მხოლოდ საკუთარი თავისთვის არამედ ეკონომიკისთვისაც, არის საკუთარი აქციების ფასების მაქსიმალურად გაზრდა. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ფინანსტისტებს სჯეროდათ, რომ ჩვენ უნდა მივანდოთ ქვეყნის კაპიტალური მშნებელობა მას, რასაც კეინსი “სამორინეს” უწოდებდა.
ძნელია იკამათო მასზედ, რომ ეს ტრანსფორმაცია პროფესიაში იმართებოდა მოვლენებით. მართალია, 1929 წლის მოგონებები თანდათანობით ფერმკთალდებოდა, მაგრამ კვლავ იყო ხარის ბაზრები, ფართოდ გავრცელებული ზღაპრებით ჰიპოთეტურ სიჭარბეზე, რასაც მოჰყვებოდა დათვის ბაზრები. 1973-74 წლებში, ფასიან ქაღალდებზე ფასი თითქმის 48%-ით დაეცა. 1987 წლის ფასიანი ქაღალდების კრახს, რომლის დროსაც დოუ ჯონსის ინდექსი ერთ დღეში, ყოველგვარი ნათელი მიზეზის გარეშე თითქმის 23 პროცენტით დაეცა, უნდა მოჰყოლოდა მცირე ეჭვი მაინც ბაზრის რაციონალურობაში.
მოვლენებმა, რომელთაც კეინსი განიხილავდა, როგორც ბაზრის არასაიმედოობის მტკიცებულებას, მცირედით შეარყია მშვენიერი იდეის ძალა. თეორიული მოდელი, რომელიც ფინანსისტებმა შეიმუშავეს, რომ თითოეული ინვესტორი რაციონალურად აბალანსებს რისკს მოგებასთან მიმართებაში, ანუ ეგრეთ წოდებული ფინანსური აქტივების შეფასების მოდელი (Capital Asset Pricing Model – CAPM) – მშვენიერი და ელეგანტურია და თუ თქვენ გაიზიარებთ ზემოხსენებულს, იგი ასევე უკიდურესად სასარგებლოც იქნება. CAPM არა მარტო გკარნახობს, თუ როგორ აირჩიო შენი პორტფოლიო, ფინანსური ინდუსტრიის გადმოსახედიდან, უფრო მეტიც, იგი გეუბნება, თუ როგორ დააწესო ფასი ფინანსურ დერივატივებზე, მტკიცებულება მტკიცებულებზე. ახალი თეორიის “ელეგანტურობისა” და აშკარა საჭიროებიდან გამოდინარე, ჩვენ მივიღეთ ნობელის პრემიების გრძელი რიგი და თეორიის მრავალმა ექსპერტმა უფრო მიწიერი ჯილდოებიც მიიღო: თავიანთი ახალი მოდელებითა და ფართო მათემატიკური ცოდნით შეიარაღებულნი (უფრო გასაიდუმლოებული CAPM მოდელის გამოყენება საჭიროებდა ფიზიკოსის დონის გამოთვლებს) ბიზნეს სკოლის თავმდაბალი პროფესორები უოლ სტრიტის რეაქტიულ მეცნიერებად გვევლინებოდნენ და უოლ სტრიტიდან შემოსავალსაც იღებდნენ.
სამართლიანობა მოითხოვს ავღნიშნოთ, რომ ფინანსური თეორეტიკოსები მხოლოდ იმიტომ როდი იღებდნენ ეფექტური ბაზრის ჰოპოთეზას, რომ იგი ელეგანტური, მოსახერხებელი და მომგებიანი იყო. ისინი ასევე, წარმოადგენდნენ მთელ რიგ სტატისტიკურ მტკიცებულებებს, რომლებიც ერთი შეხედვით, ძლიერ არგუმენტირებული ჩანდა. მაგრამ ეს მტკიცებულება შეზღუდული სახის იყო. ფინანსისტები იშვიათად კითხულობდნენ თითქოს აშკარას, თუმცა არც თუ იოლად პასუხგასაცემ შეკითხვას – რამდენად მუშაობდა ფასიანი ქაღალდების ფასები, ისეთი რეალური გარემოების გათვალისწინებით, როგორიცაა მოგება. ისინი მხოლოდ კითხულობდნენ, თუ რამდენად სწორად გათვლილი იყო ფასიანი ქაღალდების ფასები სხვა ფასიან ქაღალების ფასებთან მიმართებაში. ლარი სამერმა (დღეისათვის, ობამას ადმინისტრაციაში მთავარი ეკონომიკური მრჩეველი), ერთხელ ფინანსისტ პროფესორებს ირონიულად “კეტჩუპის ეკონომისტები”” უწოდა, რომლებმაც “აღმოაჩინეს, რომ ორი ლიტრი ბოთლი კეტჩუპი ყოველთვის ორჯერ უფრო ძვირად იყიდება, ვიდრე ერთი ლიტრი ბოთლი კეტჩუპი”” და ამგვარად დაასკვნეს, რომ კეტჩუპის ბაზარი სრულყოფილად ეფექტურია.
მაგრამ არც ამ დაცინვამ და არც უფრო თავაზიანმა კრიტიკამ ისეთი ეკონომისტებისაგან, როგორიცაა როებრტ შილერი, იელის უნივერსიტეტიდან, შედეგი არ გამოიღო. ფინანსურ თეორეტიკოსებს კვლავ სწამდათ, რომ მათი მოდელი არსებითად სწორი იყო და ამგვარად, ბიზნესმენები რეალურ გადაწყვეტილებებს იღებდნენ. მათ შორის, არც თუ უკანასკნელი ალან გრინსპენი იყო, რომელიც მაშინ ფედერალურ სარეზერვო სისტემას ხელმძღვანელობდა და ფინანსური დერეგულირების დიდი ხნის მხარდამჭერი იყო. იგი უარყოფდა მოწოდებას, გაეკონტროლებინდა სუბ-პრაიმის კრედიტები, ან მუდმივად იფლაცირებადი უძრავი ქონების ბუშტი. მისი ამგვარი შეხედულება მეტწილად დაფუძნებული იყო რწმენაზე, რომ თანამედროვე ფინანსური ეკონომიკა ყველაფერს აკონტროლებდა.
შთამბეჭდავი მომენტი იყო, როცა 2005 წელს, გრინსპენის ფსრ-ის ხელმძღვანელად ყოფნის საპატივცემულოდ გამართულ კონფერენციაზე, ერთ-ერთმა მამაცმა დამსწრემ, რაგურამ რაჯანმა (ჩიკაგოს უნივერსიტეტი, რამდენადაც გასაკვირიც არ უნდა იყოს) წარმოადგინა მოხსენება, რომლითაც იგი აფრთხილებდა საზოგადოებას, რომ ფინანსური სისტემა რისკის პოტენციურად საშიშ დონეზე ადიოდა. მას თითქმის ყველა დამსწრემ დასცინა, მათ შორის, ლარი სამერსმა, რომელმაც უარყო მისი გაფრხილებები როგორც “მცდარი””.
გასული წლის ოქტომბერში, გრინსპენი აღნიშნავდა, რომ იგი იმყოფებოდა “შოკური უნდობლობის”” მდგომარეობაში, რადგანაც “მთელმა ინტელექტუალურმა დოქტრინამ კოლაფსი განიცადა””, რადგანც ეს რეალური მსოფლიო ბაზრების კოლაფსიც იყო. მათ შედეგად მოჰყვა სასტიკი რეცესია – დიდი დეპრესიის შემდგომ მრავალი საზომით ყველაზე საშინელი. რა უნდა მოიმოქმედონ პოლიტიკის გამტარებლებმა? საუბედუროდ, მაკროეკონომიკა, რომელსაც უნდა მოეწოდებინა ნათელი ინსტრუქციები მასზედ, თუ როგორ უნდა ვუშველოთ ეკონომიკას, რომელიც ვარდნას განიცდის, თავად განიცდიდა დიდ არეულობას.
IV. მღელვარება მაკროს გარშემო
“ჩვენ ჩავებით კოლოსალურ გაუგებრობაში, უხეში შეცდომები დავუშვით დელიკატური მანქანის მართვაში, რომლის მუშაობაც ჩვენ არ გვესმის. შედეგი ის არის, რომ ჩვენი სიმდიდრე გაცამტვერდა, შესაძლოა საკმაოდ დიდი ხნითაც”. ასე დაწერა ჯონ მეინარდ კეინსმა თავის ნაშრომში “1930 წლის დიდი ვარდნა”, რომელშიც იგი შეეცადა აეხსნა ის კატასტროფა, რომელმაც მთელი მსოფლიო მოიცვა მაშინ. მსოფლიოს სიმდიდრეები მართლაც დიდი ხნით გაცამტვერდა; დიდი დეპრესიის საბოლოოდ დასრულებას მეორე მსოფლიო ომი დასჭირდა.
რატომ იყო კეინსის დიაგნოზი დიდი დეპრესიის შესახებ “კოლოსალური გაუგებრობა””, ასეთი დამაჯერებელი თავდაპირველად? ხოლო დაახლოებით 1975 წელს, რატომ გაიყვნენ ეკონომისტები ორ დაპისრისპირებულ ბანაკად კეინსის შეხედულებების ღირებულების თაობაზე?
მინდა ავხსნა კეინსიანური ეკონომიკის არსი რეალური ისტორიით, რომელიც იგავის მსგავსად მოგვევლინება; იმ არეულობის მცირე მასშტაბიანი ვერსია, რომელსაც შეუძლია მთელი ეკონომიკის დაავადება. განვიხილოთ კაპიტოლ ჰილ ბეიბი-სითინგ კოოპერატივის ტანჯვა-წამება.
ეს კოოპერატივი, რომლის პრობლემები დეტალურად აღიწერა 1977 წლის სტატიაში, ჟურნალში “ფული, კრედიტი და საბანკო საქმე””, წარმოადგენდა დაახლოებით 150 ახალგაზრდა წყვილის ასოციაციას, რომლებიც შეთანხმდენენ დახმარებოდნენ ერთმანეთს ბავშვების მოვლაში, როდესაც მშობლებს დასჭირდებოდათ საღამოს გასეირნება. იმის უზრუნველსაყოფად, რომ თითოეული წყვილი თანაბარწილად მოუვლიდა სხვის ბავშვებს, კოოპერატივმა გამოუშვა კუპონები. ის მესაკუთრეს უფლებას ანიჭებდა მიეღო საათნახევრით ძიძის მომსახურება. თავდაპირველად, წევრებმა გაწევრიანებისას 20 კუპონი მიიღეს. მათ მოეთხოვებოდათ ჯგუფის დატოვებისას იგივე ოდენობის კუპონის დაბრუნება.
სამწუხაროდ, მოხდა ისე, რომ კოოპერატივის წევრებს, სურდათ ჰქონოდათ 20 კუპონზე მეტი მარაგი, იმ შემთხვევისათვის, თუ ისინი მოინდომებდნენ ზედიზედ რამდენჯერმე გასეირნებას. შედეგად, ძალიან ცოტა ადამიანს სურდა საკუთარი კუპონების დახარჯვა და გასეირნება, თან, პარალელურად, ძიძობის უამრავი მსურველიც იყო, რომ კუპონების მარაგი შეევსოთ. მაგრამ, რადგანაც, ძიძაზე მოთხოვნა ჩნდებოდა მხოლოდ მაშინ, როდესაც ვინმე სასეირნოდ მიდიოდა, ეს ნიშნავდა, რომ ძიძის სამუშაო ძნელი საშოვარი იყო, რამაც კოოპერატივის წევრებს კიდევ უფრო მოუკლა გარეთ გასვლის სურვილი, რითაც ძიძის სამუშაო კიდევ უფრო ძნელად საშოვი გახდა…
კოოპერატივი მალე რეცესიაში ჩაიძირა.
რას ფიქრობთ ამ ისტორიაზე? ნუ აღიქვამთ მას სულელურად და ტრივიალურად: ადამ სმიტის დროიდან, როდესაც მან ერთ ქარხანაში ეკონომიკური პროგრესის საწყისები დაინახა, ეკონომისტები პატარა მაგალითებს იმისათვის იყენებდნენ, რომ დიდი საკითხებისთვის ნათელი მოეფინათ და სწორადაც იქცეონენ. საკითხი მდგომარეობს იმაში, რომ ეს კერძო მაგალითი, რომელშიც რეცესია არის არაადექვატური მოთხოვნის პრობლემა – გვიჩვენებს იმის არსს, თუ რა ხდება რეცესიაში.
ორმოცი წლის წინ, ეკონომისტების უმეტესობა ამ ინტერპრეტაციაში დაგვეთანხმებოდა, მაგრამ მას შემდეგ მაკროეკონომიკა დაიყო ორ დიდ ფრაქციად: “ზღვის წყლის” ეკონომისტები (ძირითადად, აშშ-ის სანაპიროს უნივესიტეტები), რომელთაც მეტ-ნაკლებად კეინსიანური ხედვა აქვთ მასზედ, თუ რა არის საერთოდ რეცესია; და “მტკნარი წყლის” ეკონომისტები (ძირითადად, ქვეყნის სიღრმეში განლაგებული სკოლები), რომლებიც ამ ხედვას სისულელედ განიხილავენ.
მტკნარი წყლის ეკონომისტები, არსებითან ნეოკლასიკური პურისტები არიან. მათ სჯერათ, რომ ყველა ღირებული ეკონომიკური ანალიზი იწყება იმ გაგებით, რომ ხალხი რაციონალურია და ბაზრები მუშაობენ. ეს გაგება ძიძების კოოპერატივის მაგალითით ირღვევა.
მათი ხედვით, საკმარისი მოთხოვნის ზოგადი სიმცირე შეუძლებელია, რადგანაც ფასები ყოველთვის იცვლება, რათა მოწოდება მოთხოვნას დაემთხვა. თუ ხალხს სურს, ძიძის მეტი კუპონების ქონა, მათი ღირებულება მოიმატებს, იმგვარად, რომ ისინი 1.5 საათის მაგივრად, 40 წუთის ძიძის მომსახურების ტოლფასი იქნება, ან შესაბამისად, ერთი საათი ძიძის მომსახურება 2 კუპონიდან 1.5 დაეცემა. ეს პრობლემას გადაჭრიდა: კუპონების მსყიდველობითი ძალა ბრუნვაში მოიმატებდა იმგვარად, რომ ხალხს აღარ ექნებოდა მათი დაგროვების საჭიროება და არ იქნებოდა არანაირი რეცესია.
თუმცა, რეცესიისას ხომ უბრალოდ არ არის საკმარისი მოთხოვნა იმისათვის, რომ ყველა მსურველი დაასაქმო? მტკნარი წყლის თეორეტიკოსები ფიქრობენ, რომ ამან შესაძლოა შეცდომაში შეგვიყვანოს. მათი აზრით, ჯანსაღი ეკონომიკა ამბობს, რომ მოთხოვნის ყოვლისმომცველი კრახი შეუძლებელია მოხდეს, რაც ნიშნავს რომ იგი არ მოხდება. კეინსიანელი ეკონომისტების შეხედულებები რომ “მცდარია””, ეს დამტკიცებულია, განაცხადა კოჰრეინმა, ჩიკაგოს უნივესიტეტიდან.
მიუხედავად ამისა, რეცესიები ხდება. რატომ? 1970-იანი წლების წამყვანი, მტკნარი წლის მაკროეკონომისტი, ნობელის პრემიის ლაურეატი, რობერტ ლუკასი ამტკიცებდა, რომ რეცესიები გამოწვეული იყო დროებითი გაუგებრობით: ინფლაციის, ან დეფლაციის გამო მომსახურეებსა და კომპანიებს უჭირდათ გაერჩიათ, ფასების დონეში მთლიანი ცვლილებები იმ ცვლილებებისაგან, რომლებსაც მათ კერძო ბიზნეს სიტუაციაში ჰქონდა ადგილი. ლუკასი გვაფრთხილებდა, რომ ნებისმიერი ბიზნეს ციკლის წინააღმდეგ ბრძოლის მცდელობა უკუშედეგებს გამოიღებდა: აქტიური პოლიტიკა, როგორც იგი ირწმუნებოდა, კიდევ უფრო მეტ გაუგებრობას შემოიტანდა.
1980-იანი წლებისათვის, იმ იდეის მკაცრად შეზღუდული გაზიარებაც კი, რომ რეცესიები ნეგატიური მოვლენაა, მტკნარი წყლის ეკონომისტებმა უარყვეს. სამაგიეროდ, მოძრაობის ახალმა ლიდერება, განსაკუთრებით ედვარდ პრესკოტმა, რომელიც მაშინ მინესოტას უნივერსიტეტში მოღვაწეობდა (თქვენ შეგიძლიათ იხილოთ, თუ საიდან მოდის ზედმეტსახელი მტკნარი წყლის ეკონომისტები), ირწმუნებოდა, რომ მოთხოვნაზე ფასის რყევებსა და ცვილებებს რეალურად არაფერი ჰქონდათ საერთო ბიზნეს ციკლთან. პირიქით, ბიზნეს ციკლი ასახავს ტექნოლოგიური პროგრესის დონის რყევებს, რომლებიც ძლიერდება მომსახურეების რაციონალური გამოხმაურებით, რომლებიც ნებაყოფლობით მუშაობენ უფრო მეტს, როდესაც გარემო პირობები ხელსაყრელია და ნაკლებს – როდესაც არახელსაყრელი. უმუშვერობა არის მომსახურეების აწონილი გადაწყვეტილება, თავისი სურვილით უმიზეზოდ გააცდინონ სამსახური.
პირდაპირ რომ ვთქვათ, ეს თეორია ნამდვილად სულელურად ჟღერს – თურმე, დიდი დეპრესია დიდი შვებულება ყოფილა? სიმართლე რომ გითხრათ, ვფიქრობ, რომ ეს ნამდვილად სისულელეა. მაგრამ, პრესკოტის “რეალური ბიზნეს ციკლის”” თეორია მოხერხებულად იყო შენიღბული მათემატიკური მოდელებით, რომლებიც რთული სტატისტიკური ტექნიკის გამოყენებით გადმოცემული იყო რეალური მონაცემებით და ეს თეორია მრავალი უნივერსიტეტის მაკროეკონომიკის კათედრაზე დომინირებდა. თეორიის გავლენა იმითაც აისახა, რომ 2004 წელს, პრესკოტმა ნობელის პრემია ფინ კიდლანდთან (კარნეგი მელონ უნივერსიტეტიდან) გაიყო.
ამასობაში, ზღვის წყლის ეკონომისტები ყურს იყრუებდნენ. თუ მტკნარი წყლის ეკონომისტები პურისტები იყვნენ, ზღვის წყლის ეკონომისტები პრაგმატიკოსები გახლდნენ. მაშინ, როცა ისეთი ეკონომისტები, როგორიცაა ნ. გრეგორი მენქიუ ჰარვარდიდან, ოლივიერ ბლანჩარდი მასაჩუსეტსის ტექნიკური ინსტიტუტიდან და დავიდ რომერი კალიფორნიის უნივერსიტეტიდან, აღიარებდნენ, რომ რეცესიებთან დაკავშირებული კეინსიანური მოთხოვნის მხარის შეხედულების შეთანხმება ნეოკლასიკურ თეორიასთან რთული იყო. მათ იპოვეს უტყუარი მტკიცებულება, რომ რეცესიები ფაქტობრივად მოთხოვნაზეა დამოკიდებული. ამ აზრის უარყოფა საკმაოდ რთული იყო. ასე რომ, ისინი მზად იყვენენ მეტ-ნაკლბად უარეყოთ სრულყოფილი ბაზრის, ან სრულყოფილი რაციონალურობის თეორია, ან ორივე ერთად, გაითავისეს რა კეინსიანური ხედვა რეცესიების შესახებ საკუთარი ინტერპრეტაციებით. რეცესიების წინააღმდეგ ბრძოლისათვის აქტიური პოლიტიკა ზღვის წყლის შეხედულებით კვლავ სასურველი იყო.
მაგრამ ახალი თვითმარქვია კეინსიანელი ეკონომისტები ვერ უმკლავდებოდნენ რაციონალური ადამიანებისა და სრულყოფილი ბაზრების თეორიის მომხიბვლელობას. ისინი ცდილობდნენ, მათი გადახევვები ნეოკლასიკური თეორიიდან რაც შეიძლება შეეზღუდათ. ეს ნიშნავდა, რომ დომინირებად მოდელებში არ იყო ადგილი ისეთი გაგებებისათვის როგორიცაა, ბუშტები და საბანკო სისტემის კოლაფსი. 1997-98 წლებში საშინელი ფინანსური და მაკროეკონომიკური კრიზისი იყო თითქმის მთელს აზიაში, ხოლო 2002 წელს არგენტინაში – დეპრესიის დონის ვარდნა, მაგრამ ყოველივე ეს ახალი კეინსიანური აზროვნების მიღებულ შეხედულებებზე არ აისახებოდა.
ასეც რომ ყოფილიყო, თქვენ შეიძლება გეფიქრათ, რომ მტკნარი და ზღვის წყლის ეკონომისტების განსხვავებული მსოფლმხედველობები მათ ეკონომიკურ პოლიტიკასთან დაკავშირებულ მუდმვივი დავის მდგომარეობაში ჩააგდებდა. გასაკვირია, მაგრამ 1985-2007 წლებში კამათი მტკნარი და ზღვის წყლის ეკონომისტებს შორის, ძირითადად, თეორიულ და არა ქმედებების დონეზე მიდიოდა. ჩემი აზრით, ამის მიზეზი ის არის, რომ ახალი კენსიანელები, ნამდვილი კეინსიანელებისაგან განსხვავებით, არ ფიქრობდნენ, რომ ფისკალური პოლიტიკა -ცვლილებები სახელმწიფო ხარჯებსა თუ გადასახადებში – რეცესიებთან ბრძოლაში საჭირო იყო. მათ სჯეროდათ, რომ ფულად-საკრედიტო პოლიტიკა, რომელიც ფსრ-ის ტექნოკრატებით იმართებოდა, უზრუნვეყოფდა ნებისმიერი ზომის მიღებას, რასაც ეკონომიკა საჭიროებდა. მილტონ ფრიდმანის 90 წლისთავისადმი მიძღვნილ ღონისძიებაზე, შედარებით ახალმა კეინსიანელმა, პრინსტონის ყოფილმა პროფესორმა და მაშინდელმა ფსს-ის მმართველი საბჭოს წევრმა, ბენ ბერნანკემ განაცხადა: “თქვენ მართალი ხართ. ჩვენ ეს შევძელით. ძალიან ვწუხვართ, მაგრამ თქვენი წყალობით ეს აღარ განმეორდება””, ამ ფრაზაში ნათლად ითქვა, რომ ყველაფერი, რაც დეპრესიების თავიდან ასაცილებლად არის საჭირო – უბრალოდ, უფრო საზრიანი ფედერალური სარეზერვო სისტემა.
მაკროეკონომიკური პოლიტიკა რადგანაც მაესტრო გრინსპენის ხელში იყო მიტოვებული, კეინსიანური სტიმულირების პროგრამების გარეშე, მტკნარი წყლის ეკონომისტებს საჩივლელი ნამდვილად არფერი ჰქონდათ. (მათ არ სჯეროდათ, რომ ფულად-საკრედიტო პოლიტიკა რაიმე კარგს გამოიღებდა, მაგრამ მათ ასევე არ სჯეროდათ, რომ იგი რაიმე ზიანს მოიტანდა).
კრიზისი იყო საჭირო იმისათვის, რომ გამოვლენილიყო, თუ რამდენად მცირე იყო ურთიერთაგეგბა და რამდენად პანგლოსიანურნი გახდნენ ახალი კეინსიანელი ეკონომისტებიც კი.
V. ვერავინ იწინასწარმეტყველებდა…
ბოლო ხანებში, სავალალო ეკონომიკური დისკუსიების ყოვლისმომცველი კულმინაციური დაბოლოება გახდა – “ვერვავინ იწინასწარმეტყველებდა””… ეს არის ის, რაც ითქვა იმ კატასტროფებზე, რომელთა პროგნოზირებაც შესაძლებელი იყო, რამდენიმე ეკონომისტმა ეს პროგნოზი გააკეთა, მაგრამ მათ დასცინეს.
მაგალითად ავიღოთ, უძრავ ქონებაზე ფასების მკვეთრი მატება და ვარდნა. ზოგიერთმა ეკონომისტმა, განსაკუთრებით, რობერტ შილერმა განსაზღვრა ბუშტი და ყველა გააფრთხილა, რომ მის გასკდომას მტკივნეული შედეგები მოჰყვებოდა. მიუხედავად ამისა, მთავარი პოლიტიკის გამტარებლებმა ვერ დაინახეს ასე აშკარა ფაქტი. 2004 წელს, ალან გრინსპენმა ყური მოიყრუა უძრავი ქონების ბუშტზე საუბარზე და განაცხადა: “ფასის სასტიკი ეროვნული გამრუდება ყველაზე ნაკლებად იყო მოსალოდნელი””. ბენ ბერნანკემ კი, 2005 წელს თქვა: “უძრავი ქონების ფასები მატულობს, რაც მეტწილად ასახავს ძლიერ ეკონომიკურ საფუძვლებს””.
როგორ ვერ დაინახეს ბუშტი? სამართლიანები რომ ვიყოთ, საპროცენტო განაკვეთები უჩვეულოდ დაბალი იყო, რაც შესაძლოა ნაწილობრივ ხსნიდა ფასების მატებას. შესაძლოა, გრინსპენსა და ბერნარკეს სურდათ კიდეც აღენიშნათ ეკონომიკის 2001 წლის რეცესიიდან გამოყვანაში ფსს-ის წარმატება; იმის აღიარება კი, რომ მეტი წილი წარმატება ეფუძნებოდა მონსტრი ბუშტის შექმნას – მათ დღესასწაულს ჩაუშლიდა.
მაგრამ იყო კიდევ ერთი რამ: იმის ზოგადი რწმენა, რომ ბუშტები უბრალოდ არ არსებობენ. გრინსპენის იდეების გადაკითხვისას, საოცარია, მაგრამ ნახავთ, რომ ისინი მტკიცებულებებს არ ეფუძნებიან, არამედ – აპრიორ მსჯელობას, რომ უძრავი ქონების ბუშტს უბრალოდ შეუძლებელია ადგილი ჰქონდეს. ფინანსისტი თეორეტიკოსები ამ მხრივ კიდევ უფრო ადამანტივით უდრეკები იყვნენ. 2007 წლის ინტერვიუში, ეუჯინ ფამამ, ეფექტური ბაზრის ჰიპოთეზის მამამ, განაცხადა, რომ სიტყვა “ბუშტი” მას აგიჟებს და შემდეგ შეუდგა იმის განმარტებას, თუ რატომ შეიძლება ვენდოთ უძრავი ქონების ბაზარს: “უძრავი ქონების ბაზრები ნაკლებად ლიკვიდურია, მაგრამ ხალხი ძალიან ფრთხილობს სახლის შეძენისას. ჩვეულებრივ, ეს ყველაზე დიდი ინვესტიციაა, რომლის გაკეთებასაც ისინი გეგმავენ, ასე რომ, ისინი ძალზედ ფრთხილობენ და ადარებენ ფასებს. ფასის შემოთავაზების პროცესი ძალიან დეტალურია””.
მართლაც, სახლის მყიდველები ზოგადად ფრთხილად ადარებენ ფასებს – ანუ ისინი მათი პოტენციური შესყიდვის ობიექტის ფასს ადარებენ სხვა სახლის ფასებს. მაგრამ ეს არ მეტყველებს იმაზე, თუ რამდენად გამართლებულია მთლიანად ფასები უძრავ ქონებაზე. ეს კვლავ კეტჩუპის ეკონომიკაა: რადგანაც ორი ლიტრი ბოთლი კეტჩუპი ორჯერ უფრო მეტი ღირს, ვიდრე ერთი ლიტრი, ფინანსისტი თეორეტიკოსები აცხადებენ, რომ კეტჩუპის ფასი სწორია.
მოკლედ, ეფექტური ბაზრის რწმენამ უმეტესობა თუ არა, ბევრი ეკონომისტი ნამდვილად დაამბრმავა და მათ ვერ დაინახეს ისტორიაში უდიდესი ფინანსური ბუშტის გამოჩენა. ეფექტური ბაზრის თეორიამ ასევე დიდი როლი ითამაშა ამ ბუშტის გაბერვაში.
ახლა, ეს დაუდგენელი ბუშტი გასკდა, საზოგადოდ მიღებული უსაფრთხო აქტივების რეალური რისკიანობა გამოჩნდა და ფინანსურმა სისტემამ მისი მსხვრევადობა აჩვენა. აშშ-ის ოჯახებმა 13 ტრილიონი დოლარის სიმდიდრე დაკარგეს. ექვს მილიონზე მეტმა ადამიანმა სამსახური დაკარგა და უმუშევრობის დონემ 1940-წლის შემდეგ უმაღლეს წერტილს მიაღწია. მაშ რა უნდა შემოგვთავაზოს თანამდროვე ეკონომიკამ ჩვენს არსებულ რთულ მდგომარეობაში და უნდა ვენდოთ კი მას?
VI. კამათი არაფრის გამო სტიმულის გარშემო
1985-2007 წლებში მაკროეკონომიკის ორ ფრთას შორის მოჩვენებითი მშვიდობა დამყარდა. აზრთა რეალურ თანხვედრას მტკნარი და ზღვის წლის ეკონომისტებს შორის არ ჰქონია ადგილი. მაგრამ იყო დიდი თავშეკავების წლები – ხანგრძლივი პერიოდი, რომლის განმავლობაშიც ინფლაცია კონტროლს ექვემდებარებოდა და რეცესიები ფარდობითად რბილ ხასიათს ატარებდნენ. ზღვის წყლის ეკონომისტებს სჯეროდათ, რომ ფედერალურ სარეზერვო სისტემას ყველაფერი კონტროლის ქვეშ ჰქონდა. ხოლო მტკნარი წყლის ეკონომისტები არ ფიქრობდნენ, რომ ფსს-ის ქმედებები რეალურად სასიკეთო იყო, მაგრამ ისინი მოვლენებს თავის ნებაზე უშვებდნენ.
კრიზისმა მოჩვენებითი მშვიდობა დაასრულა. უეცრად ის ვიწრო, ტექნოკრატიული პოლიტიკა, რომელიც ორივე მხარისათვის მისაღები იყო, აღარ აღმოჩნდა საკმრისი და უფრო ფართო პოლიტიკის საჭიროებამ ძველი კონფლიქტები სააშკარაოზე გამოიტანა, ამჯერად, უსასტიკესი დაპირისპირების დონეზე, ვიდრე ოდესმე.
რატომ არ აღმოჩნდა ეს ვიწრო ტექნოკრატიული პოლიტიკა საკმარისი? პასუხი ერთი სიტყვით, არის – ნული.
ნორმალურ რეცესიებს ფსს პასუხობს სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდების შესყიდვით – მოკლევადიანი სახელმწიფო ვალი – ბანკებისაგან. ეს დაბლა სწევს სახელმწიფო ვალზე საპროცენტო განაკვეთებს; ინვესტორები უფრო მაღალი მოგების ძიებაში გადადიან სხვა აქტივებზე, რითაც სხვა საპროცენტო განაკვეთებსაც დაბლა აგდებენ; ამ უფრო დაბალ საპროცენტო განაკვეთბს ჩვეულებრივ, საბოლოო ჯამში, ეკონომიკურ გაჯანსაღებამდე მივყავართ.
ფსს 1990 წელს დაწყებულ რეცესიას მოკლევადიანი საპროცენტო განაკვეთების 10%-დან 3%-მდე დაწევით გაუმკლავდა. იგი ასევე, გაუმკლავდა 2001 წლის რეცესიას განაკვეთების 6.5%-დან 1%-მდე დაწევით და შეეცადა გამკლავებოდა მიმდინარე რეცესიას საპროცენტო განაკვეთების 5.25%-დან ნულამდე დაყვანით.
როგორც აღმოჩნდა, ნული არ არის საკმარისი ამ რეცესიასთან გასამკავებლად. ხოლო ფსს ნულზე დაბლა განაკვეთს ვერ დასწევს, რადგანაც ნულთან მიახლოებული საპროცენტო განაკვეთისას, ინვესტორები იმის მაგივრად, რომ გაასესხონ, ფულს აგროვებენ. ასე რომ, გვიან, 2008 წელს, საპროცენტო განაკვეთებით, რასაც მაკროეკონომიკაში “ნულზე დაბალი ზღვარი” ეწოდება რეცესია კვლავ ღრმავდებოდა და, საბოლოო ჯამში, ფულად-საკრედიტო პოლიტიკამ წარმატების ყოველგვარი შანსი დაკარგა.
ახლა რა? უკვე მეორედ ხდება, როცა ამერიკა ნულზე დაბალი ზღვარის წინაშე აღმოჩნდა, წინა შემთხვევა დიდი დეპრესია იყო. ეს იყო ზუსტად ის დაკვირვება, რომ არსებობს უფრო დაბალი ზღვარი, ვიდრე საპროცენტო განაკვეთი, რომელმაც მიიყვანა კეინსი უფრო მაღალი სახელმწიფო ხარჯების მხარდაჭერამდე: როდესაც ფულად-საკრედიტო პოლიტიკა არაეფექტურია და კერძო სექტორს ვერ აიძულებს დახარჯოს უფრო მეტი, სახელმწიფო სექტორმა ეკონომიკის მხარდაჭერისათვის მისი ადგილი უნდა დაიკავოს. ფისკალური სტიმული არის კეინსის პასუხი დეპრესიის ტიპის ეკონომიკური სიტუაციიდან გამოსასვლელად, რომელშიც ახლა ჩვენ აღმოვჩნდით.
ამგვარი კეინსიანური ხედვა ობამას ადმინისტრაციის ეკონომიკური პოლიტიკის საფუძვლად დევს, ხოლო მტკნარი წყლის ეკონომისტები მრისხანებენ. 25 წლის განმავლობაში ისინი ითმენდნენ ფსს-ის მცდელობებს ეკონომიკის მართვისა, მაგრამ სრულფასოვანი კენსიანური აღორძინება სრულიად განსხვავებული რამ არის. დავუბრუნდეთ 1980 წელს, ლუკასმა დაწერა, რომ კეინსიანური ეკონომიკა იმდენად კურიოზული იყო, რომ “კვლევით სემინარებზე, ხალხი სერიოზულად აღარ აღიქვამს კეინსიანურ თეორიზირებას; აუდიენცია იწყებს ჩურჩულსა და ხითხითს””. იმის აღიარება, რომ კეინსი ბევრ რამეში მართალი იყო, საბოლოო ჯამში, ძალზედ შეურაცხმყოფელი ვარდნა იქნება.
ასევე, ჩიკაგოელი კოჰრეინი აღშფოთებას გამოხატავდა იმ იდეის თაობაზე, რომ სახელმწიფო ხარჯებმა შეიძლება შეარბილოს არსებული რეცესია, მან განაცხადა: “1960-იანი წლებიდან მოყოლებული ამას არავინ ასწავლიდა სტუდენტებს. კეინსიანური იდეები ზღაპრებია, რომელთა სიცრუეც დამტკიცებულია. ბავშვობაში მოსმენილ ზღაპრებთან დაბრუნება სტრესის პერიოდში ძალიან დამაშვიდებელია””. (ეს იმის ნიშანია, თუ რამდენად ღრმაა უფსკრული მტკნარი და ზღვის წყლის ეკონომისტებს შორის, კოჰრეინს არ სჯერა, რომ “ვინმე”” ასწავლის იდეებს, რომლებიც ფაქტობრივად ისეთ სასწავლებლებში ისწავლება, როგორიცაა პრინსტონი, ჰარვარდი და მასაჩუსეტსის ტექნოლოგიური ინსტიტუტი).
ამასობაში, ზღვის წყლის ეკონომისტები, რომლებიც თავს იმშვიდებდნენ რწმენით, რომ დიდ იდეათა გარღვევა მაკროეკონომიკაში ვიწროვდებოდა, შოკში იყვნენ იმის გაანალიზებით, რომ მტკნარი წყლის ეკონომისტებს მათი საერთოდ არ ესმოდათ.
მტკანრი წყლის ეკონომისტების გამოსვლები, რომლებიც მრისხანედ უტევდნენ სტიმულირების გეგმას, არ ჟღედა, როგორც იმ მეცნიერების აზრი, რომელთაც აწონ-დაწონეს კეინსიანური არგუმენტები და არასრულფასოვნად მიიჩნიეს ისინი. მათი გამოსვლები უფრო ჰგავდა იმ ხალხისას, რომელთაც წარმოდგენა არ აქვთ საერთოდ კეინსიანურ ეკონომიკაზე და რომლებიც აღადგენენ 1930-იან წლებამდე არსებულ ცდომილებებს მასზედ, რომ ისინი ამბობენ რაიმე ახალსა და ღრმას. მხოლოდ კეინსი როდი იყო ის ადამიანი, რომლის იდეებიც თითქოსდა დავიწყებას მიეცა. როგორც ბრედ დელონგმა კალიფორნიის უნივერსიტეტიდან, აღნიშნა, მის ჩივილში ჩიკაგოს სკოლის “ინტელექტუალური კოლაფსის”” შესახებ, სკოლის დღევანდელი პოზიცია უტოლდება მილტონ ფრიდმანის იდეების სრულ უარყოფას. ფრიდმანს სწამდა, რომ ფსს-ის პოლიტიკა უნდა გამოიხატებოდეს ეკონომიკის სტაბილიზაციაში და არა სახელმწიფო ხარჯებში. მაგრამ იგი არასდროს ირწმუნებოდა, რომ სახელმწიფო ხარჯების გაზრდა ვერანაირი გარემოებების ქვეშ ვერ შესძლებს დასაქმების გაზრდას. ფაქტობრივად, ფრიდმანის 1970 წლის ნაშრომს “ფულად-საკრედიტო ანალიზის თეორიული სტრუქტურა”” თუ გადავხედავთ, ვნახავთ, თუ რამდენად კეინსიანური ჩანს იგი.
რა თქმა უნდა, ფრიდმანი არასდროს დაუშვებდა იდეას, რომ მასობრივი უმუშევრობა წარმოადგენს შრომის ნებაყოფლობით შემცირებას, ან იდეას, რომ რეცესიები ეკონომიკისთვის კარგია. მიუხედავად ამისა, მტკნარი წყლის ეკონომისტების ახლანდელი თაობა ორივეს ამტკიცებდა. ამგვარად, ჩიკაგოელი კეისი მალიგანი ვარაუდობს, რომ უმუშევრობა იმიტომ არის ამდენად მაღალი, რომ მრავალი ადამიანი უბრალოდ არჩევს არ იმუშაოს: “დასაქმებულნი იღებენ სხვადასხვა ფინანსურ სტიმულებს, რაც მათ უბიძგებს არ იმუშაონ… დაბალი დასაქმების დონე მეტადაა ახსნილი სამუშაოს მოწოდების შემცირებით (ანუ ხალხის ნებით – არ იმუშაონ) და ნაკლებად – სამუშაო ძალაზე მოთხოვნით (ანუ თანამშრომლების რაოდენობა, რომელიც დამსაქმებლებს ესაჭიროებათ)””. მალიგანმა ივარაუდა, რომ ადამიანები ირჩევენ არ იმუშაონ, რადგანაც ეს აუმჯობესებს მათ შანსს მიიღონ იპოთეკური შეღავათები. კოჰრეინი აცხადებს, რომ მაღალი უმუშევრობის დონე კარგია “ჩვენ უნდა გვქონდეს რეცესია. ხალხი, რომელიც საკუთარ ცხოვრებას ნევადაში ლურსმნების დაჭედებაში ატარებს, სხვა რაიმეთი უნდა დასაქმდეს”.
პირადად მე, ვფიქრობ, რომ ეს სიგიჟეა. რატომ უნდა დასჭირდეს ხუროების ნევადიდან წამოსვლას მთელს ქვეყანაში მასობრივი უმუშევრობა? ვინმე სერიოზულად ამტკიცებს იმას, რომ ჩვენ დავკარგეთ 6.7 მილიონი სამუშაო ადგილი, იმიტომ, რომ ამერიკელებს მუშაობა არ უნდათ? მაგრამ ის, რომ მტკნარი წყლის ეკონომისტები ამ გამოუვალ მდგომარეობაში აღმოჩნდებოდნენ, გარდაუვალი იყო: თუ დაიწყებთ იმ ვარაუდით, რომ ხალხი არის სრულიად რაციონალური და ბაზრები სრულყოფილად ეფექტური, თქვენ უნდა დაასკვნათ, რომ უმუშევრობა ნებაყოფლობითია, ხოლო რეცესიები – სასურველი.
თუ კრიზისმა მიიყვანა მტკნარი წყლის ეკონომის-ები აბსურდამდე, მან ასევე ზღვის წყლის ეკონომისტებში დიდი თვითანალიზი გამოიწვია. მათი სტრუქტურა, ჩიკაგოს სკოლისაგან განსხვავებით, ნებაყოფლობით უმუშევრობას უშვებს და მას განიხილავს, როგორც ნეგატიურ მოვლენას. მაგრამ ახალი კეინსიანური მოდელები, რომლებიც დომინირებენ სწავლებასა და კვლევებში, ვარაუდობენ, რომ ხალხი სრულიად რაციონალურია და ფინანსური ბაზრები სრულყოფილად ეფექტური. იმისათვის, რომ მიმდინარე ვარდნა გაეთავისებინათ საკუთარ მოდელებში, ახალი კეინსიანელები იძულებულნი იყვნენ შემოეტანათ გარკვეული ცდომილება, რომელიც დროებით დაუდგენელი მიზეზების გამო ამცირებს პირად დანახარჯებს. (მეც ზუსტად იგივე გავაკეთე ზოგიერთ ჩემს ნაშრომში). და თუ იმის ანალიზი, სად ვართ ახლა, ეფუძნება ამ ცდომილებას, რამდენად უნდა ვენდოთ ამ მოდელების პროგნოზებს მასზედ, თუ საით მივდივართ?
მაკრო მდგომარეობა მოკლედ რომ ვთქვათ, კარგი არ არის. ასე რომ, საით მიდის ეს პროფესია?
VII. ხარვეზები და წინააღმდეგობები
ეკონომიკა, როგორც სფერო ცუდ დღეშია, რადგანაც ეკონომისტები მოიხიბლნენ სრულყოფილი და შეთანხმებული საბაზრო სისტემით. თუ პროფესიამ საკუთარი თავი უნდა გამოისყიდოს, იგი უნდა შეურგიდეს ნაკლებ მომხიბვლელ ხედვას, რომ საბაზრო ეკონომიკას გააჩნია მრავალი ღირსება, მაგრამ მას, ასევე, ბევრი ხარვეზი აქვს. კარგი ამბავია ის, რომ ჩვენ არ გვიწევს ყველაფრის ნულიდან დაწყება. სრულყოფილი საბაზრო ეკონომიკის ზენიტშიც კი, ბევრი რამ გაკეთდა, რითაც რეალური ეკონომიკა გადაიხარა თეორიული იდეალისაგან. ის, რაც ახლა უნდა მოხდეს, ფაქტობრივად უკვე ხდება – ხარვეზებისა და წინააღმდეგობების ეკონომიკამ უნდა გადაინაცვლოს ეკონომიკური ანალიზის პერიფერიებიდან ცენტრისაკენ.
ეს უკვე სამართლიანად კარგად ჩამოყალიბებული მაგალითია იმისა, თუ რა ტიპის ეკონომიკა წარმომიდგენია მე: მიმართულება, რომელიც ცნობილია, როგორც ქცევითი ფინანსები. ამ მიდგომის მიმდევრები ხაზს უსვამენ ორ რამეს: პირველი, ის, რომ მრავალი რეალური მსოფლიოს ინვესტორები მცირედ თუ მოგვაგონებენ ეფექტური საბაზრო თეორიის ცივგონებიან “გამომთვლელ მანქანებს””, ისინი ზედმეტად ექვემდებარებიან ბრბოს ქცევას, გადამეტებული ირაციონალურობისა და გაუმართლებელი პანიკის მონაცვლეობას. ისინიც კი, რომლებიც ცდილობენ დააფუძნონ საკუთარი გადაწყვეტილებები ცივ გათვლებზე, ხშირად ხედავენ, რომ მათ ეს არ ძალუძთ, რომ ნდობის, საიმედოობისა და შეზღუდული დამხმარე ძალების ნაკლებობა აიძულებს მათ მიჰყვნენ ბრბოს.
პირველ რიგში, ეფექტური ბაზრის ჰიპოთეზის ზენიტის დროსაც კი, აშკარა იყო, რომ მრავლი რეალური ინვესტორი არც ისე რაციონალურია, როგორც ამას დომინირებადი მოდელი ამტკიცებს. ერთხელ ლარი სამერსმა ფინანსების შესახებ საგაზეთო სტატია შემდეგი სიტყვებით დაიწყო: “არსებობენ იდიოტები, მიმოიხედეთ””, მაგრამ როგორი ტიპის იდიოტებზეა (აკადემიურ ლიტერატურაში უპირატესობა ტერმინს – “ხმაურით მოვაჭრეები”” – ენიჭება) საუბარი? ქცევითი ფინანსები, რომელიც ისეთ უფრო ფართო მოძრაობაში გადადის, როგორიცაა, ქცევითი ეკონომიკა. იგი ცდილობს უპასუხოს ირაციონალურ ინვესტორებთან დაკავშირებულ შეკითხვას; ასევე, ადამიანის ცნობიერებაში არსებულ ისეთ ცრურწმენებს, როგორიცაა, მცირე დანაკარგებზე უფრო მეტად ზრუნვა, ვიდრე დიდ მოგებებზე, ან როგორიცაა, მცირე მაგალითებიდან დასკვნების გამოტანის ტენდენცია (დავასკვნათ, რომ, რადგანაც ბოლო ორი წელია უძრავი ქონების ფასები მატულობს, ის კვლავაც გააგრძელებს მატებას).
კრიზისამდე, ეფექტური ბაზრის მომხრეები, როგორიცაა, ეუჯინ ფამა ქცევითი ფინანსისტების მიერ წარმოდგენილ მტკიცებულებებს ისე უყურებდნენ, როგორც “უცნაური მოვლენების” ნაკრებს, რომელთაც არანაირი ღირებული მნიშვნელობა არ გააჩნიათ. დღეს, როცა უზარმაზარი ბუშტი – რომელმაც მსოფლიო ეკონომიკა მუხლებზე დააჩოქა – გასკდა, ამ პოზიციის შენარჩუნება ბევრად გართულდა (ბუშტი, რომელზეც სწორი დიაგნოზი დასვეს ქცევითმა ეკონომისტებმა, როგორიცაა, რობერტ შილერი იელის უნივესტიტეტიდან, რომელმაც იგი წარსულ “ირაციონალური ზედმეტობების”” ეპიზოდებს დაუკავშირა).
მეორე მხრივ, დავუშვათ, რომ არსებობენ იდიოტები, მაგრამ რამდენად მნიშვნელოვანია მათ არსებობა? არც თუ ისე მნიშვნელოვანი, ირწმუნებოდა მილტონ ფრიდმანი მის 1953 წლის გავლენიან ნაშრომში: ჭკვიანი ინვესტორები ყიდვით გააკეთებენ ფულს, როდესაც იდიოტები გაყიდიან, ხოლო გაყიდვით, როდესაც იდიოტები იყიდიან და ამით ჭკვიანი ინვესტორები ბაზარს დაასტაბილურებენ. მაგრამ ქცევითი ეკონომიკის მეორე მხარე ამბობს, რომ ფრიდმანი ცდებოდა და რომ – ფინანსური ბაზრები ზოგჯერ ძალიან არასტაბილურია. დღეისათვის ამ იდეის უარყოფა ნამდვილად რთულია.
ამ დინების ყველაზე გავლენიანი პუბლიკაცია, სავარაუდოდ, ჰარვარდელი ანდრეი შლეიფერისა და ჩიკაგოელი რობერტ ვიშნის 1997 წელს გამოქყვენებული სტატია იყო, რომელიც ძველი ხაზის ფორმალიზებას უტოლდებოდა, რომ “ბაზარს შეუძლია იყოს ირაციონალური უფრო მეტ ხანს, ვიდრე თქვენ შეგიძლიათ იყოთ გადახდისუნარიანი”. როგორც ისინი აღნიშნავდნენ, არბიტრაჟორებს (ხალხი, რომელმაც ყიდულობს დაბალ ფასად და შემდეგ ჰყიდის მაღალ ფასად) კაპიტალი თავიანათი საქმისთვის სჭირდებათ. ხოლო აქტივების ფასების სასტიკი ვარდნა, მიუხედავად იმისა, ფუნდამენტალისტების ხედვით, აქვს თუ არა მას რაიმე აზრი, ამოწურავს კაპიტალს. შედეგად, ჭკვიანურად ჩადებული ფული გამოიდევნება ბაზრიდან და ფასები შეიძლება დაღმასვლის სპირალში ჩაეშვას.
არსებული კრიზისის გავრცელება ისე გამოიყურებოდა, როგორც აშკარა დემონსტრაციული გაკვეთილი ფინანსური არასტაბილურობის შესაძლო საშიშორებებზე. ფინანსური არასტაბილურობის მოდელების საწყისებში არსებული ზოგადი იდეები აშკარად შეესაბამება ეკონომიკურ პოლიტიკას: საფინანსო ინსტიტუტების გამოფიტულ კაპიტალზე აქცენტის გაკეთებამ წარმართა ის პოლიტიკური ქმედებები, რომლებიც მიღებულ იქნა ლეჰმანის დაცემის შემდეგ და როგორც ჩანს, ამ ქმედებებმა წარმატებით აგვაშორა კიდევ უფრო დიდი ფინანსური კოლაფსი.
რა ხდება ამასობაში მაკროეკონომიკაში? ბოლო ხანს განვითარებულმა მოვლენებმა იმ იდეის მცდარობა დაამტკიცეს, რომ რეცესიები არის ოპტიმალური გამოპასუხება ტექნოლოგიური პროგრესის რყევებზე; მეტ-ნაკლებად კეინსიანური ხედვა ერთადერთია, რომელიც სიმართლესთან ახლოსაა. მიუხედავად ამისა, სტანდარტული ახალი კეინსიანური მოდელები არ განიხილავენ ისეთ კრიზისს, როგორთანაც ჩვენ დღეს გვაქვს საქმე, რადგანაც ეს მოდელები ზოგადად იღებენ ეფექტური ბაზრის იდეას ფინანსურ სექტორში. იყო გარკვეული გამონაკლისებიც. ნაშრომების ერთი მიმდინარეობა, რომელზეც არც მეტი არც ნაკლები, ბენ ბერნანკე მუშაობდა ნიუ-იორკის უნივერსიტეტიტელ მარკ გერტლერთან ერთად. მათ ხაზი გაუსვეს იმას, თუ რამდენად შეიძლება საკმარისი შეთანხმებულობის ნაკლებობამ ხელი შეუშალოს ბიზნესის შესაძლებლობას – გაზარდოს სახსრები და ეძიოს საინვესტიციო საშუალებები. ასევე, ჩემი პრინსტონელი კოლეგის ნობუჰირო კიოტაკისა და ჯონ მურის მონათესავე ნაშრომში არგუმენტები იყო მოყვანილი მასზედ, რომ ისეთი აქტივების ფასებმა, როგორიცაა უძრავი ქონება, შეიძლება განიცადონ თვითგამაძლიერებელი ვარდნები, რაც თავის მხრივ, მთლიანად ეკონომიკას ასუსტებს. მაგრამ დღემდე დისფუნქციონალური ფინანსების გავლენა არ ყოფილა კეინსიანური ეკონომიკის ბირთვის ნაწილიც კი. მარტივად რომ ვთქვათ, ეს უნდა შეიცვალოს.
VIII. კეინსის რეაბილიტაცია
ჩემი აზრით, აი რა უნდა გააკეთონ ეკონომისტებმა: პირველ რიგში, ისინი მზადყოფნით უნდა შეხვდნენ არასასიამოვნო რეალობას, რომ ფინანსური ბაზრები ძალიან შორსაა სრულყოფილებისაგან, ისინი ექვემდებარებიან უცნაურ ცდომილებებსა და ბრბოს სიგიჟეს. მეორე მხრივ, მათ უნდა აღიარონ (ეს ძალიან რთული იქნება იმ ხალხისათვის ვინც კეინსს დასცინოდა), რომ კეინსიანური ეკონომიკა საუკეთესო სტრუქტურად რჩება, რაც ჩვენ გაგვაჩნია რეცესიებისა და დეპრესიების ასახსნელად. მესამე, მათ ყველაფერი უნდა გააკეთონ იმისათვის, რომ ფინანსური რეალობა დაუკავშირონ მაკროეკონომიკას. მრავალი ეკონომისტი ამ ცვლილებებს ძალზედ შემაშფოთებლად აღიქვამს. ძალიან დიდი დრო გავა მანამ, სანამ (თუ ეს საერთოდ მოხდება) ფინანსებსა და მაკროეკონომიკის მიმართ უფრო რეალისტური მიდგომები შემოგვთავაზებენ იგივე სიცხადეს, სრულყოფილებასა და აბსოლუტურ სილამაზეს, რაც ახასიათებს მთლიან ნეოკლასიკურ მიდგომას. ზოგიერთი ეკონომისტისათვის ეს გახდება მიზეზი, რათა უფრო მეტად ჩაეჭიდონ ნეოკლასიციზმს, მიუხედავად მისი უკიდურესი მარცხისა სამი თაობის განმავლობაში, რომ უდიდესი ეკონომიკური კრიზისზე რაიმე წარმოდგენა შეექმნა. ეს კარგი დროა, რომ გავიხსენოთ ჰ.ლ. მენკენის სიტყვები: “ყოველთვის არსებობს ადმიანური პრობლემის მარტივი გადაწყვეტა – ნათელი, დამაჯერებელი და მცდარი””. როდესაც საქმე გვაქვს გასაგებ ადამიანურ პრობლემასთან, როგორიცაა, რეცესიები და დეპრესიები, ეკონომისტებმა უნდა დაივიწყონ ნათელი, მაგრამ მცდარი გადაწყვეტა, რომელიც დაფუძნებულია მასზედ, რომ ყველა არის რაციონალური და ბაზრები სრულყოფილად მუშაობენ. ხედვა, რომელიც წარმოიშობა მაშინ, როდესაც პროფესია საკუთარ საფუძვლების გადახევდას ახორციელებს, შესაძლოა არ იყოს სრულიად ნათელი; იგი ნამდვილად არ იქნება ზუსტი; მაგრამ ჩვენ შეგვძლია ვიმედოვნოთ, რომ იგი ნაწილობრივ სწორი მაინც იქნება.
პოლ კრუგმანი არის ჟურნ-ალ “ტაიმსის”” პუბლიცისტი და 2008 წლის ნობელის პრემიის ლაურეატი ეკონომიკურ მეცნიერებაში. მისი ბოლო წიგნია “ეკონომიკის დეპრესიის დაბრუნება და 2008 წლის კრიზისი””.

დღეს ძნელი დასაჯერებელია, მაგრამ არც თუ დიდი ხნის წინ ეკონომისტები მათი სფეროს დიდ წარმატებას ერთმანეთს ულოცავდნენ. წარმატებები, ანუ როგორც მათ სჯეროდათ, როგორც თეორიული, ასევე პრაქტიკული იყო და მათი პროფესიის ოქროს ხანამდე მივყავდით. თეორიული მხრიდან, ისინი ფიქრობდნენ, რომ მათი აზრთა შიდა სხვადასხვაობები მოაგვარეს. ამგვარად, 2008 წლის გამოცემაში, რომელსაც “მდგომარეობა მაკრო” ეწოდებოდა (რაც ნიშნავს მაკროეკონომიკას, ანუ ისეთი დიდმასშტაბიანი საკითხების შესწავლას, როგორიცაა რეცესია), ოლივიერ ბლანჩარდმა, რომელიც ახლა საერთაშორისო სავალუტო ფონდის მთავარი ეკონომისტია, განაცხადა, რომ “მდგომარეობა მაკრო კარგი იყო”. მისი აზრით, გასული წლის შეტაკებები დასრულებულია და არსებობდა “აზრთა ფართო კონვერგენცია”. ეკონომისტები რეალურ სამყაროშიც ფიქრობდნენ, რომ ისინი ყოველივეს აკონტროლებდნენ; “დეპრესიის პრევენციის ცენტრალური პრობლემა გადაჭრილია”, – განაცხადა 2003 წელს, რობერტ ლუკასმა ჩიკაგოს უნივერსიტეტში, ამერიკის ეკონომისტთა ასოციაციაში სიტყვით გამოსვლისას. 2004 წელს, ბენ ბერნანკემ, პრინსტონის ყოფილმა პროფესორმა, რომელიც დღეს ფედერალური სარეზერვო საბჭოს ხელმძღვანელია, ბოლო ორი ათწლეულის განმავლობაში ეკონომიკური ქცევის “დიდი სტაბილურობა” იზეიმა, რაც გაუმჯობესებული ეკონომიკური პოლიტიკის გატარების დამსახურებად მიიჩნია.
გასულ წელს ყველაფერი დაინგრა
არსებული კრიზისის დადგომის ნიშნები მხოლოდ რამდენიმე ეკონომისტმა დაინახა. მაგრამ პროგნოზირების ეს მარცხი დარგში ყველაზე უმნიშვნელო პრობლემა გახლდათ. უფრო მნიშვნელოვანი იყო ამ პროფესიის სიბრმავე საბაზრო ეკონომიკაში კატასტროფული მარცხების შესაძლებელობის მიმართ. ოქროს წლების განმავლობაში, ფინანსისტებს სჯეროდათ, რომ ბაზრები თავისი არსით სტაბილურნი იყვნენ – მართლაც რომ, ფასიანი ქაღალდები და სხვა აქტივები ყოველთვის ფასდებოდა სწორედ. იმ ფართოდ გავრცელებულ მოდელებში არაფერი იყო ისეთი, რაც იმ ტიპის კოლაფსზე მიუთითებდა, რომელიც გასულ წელს მოხდა. ამავდროულად, მაკრო ეკონომისტებში აზრთა სხვადასხვაობა სუფევდა. ძირითადად, დაპირისპირება მათ შორის არსებობდა, ვინც ამტკიცებდა, რომ თავისუფალი ბაზრის ეკონომიკები არასდროს გადაუხვევდნენ სწორ გზას და მათ შორის, ვისაც სწამდა, რომ ეკონომიკები შეიძლება ხანდახან ასცდნენ სწორ გზას, მაგრამ კეთილდღეობის გზიდან ნებისმიერი მნიშვნელოვანი გადახვევები შეიძლება ყოვლისშემძლე ფედერალური სარეზერვო ბანკის მიერ გამოსწორდეს. არც ერთი მხარე არ იყო მზად გამკლავებოდა ეკონომიკას, რომელიც ფედერალური ბანკის ყველანაირი მცდელობების მიუხედავად, ლიანდაგებიდან გადავიდა.
კრიზისის გაღვიძების ჟამს, ეკონომიკის დარგის პრფესიონალები თვლემდნენ. ლუკასი ამობობს, რომ ობამას ადმინისტრაციის სტიმულირების გეგმები არის “ხალტურა ეკონომიკა” და მისი ჩიკაგოელი კოლეგა, ჯონ კოჰრეინი ამბობს, რომ ისინი დაფუძნებულია საეჭვო “ზღაპრებზე”. საპასუხოდ, ბრედ დელონგმა კალიფორნიის უნივერსიტეტიდან დაწერა ჩიკაგოს სკოლის “ინტელექტუალური კოლაფსის” შესახებ და თავად მეც დავწერე, რომ ჩიკაგოელი ეკონომისტების კომენტარები არის “ბნელი საუკუნის” მაკრო ეკონომიკის პროდუქტი, სადაც რთულად მოპოვებული ცოდნა დავიწყებულ იქნა.
რა დაემართა ეკონომისტის პროფესიას და საით მიდის იგი?
როგორც ვხედავ, ეკონომიკა ასცდა სწორ გზას იმიტომ, რომ ეკონომისტებმა, როგორც გუნდმა, შთამბეჭდავ მათემატიკაში გამოწყობილი სილამაზე სიმართლედ მიიღეს. დიდ დეპრესიამდე, ეკონომისტების უმეტესობა იმ იდეის ერთგულნი იყვნენ, რომ კაპიტალიზმი თითქმის სრულყოფილი სისტემა იყო. ეს შეხედულება სისცოცხლისუნარიანობას კარგავდა მასობრივი უმუშევრობის წინაშე, მაგრამ დიდი დეპრესიის შესახებ მოგონებები რაც უფრო ფერმკთალდებოდა, ეკონომისტებმა ეკონომიკის ძველი, იდეალიზირებული ხედვა შეიყვარეს, სადაც რაციონალური ინდივიდები ურთიერთობენ, ამჯერად, უცნაური განტოლობებით გამოპრანჭულ სრულყოფილ ბაზრებზე. იდეალიზირებულ ბაზართან განახლებული “სასიყვარულო რომანი”, ერთი მხრივ, იყო გადანაცვლებად პოლიტიკურ ფრთებისადმი გამოპასუხება, ხოლო მეორე მხრივ, ფინანსური სტიმულებისადმი. მაგრამ, მაშინ, როცა შემოქმედებითი შვებულებები ჰუვერის ინსტიტუტში და დასაქმების შესაძლებლობები უოლ სტრიტზე არის ისეთი რამ, რომლის გაუთვალისწინებლობა შეუძლებელია, პროფესიის მარცხის ცენტრალური მიზეზი ყოვლისმომცველი, ინტელექტუალური ელეგანტური მიდგომისაკენ სწრაფვაა, რომელიც ეკონომისტების ასევე შანსს აძლევდა ეჩვენებინათ საკუთარი მათემატიკური ოსტატობა.
საუბედუროდ, ამ რომანტიზირებულ და დეზინფიცირებულ ეკონომიკურ ხედვას, ეკონომისტების უმრავლესობა იქითაკენ მიჰყავდა, რომ ისინი უარყოფდნენ ყველაფერს, რაც შეიძლებოდა არასწორად განვითარებულიყო. მათ თვალები დახუჭეს ადამიანური რაციონალურობის საზღვრებზე, რომელთაც ხშირად ბუშტებისა და ბანკროტობისაკენ მივყავართ; ინსტიტუტების იმ პრობლემების მიმართ, რომლებიც უმართავი ხდებოდა; ბაზრების ხარვეზების მიმართ, განსაკუთრებით ფინანსური ბაზრებისა, რომლებმაც შეიძლება გამოიწვიოს ეკონომიკის ოპერაციული სისტემის უცაბედი და არაპროგნოზირებადი ნგრევები და ის საშიშრობები, რომლებიც შეიძლება წარმოიქმნას, როდესაც მარეგულირებლებს არ სჯერათ რეგულირების.
ბევრად უფრო ძნელია იმის თქმა, თუ საით მიდის ეკონომიკა ამ წერტილიდან. მაგრამ ერთი რამ თითქმის უეჭველია, რომ ეკონომისტებს მოუწევთ ისწავლონ ცხოვრება არეულობაში. ანუ, მათ მოუწევთ აღიარონ ირაციონალური და ხშირად არაპროგნოზირებადი ქცევის მნიშვნელობა, მათ მოუწევთ დაუპირისპირდნენ ბაზრების ხშირად უნიკალურ ხარვეზებს და მიიღონ, რომ ელეგანტური, ეკონომიკური “ყველაფრის თეორია” ძალიან შორსაა რეალობისაგან. ფაქტობრივად, ეს გადაიქცევა უფრო ფრთხილ პოლიტიკურ რჩევად და შემცირებულ მზადყოფნად – მოშალო ეკონომიკური უსაფრთხოების ზომები იმ რწმენით, რომ ბაზრები გადაჭრიან ყველა პრობლემას.
II. სმიტიდან კეინსამდე
და უკან
ეკონომიკის, როგორც დისციპლინის დაბადება ჩვეულბრივ ადამ სმიტის სახელთანაა დაკავშირებული, რომელმაც გამოსცა “ერთა სიმდიდრე” 1776 წელს. შემდეგი 160 წლის განმავლობაში ეკონომიკური თეორია განვითარდა, რომლის ცენტრალური მესიჯი იყო: ენდე ბაზარს. დიახ, ეკონომისტები აღიარებდნენ, რომ იყო შემთხვევები, როდესაც ბაზარი ვერ ამართლებდა, რომელთაგანაც ყველაზე მნიშვნელოვანი შემთხვევა იყო – “ექსტერნალიები” – ხარჯები, რომლებსაც ხალხი სხვებს თავს ახვევდა ყოველგვარი საფასურის გადახდის გარეშე, ვთქვათ, როგორიცაა საგზაო საცობები, ან გარემოს დაბინძურება. მაგრამ “ნეოკლასიკური” ეკონომიკის ძირითადი პრეზუმპცია (სახელწოდება წამოვიდა გვიანი მე-19 საუკუნის თეორეტიკოსებისაგან, რომლებმაც შეიმუშავეს მათი “კლასიკური” წინამორბედების კონცეფციები) იყო, რომ ჩვენ საბაზრო სისტემის უნდა გვწამდეს.
ეს რწმენა დიდმა დეპრესიამ შეარყია. ფაქტობრივად, ტოტალური კოლაფისის მიუხედავად, ზოგიერთი ეკონომისტი ირწმუნებოდა, რომ რაც არ უნდა მოხდეს ბაზარზე, ეკონომიკა მართალია: “დეპრესია უბრალოდ უბედურება როდია”, განაცხადა ჯოზეფ შუმპეტერმა 1934 წელს!@- “ის არის რაღაცის ფორმა, რაც უნდა მოხდეს”. მაგრამ, ბევრი და საბოლოო ჯამში, ეკონომისტების უმეტესობა ჯონ მეინარდ კეინსის იდეას მიემხრო, როგორც იმის ახსნაში, თუ რა მოხდა, ასევე მომავალი დეპრესიების თავიდან აცილებაში.
მიუხედავად იმისა, თუ რა გსმენიათ თქვენ, კეინსს არ უნდოდა რომ მთავრობა გაძღოლოდა ეკონომიკას. მან აღწერა თავისი ანალიზი, მის 1936 წლის შედევრში, “დასაქმების, პროცენტებისა და ფულის თეორია”, როგორც “ზომიერად კონსერვატიული მისი არსით”. მას სურდა კაპიტალიზმის გამყარება და არა მისი ჩანაცვლება. მაგრამ იგი დაუპირისპირდა გაგებას, რომ თავისუფალ საბაზრო ეკონომიკებს შეუძლიათ იარსებონ პასუხისმგებელი პირის გარეშე, რითაც მან გამოხატა ზიზღი ფინანსური ბაზრების მიმართ, რომელთაც იგი განიხილავდა, როგორც ადგილს, სადაც დომინირებს მოკლევადიანი სპეკულაცია და სადაც ნაკლები ყურადღება ექცევა საფუძვლებს. იგი მოუწოდებდა მთავრობებს აქტიური ჩარევისაკენ – მეტი ფულის ბეჭდვისაკენ და თუ საჭირო იქნებოდა, საზოგადოებრივ პროქტებზე მეტი თანხების დახარჯვისაკენ, რათა ამით შებრძოლებოდნენ უმუშევრობას ვარდნის პერიოდებში.
მნიშვნელოვანია იმის გაგება, რომ კეინსმა უბრალოდ გაბედულ დასკვნებზე მეტი გააკეთა. “ზოგადი თეორია” არის სიღრმისეული ნაშრომი, ანალიზი, რომელიც დღევანდელობის საუკეთესო ახალგაზრდა ეკონომისტებს არწმუნებდა. მიუხედავად ამისა, ეკონომიკის ისტორია უკანასკნელი ნახევარი საუკუნის განმავლობაში არის მეტწილად კეინსიანიზმისაგან დაშორებისა და ნეოკლასიციზმისკენ დაბრუნების ისტორია. ნეოკლასიკურ აღორძინებას თავდაპირველად ჩიკაგოს სკოლის წარმომადგენელი, მილტონ ფრიდმანი უძღვებოდა. ჯერ კიდევ 1953 წელს, იგი ირწმუნებოდა, რომ ნეოკლასიკური ეკონომიკა საკმარისად კარგად მუშაობს, როგორც იმის ახსნა, თუ როგორ ფუნქციონირებს ეკონომიკა რეალობაში და რომ იგი “განსაკუთრებით ნაყოფიერია და იმსახურებს დიდ ნდობას”. მაგრამ დეპრესეიებზე რაღა ვთქვათ?
ფრიდმანის კონტრშეტევა კეინსის წინააღმდეგ დაიწყო დოქტრინით, რომელიც მონეტარიზმის სახელით არის ცნობილი. მონეტარისტები არ უარყოფდნენ იმ იდეას, რომ საბაზრო ეკონომიკა საჭიროებს დეტალურად დაგეგმილ სტაბილიზაციას. “ჩვენ ახლა ყველა კეინსიანელები ვართ” – თქვა ერთხელ ფრიდმანმა, თუმცა, იგი მოგვიანებით ირწმუნებოდა, რომ მისი ციტირება კონტექსტიდან იყო ამოვარდნილი. მონეტარისტები ირწმუნებოდნენ, რომ ძალიან შეზღუდული სახელმწიფო ჩარევის ფორმა – ძირითადად, ცენტრალური ბანკების ინსტრუქტირება ქვეყნისთვის ფულის მოწოდების უზრუნველყოფაში, მიმოქცევაში არსებული ფულის ოდენობისა და საბანკო დეპოზიტების კონტროლი და სტაბილური ზრდა – აი, რა იყო საჭირო დეპრესიების თავიდან ასაცილებლად.
ყველასთვის ცნობილია, რომ ფრიდმანი და მისი თანაავტორი, ანა შვარცი, ირწმუნებოდნენ, ფედერალურ სარეზერვო ბანკს თავისი საქმე კარგად რომ ეკეთებინა, დიდი დეპრესია არ მოხდებოდაო. მოგვიანებით, ფრიდმანმა მოიყვანა შეუდარებელი მტკიცებულებები მთავრობის ნებისმიერი მცდელობის წინააღმდეგ, დაეწია უმუშევრობის დონე მის “ბუნებრივ” დონეზე დაბლა (დღეისათვის დაახლოებით 4.8% შეერთებულ შტატებში): იგი წინასწარმეტყველებდა, რომ გადაჭარბებული ექსპანსიონისტური პოლიტიკები ინფლაციისა და მაღალი უმუშვერობის კომბინაციამდე მიგვიყვანდა. პროგნოზი, რომელიც 1970-იანი წლების სტაგფლაციის შედეგად გაჩნდა და დიდად გაზარდა ანტიკეინსიანური მოძრაობისადმი ნდობა.
საბოლოო ჯამში, ანტიკეინსიანური კონტრრევოლუცია ბევრად გასცდა ფრიდმანის პოზიციას, რომელიც უფრო თავშეკავებული ჩანდა იმასთან შედარებით, რასაც მისი მემკვიდრეები ამბობდნენ.
ფინანსისტებს შორის კეინსის ფინანსური ბაზრების, როგორც “სამორინეს” დამამცირებელი ხედვა შეცვლილ იქნა “ეფექტური ბაზრის” თეორიით, რომლის მიხედვითაც, ფინანსური ბაზრები ხელმისაწვდომი ინფორმაციის მიღების შემთხვევაში, ყოველთვის სწორ ფასებს წარმოქმნიან. ამავდროულად, ბევრი მაკრო ეკონომისტი სრულიად უარყოფდა კეინსის ეკონომიკური ვარდნების გაგების სტრუქტურას. ზოგიერთი დაუბრუნდა შუმპიტერის ხედვას და სხვა დიდი დეპრესიის დამცველებს, ისინი რეცესიებს განიხილავდნენ, როგორც რაღაც კარგს, ეკონომიკური ცვლილების დარეგულირების ნაწილს. ისინიც კი, ვინც ასე შორს არ მიდიოდნენ, ირწმუნებოდნენ, რომ ნებისმიერი ბრძოლა ეკონომიკური ვარდნის წინააღმდეგ კიდევ უფრო მეტ ცუდს მოიტანდა, ვიდრე კარგს.
ყველა მაკრო ეკონომისტს როდი სურდა ამ გზით დაღმასვლა: ბევრი მათგანი გახდა თვითაღიარებული ახალი კეინსიანელი, რომლებსაც მთავრობის აქტიური როლის ისევ სწამდათ. მიუხედავად ამისა, ისინი უმეტესწილად იმ გაგებას აღიარებდნენ, რომ ინვესტორები და მომხმარებლები რაციონალურნი არიან და ბაზრები ზოგადად კარგად მოქმედებდნენ.
რა თქმა უნდა, გამონაკლისებიც არსებობდა: რამდენიმე ეკონომისტი დაუპირისპირდა რაციონალური ქცევის თეორიას, მათ კითხვის ქვეშ დააყენეს რწმენა, რომ ფინანსური ბაზრების ნდობა შეიძლება და არგუმენტად დამანგრეველი შედეგების ფინანსური კრიზისების გრძელ ისტორია მოჰყავდათ. მაგრამ ისინი დინების საწინააღმდეგოდ ცურავდნენ და ვერ ახერხებდნენ ფართოდ გავრცელებული და რეტროსპექტიული, სულელური თვითკმაყოფილების წინააღმდეგ წასვლას.
III. პანგლოსიანური ფინანსები
1930-იან წლებში, ფინანსური ბაზრები, ნათელი მიზეზების გამო, დიდ პატივისცემას არ იმსახურებდნენ. კეინსი ადარებდა მათ “საგაზეთო კონკურსს, სადაც კონკურსანტებს უნდა ამოერჩიათ ექვსი ყველაზე მომხიბვლელი სახე ასობით ფოტოდან, ჯილდო ერგებოდა იმ კონკურსანტს, რომლის არჩევანიც ყველაზე მეტად შეესაბამებოდა მთლიანად კონკურსანტების საშუალო არჩევანს; ასე რომ, თითოეულ კონკურსანტს უწევდა აერჩია არა ის სახეები, რომელთაც იგი ლამაზად მიიჩნევდა, არამედ ისინი, რომლებზეც ის ფიქრობდა, რომ ისინი სხვა კონკურსანტები ყურადღებას მიიპრყობდნენ.”
კეინსი მიიჩნევდა, რომ ძალიან ცუდი აზრია ამგვარი ბაზარი მიუშვა ნებაზე, რომ გიკარნახოს მნიშვნელოვანი ბიზნესს გადაწვეტილებები, სადაც სპეკულატორები დროს ატარებდნენ ერთმანეთის კუდების დევნაში: “როდესაც ქვეყნის კაპიტალური მშენებლობა სამორინეს საქმიანობის თანმდევი პროდუქტი ხდება, საქმე კარგად ნამდვილად ვერ წავა”.
1970-იან წლებში, ფინანსური ბაზრების შესწავლა ხელში აიღო ვოლტერისეულმა პანგლოსმა, რომელიც ირწმუნებოდა, რომ ჩვენ ვცხოვრობთ საუკეთესო შესაძლო მსოფლიოში. ინვესტორთა ირაციონალურობის, ბუშტების, დამანგრეველი სპეკულაციის განხილვები ფაქტობრივად გაუჩინარდა აკადემიური საუბრებიდან. იგი “ეფექტური ბაზრის ჰიპოთეზით” ჩანაცვლდა, რომლითაც გამოდიოდა ჩიკაგოს სკოლის წარმომადგენელი, ეუჯინ ფამა. ჰიპოთეზა ირწმუნება, რომ ფინანსური ბაზრები ზუსტად მათი ღირებულების შესაბამის ფასს ადგენენ აქტივებზე, რომელიც მოცემულია ყველა საზოგადოდ ხელმისაწვდომ იფორმაციაში. (კომპანიის აქციის ფასი, მაგალითად, ყოველთვის ზუტად ასახავს კომპანიის ღირებულებას მოცემული ხელმისაწვდომი ინფორმაციის მიხედვით კომპანიის შემოსავალზე, მის ბიზნეს პერსპექტივებზე და სხვა) 1980-იან წლებში, ფინანსისტები, კერძოდ, მაიკლ ჯენსენი ჰარვარდის ბიზნეს სკოლიდან, ირწმუნებოდა, რომ რადგანაც ფინანსური ბაზრები ყოველთვის სწორად ადგენენ ფასებს, საუკეთესო რამ, რაც კორპორაციულ ბელადებს შეუძლიათ გააკეთონ, არა მხოლოდ საკუთარი თავისთვის არამედ ეკონომიკისთვისაც, არის საკუთარი აქციების ფასების მაქსიმალურად გაზრდა. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ფინანსტისტებს სჯეროდათ, რომ ჩვენ უნდა მივანდოთ ქვეყნის კაპიტალური მშნებელობა მას, რასაც კეინსი “სამორინეს” უწოდებდა.
ძნელია იკამათო მასზედ, რომ ეს ტრანსფორმაცია პროფესიაში იმართებოდა მოვლენებით. მართალია, 1929 წლის მოგონებები თანდათანობით ფერმკთალდებოდა, მაგრამ კვლავ იყო ხარის ბაზრები, ფართოდ გავრცელებული ზღაპრებით ჰიპოთეტურ სიჭარბეზე, რასაც მოჰყვებოდა დათვის ბაზრები. 1973-74 წლებში, ფასიან ქაღალდებზე ფასი თითქმის 48%-ით დაეცა. 1987 წლის ფასიანი ქაღალდების კრახს, რომლის დროსაც დოუ ჯონსის ინდექსი ერთ დღეში, ყოველგვარი ნათელი მიზეზის გარეშე თითქმის 23 პროცენტით დაეცა, უნდა მოჰყოლოდა მცირე ეჭვი მაინც ბაზრის რაციონალურობაში.
მოვლენებმა, რომელთაც კეინსი განიხილავდა, როგორც ბაზრის არასაიმედოობის მტკიცებულებას, მცირედით შეარყია მშვენიერი იდეის ძალა. თეორიული მოდელი, რომელიც ფინანსისტებმა შეიმუშავეს, რომ თითოეული ინვესტორი რაციონალურად აბალანსებს რისკს მოგებასთან მიმართებაში, ანუ ეგრეთ წოდებული ფინანსური აქტივების შეფასების მოდელი (ჩაპიტალ Aსსეტ Pრიცინგ Mოდელ – ჩAPM) – მშვენიერი და ელეგანტურია და თუ თქვენ გაიზიარებთ ზემოხსენებულს, იგი ასევე უკიდურესად სასარგებლოც იქნება. ჩAPM არა მარტო გკარნახობს, თუ როგორ აირჩიო შენი პორტფოლიო, ფინანსური ინდუსტრიის გადმოსახედიდან, უფრო მეტიც, იგი გეუბნება, თუ როგორ დააწესო ფასი ფინანსურ დერივატივებზე, მტკიცებულება მტკიცებულებზე. ახალი თეორიის “ელეგანტურობისა” და აშკარა საჭიროებიდან გამოდინარე, ჩვენ მივიღეთ ნობელის პრემიების გრძელი რიგი და თეორიის მრავალმა ექსპერტმა უფრო მიწიერი ჯილდოებიც მიიღო: თავიანთი ახალი მოდელებითა და ფართო მათემატიკური ცოდნით შეიარაღებულნი (უფრო გასაიდუმლოებული ჩAPM მოდელის გამოყენება საჭიროებდა ფიზიკოსის დონის გამოთვლებს) ბიზნეს სკოლის თავმდაბალი პროფესორები უოლ სტრიტის რეაქტიულ მეცნიერებად გვევლინებოდნენ და უოლ სტრიტიდან შემოსავალსაც იღებდნენ.
სამართლიანობა მოითხოვს ავღნიშნოთ, რომ ფინანსური თეორეტიკოსები მხოლოდ იმიტომ როდი იღებდნენ ეფექტური ბაზრის ჰოპოთეზას, რომ იგი ელეგანტური, მოსახერხებელი და მომგებიანი იყო. ისინი ასევე, წარმოადგენდნენ მთელ რიგ სტატისტიკურ მტკიცებულებებს, რომლებიც ერთი შეხედვით, ძლიერ არგუმენტირებული ჩანდა. მაგრამ ეს მტკიცებულება შეზღუდული სახის იყო. ფინანსისტები იშვიათად კითხულობდნენ თითქოს აშკარას, თუმცა არც თუU იოლად პასუხგასაცემ შეკითხვას – რამდენად მუშაობდა ფასიანი ქაღალდების ფასები, ისეთი რეალური გარემოების გათვალისწინებით, როგორიცაა მოგება. ისინი მხოლოდ კითხულობდნენ, თუ რამდენად სწორად გათვლილი იყო ფასიანი ქაღალდების ფასები სხვა ფასიან ქაღალების ფასებთან მიმართებაში. ლარი სამერმა (დღეისათვის, ობამას ადმინისტრაციაში მთავარი ეკონომიკური მრჩეველი), ერთხელ ფინანსისტ პროფესორებს ირონიულად “კეტჩუპის ეკონომისტები” უწოდა, რომლებმაც “აღმოაჩინეს, რომ ორი ლიტრი ბოთლი კეტჩუპი ყოველთვის ორჯერ უფრო ძვირად იყიდება, ვიდრე ერთი ლიტრი ბოთლი კეტჩუპი” და ამგვარად დაასკვნეს, რომ კეტჩუპის ბაზარი სრულყოფილად ეფექტურია.
მაგრამ არც ამ დაცინვამ და არც უფრო თავაზიანმა კრიტიკამ ისეთი ეკონომისტებისაგან, როგორიცაა როებრტ შილერი, იელის უნივერსიტეტიდან, შედეგი არ გამოიღო. ფინანსურ თეორეტიკოსებს კვლავ სწამდათ, რომ მათი მოდელი არსებითად სწორი იყო და ამგვარად, ბიზნესმენები რეალურ გადაწყვეტილებებს იღებდნენ. მათ შორის, არც თუ უკანასკნელი ალან გრინსპენი იყო, რომელიც მაშინ ფედერალურ სარეზერვო სისტემას ხელმძღვანელობდა და ფინანსური დერეგულირების დიდი ხნის მხარდამჭერი იყო. იგი უარყოფდა მოწოდებას, გაეკონტროლებინდა სუბ-პრაიმის კრედიტები, ან მუდმივად იფლაცირებადი უძრავი ქონების ბუშტი. მისი ამგვარი შეხედულება მეტწილად დაფუძნებული იყო რწმენაზე, რომ თანამედროვე ფინანსური ეკონომიკა ყველაფერს აკონტროლებდა.
შთამბეჭდავი მომენტი იყო, როცა 2005 წელს, გრინსპენის ფსრ-ის ხელმძღვანელად ყოფნის საპატივცემულოდ გამართულ კონფერენციაზე, ერთ-ერთმა მამაცმა დამსწრემ, რაგურამ რაჯანმა (ჩიკაგოს უნივერსიტეტი, რამდენადაც გასაკვირიც არ უნდა იყოს) წარმოადგინა მოხსენება, რომლითაც იგი აფრთხილებდა საზოგადოებას, რომ ფინანსური სისტემა რისკის პოტენციურად საშიშ დონეზე ადიოდა. მას თითქმის ყველა დამსწრემ დასცინა, მათ შორის, ლარი სამერსმა, რომელმაც უარყო მისი გაფრხილებები როგორც “მცდარი”.
გასული წლის ოქტომბერში, გრინსპენი აღნიშნავდა, რომ იგი იმყოფებოდა “შოკური უნდობლობის” მდგომარეობაში, რადგანაც “მთელმა ინტელექტუალურმა დოქტრინამ კოლაფსი განიცადა”, რადგანც ეს რეალური მსოფლიო ბაზრების კოლაფსიც იყო. მათ შედეგად მოჰყვა სასტიკი რეცესია – დიდი დეპრესიის შემდგომ მრავალი საზომით ყველაზე საშინელი. რა უნდა მოიმოქმედონ პოლიტიკის გამტარებლებმა? საუბედუროდ, მაკროეკონომიკა, რომელსაც უნდა მოეწოდებინა ნათელი ინსტრუქციები მასზედ, თუ როგორ უნდა ვუშველოთ ეკონომიკას, რომელიც ვარდნას განიცდის, თავად განიცდიდა დიდ არეულობას.
IV. მღელვარება მაკროს გარშემო
“ჩვენ ჩავებით კოლოსალურ გაუგებრობაში, უხეში შეცდომები დავუშვით დელიკატური მანქანის მართვაში, რომლის მუშაობაც ჩვენ არ გვესმის. შედეგი ის არის, რომ ჩვენი სიმდიდრე გაცამტვერდა, შესაძლოა საკმაოდ დიდი ხნითაც”. ასე დაწერა ჯონ მეინარდ კეინსმა თავის ნაშრომში “1930 წლის დიდი ვარდნა”, რომელშიც იგი შეეცადა აეხსნა ის კატასტროფა, რომელმაც მთელი მსოფლიო მოიცვა მაშინ. მსოფლიოს სიმდიდრეები მართლაც დიდი ხნით გაცამტვერდა; დიდი დეპრესიის საბოლოოდ დასრულებას მეორე მსოფლიო ომი დასჭირდა.
რატომ იყო კეინსის დიაგნოზი დიდი დეპრესიის შესახებ – “კოლოსალური გაუგებრობა” – ასეთი დამაჯერებელი თავდაპირველად? ხოლო დაახლოებით 1975 წელს, რატომ გაიყვნენ ეკონომისტები ორ დაპისრისპირებულ ბანაკად კეინსის შეხედულებების ღირებულების თაობაზე?
მინდა ავხსნა კეინსიანური ეკონომიკის არსი რეალური ისტორიით, რომელიც იგავის მსგავსად მოგვევლინება; იმ არეულობის მცირე მასშტაბიანი ვერსია, რომელსაც შეუძლია მთელი ეკონომიკის დაავადება. განვიხილოთ კაპიტოლ ჰილ ბეიბი-სითინგ კოოპერატივის ტანჯვა-წამება.
ეს კოოპერატივი, რომლის პრობლემები დეტალურად აღიწერა 1977 წლის სტატიაში, ჟურნალში “ფული, კრედიტი და საბანკო საქმე”, წარმოადგენდა დაახლოებით 150 ახალგაზრდა წყვილის ასოციაციას, რომლებიც შეთანხმდენენ დახმარებოდნენ ერთმანეთს ბავშვების მოვლაში, როდესაც მშობლებს დასჭირდებოდათ საღამოს გასეირნება. იმის უზრუნველსაყოფად, რომ თითოეული წყვილი თანაბარწილად მოუვლიდა სხვის ბავშვებს, კოოპერატივმა გამოუშვა კუპონები. ის მესაკუთრეს უფლებას ანიჭებდა მიეღო საათნახევრით ძიძის მომსახურება. თავდაპირველად, წევრებმა გაწევრიანებისას 20 კუპონი მიიღეს. მათ მოეთხოვებოდათ ჯგუფის დატოვებისას იგივე ოდენობის კუპონის დაბრუნება.
სამწუხაროდ, მოხდა ისე, რომ კოოპერატივის წევრებს, სურდათ ჰქონოდათ 20 კუპონზე მეტი მარაგი, იმ შემთხვევისათვის, თუ ისინი მოინდომებდნენ ზედიზედ რამდენჯერმე გასეირნებას. შედეგად, ძალიან ცოტა ადამიანს სურდა საკუთარი კუპონების დახარჯვა და გასეირნება, თან, პარალელურად, ძიძობის უამრავი მსურველიც იყო, რომ კუპონების მარაგი შეევსოთ. მაგრამ, რადგანაც, ძიძაზე მოთხოვნა ჩნდებოდა მხოლოდ მაშინ, როდესაც ვინმე სასეირნოდ მიდიოდა, ეს ნიშნავდა, რომ ძიძის სამუშაო ძნელი საშოვარი იყო, რამაც კოოპერატივის წევრებს კიდევ უფრო მოუკლა გარეთ გასვლის სურვილი, რითაც ძიძის სამუშაო კიდევ უფრო ძნელად საშოვი გახდა…
კოოპერატივი მალე რეცესიაში ჩაიძირა.
რას ფიქრობთ ამ ისტორიაზე? ნუ აღიქვამთ მას სულელურად და ტრივიალურად: ადამ სმიტის დროიდან, როდესაც მან ერთ ქარხანაში ეკონომიკური პროგრესის საწყისები დაინახა, ეკონომისტები პატარა მაგალითებს იმისათვის იყენებდნენ, რომ დიდი საკითხებისთვის ნათელი მოეფინათ და სწორადაც იქცეონენ. საკითხი მდგომარეობს იმაში, რომ ეს კერძო მაგალითი, რომელშიც რეცესია არის არაადექვატური მოთხოვნის პრობლემა – გვიჩვენებს იმის არსს, თუ რა ხდება რეცესიაში.
ორმოცი წლის წინ, ეკონომისტების უმეტესობა ამ ინტერპრეტაციაში დაგვეთანხმებოდა, მაგრამ მას შემდეგ მაკროეკონომიკა დაიყო ორ დიდ ფრაქციად: “ზღვის წყლის” ეკონომისტები (ძირითადად, აშშ-ის სანაპიროს უნივესიტეტები), რომელთაც მეტ-ნაკლებად კეინსიანური ხედვა აქვთ მასზედ, თუ რა არის საერთოდ რეცესია; და “მტკნარი წყლის” ეკონომისტები (ძირითადად, ქვეყნის სიღრმეში განლაგებული სკოლები), რომლებიც ამ ხედვას სისულელედ განიხილავენ.
მტკნარი წყლის ეკონომისტები, არსებითან ნეოკლასიკური პურისტები არიან. მათ სჯერათ, რომ ყველა ღირებული ეკონომიკური ანალიზი იწყება იმ გაგებით, რომ ხალხი რაციონალურია და ბაზრები მუშაობენ. ეს გაგება ძიძების კოოპერატივის მაგალითით ირღვევა.
მათი ხედვით, საკმარისი მოთხოვნის ზოგადი სიმცირე შეუძლებელია, რადგანაც ფასები ყოველთვის იცვლება, რათა მოწოდება მოთხოვნას დაემთხვა. თუ ხალხს სურს, ძიძის მეტი კუპონების ქონა, მათი ღირებულება მოიმატებს, იმგვარად, რომ ისინი 1.5 საათის მაგივრად, 40 წუთის ძიძის მომსახურების ტოლფასი იქნება, ან შესაბამისად, ერთი საათი ძიძის მომსახურება 2 კუპონიდან 1.5 დაეცემა. ეს პრობლემას გადაჭრიდა: კუპონების მსყიდველობითი ძალა ბრუნვაში მოიმატებდა იმგვარად, რომ ხალხს აღარ ექნებოდა მათი დაგროვების საჭიროება და არ იქნებოდა არანაირი რეცესია.
თუმცა, რეცესიისას ხომ უბრალოდ არ არის საკმარისი მოთხოვნა იმისათვის, რომ ყველა მსურველი დაასაქმო? მტკნარი წყლის თეორეტიკოსები ფიქრობენ, რომ ამან შესაძლოა შეცდომაში შეგვიყვანოს. მათი აზრით, ჯანსაღი ეკონომიკა ამბობს, რომ მოთხოვნის ყოვლისმომცველი კრახი შეუძლებელია მოხდეს, რაც ნიშნავს რომ იგი არ მოხდება. კეინსიანელი ეკონომისტების შეხედულებები რომ “მცდარია”, ეს დამტკიცებულია, – განაცხადა კოჰრეინმა, ჩიკაგოს უნივესიტეტიდან.
მიუხედავად ამისა, რეცესიები ხდება. რატომ? 1970-იანი წლების წამყვანი, მტკნარი წლის მაკროეკონომისტი, ნობელის პრემიის ლაურეატი, რობერტ ლუკასი ამტკიცებდა, რომ რეცესიები გამოწვეული იყო დროებითი გაუგებრობით: ინფლაციის, ან დეფლაციის გამო მომსახურეებსა და კომპანიებს უჭირდათ გაერჩიათ, ფასების დონეში მთლიანი ცვლილებები იმ ცვლილებებისაგან, რომლებსაც მათ კერძო ბიზნეს სიტუაციაში ჰქონდა ადგილი. ლუკასი გვაფრთხილებდა, რომ ნებისმიერი ბიზნეს ციკლის წინააღმდეგ ბრძოლის მცდელობა უკუშედეგებს გამოიღებდა: აქტიური პოლიტიკა, როგორც იგი ირწმუნებოდა, კიდევ უფრო მეტ გაუგებრობას შემოიტანდა.
1980-იანი წლებისათვის, იმ იდეის მკაცრად შეზღუდული გაზიარებაც კი, რომ რეცესიები ნეგატიური მოვლენაა, მტკნარი წყლის ეკონომისტებმა უარყვეს. სამაგიეროდ, მოძრაობის ახალმა ლიდერება, განსაკუთრებით ედვარდ პრესკოტმა, რომელიც მაშინ მინესოტას უნივერსიტეტში მოღვაწეობდა (თქვენ შეგიძლიათ იხილოთ, თუ საიდან მოდის ზედმეტსახელი მტკნარი წყლის ეკონომისტები), ირწმუნებოდა, რომ მოთხოვნაზე ფასის რყევებსა და ცვილებებს რეალურად არაფერი ჰქონდათ საერთო ბიზნეს ციკლთან. პირიქით, ბიზნეს ციკლი ასახავს ტექნოლოგიური პროგრესის დონის რყევებს, რომლებიც ძლიერდება მომსახურეების რაციონალური გამოხმაურებით, რომლებიც ნებაყოფლობით მუშაობენ უფრო მეტს, როდესაც გარემო პირობები ხელსაყრელია და ნაკლებს – როდესაც არახელსაყრელი. უმუშვერობა არის მომსახურეების აწონილი გადაწყვეტილება, თავისი სურვილით უმიზეზოდ გააცდინონ სამსახური.
პირდაპირ რომ ვთქვათ, ეს თეორია ნამდვილად სულელურად ჟღერს – თურმე, დიდი დეპრესია დიდი შვებულება ყოფილა? სიმართლე რომ გითხრათ, ვფიქრობ, რომ ეს ნამდვილად სისულელეა. მაგრამ, პრესკოტის “რეალური ბიზნეს ციკლის” თეორია მოხერხებულად იყო შენიღბული მათემატიკური მოდელებით, რომლებიც რთული სტატისტიკური ტექნიკის გამოყენებით გადმოცემული იყო რეალური მონაცემებით და ეს თეორია მრავალი უნივერსიტეტის მაკროეკონომიკის კათედრაზე დომინირებდა. თეორიის გავლენა იმითაც აისახა, რომ 2004 წელს, პრესკოტმა ნობელის პრემია ფინ კიდლანდთან (კარნეგი მელონ უნივერსიტეტიდან) გაიყო.
ამასობაში, ზღვის წყლის ეკონომისტები ყურს იყრუებდნენ. თუ მტკნარი წყლის ეკონომისტები პურისტები იყვნენ, ზღვის წყლის ეკონომისტები პრაგმატიკოსები გახლდნენ. მაშინ, როცა ისეთი ეკონომისტები, როგორიცაა ნ. გრეგორი მენქიუ ჰარვარდიდან, ოლივიერ ბლანჩარდი მასაჩუსეტსის ტექნიკური ინსტიტუტიდან და დავიდ რომერი კალიფორნიის უნივერსიტეტიდან, აღიარებდნენ, რომ რეცესიებთან დაკავშირებული კეინსიანური მოთხოვნის მხარის შეხედულების შეთანხმება ნეოკლასიკურ თეორიასთან რთული იყო. მათ იპოვეს უტყუარი მტკიცებულება, რომ რეცესიები ფაქტობრივად მოთხოვნაზეა დამოკიდებული. ამ აზრის უარყოფა საკმაოდ რთული იყო. ასე რომ, ისინი მზად იყვენენ მეტ-ნაკლბად უარეყოთ სრულყოფილი ბაზრის, ან სრულყოფილი რაციონალურობის თეორია, ან ორივე ერთად, გაითავისეს რა კეინსიანური ხედვა რეცესიების შესახებ საკუთარი ინტერპრეტაციებით. რეცესიების წინააღმდეგ ბრძოლისათვის აქტიური პოლიტიკა ზღვის წყლის შეხედულებით კვლავ სასურველი იყო.
მაგრამ ახალი თვითმარქვია კეინსიანელი ეკონომისტები ვერ უმკლავდებოდნენ რაციონალური ადამიანებისა და სრულყოფილი ბაზრების თეორიის მომხიბვლელობას. ისინი ცდილობდნენ, მათი გადახევვები ნეოკლასიკური თეორიიდან რაც შეიძლება შეეზღუდათ. ეს ნიშნავდა, რომ დომინირებად მოდელებში არ იყო ადგილი ისეთი გაგებებისათვის როგორიცაა, ბუშტები და საბანკო სისტემის კოლაფსი. 1997-98 წლებში საშინელი ფინანსური და მაკროეკონომიკური კრიზისი იყო თითქმის მთელს აზიაში, ხოლო 2002 წელს არგენტინაში – დეპრესიის დონის ვარდნა, მაგრამ ყოველივე ეს ახალი კეინსიანური აზროვნების მიღებულ შეხედულებებზე არ აისახებოდა.
ასეც რომ ყოფილიყო, თქვენ შეიძლება გეფიქრათ, რომ მტკნარი და ზღვის წყლის ეკონომისტების განსხვავებული მსოფლმხედველობები მათ ეკონომიკურ პოლიტიკასთან დაკავშირებულ მუდმვივი დავის მდგომარეობაში ჩააგდებდა. გასაკვირია, მაგრამ 1985-2007 წლებში კამათი მტკნარი და ზღვის წყლის ეკონომისტებს შორის, ძირითადად, თეორიულ და არა ქმედებების დონეზე მიდიოდა. ჩემი აზრით, ამის მიზეზი ის არის, რომ ახალი კენსიანელები, ნამდვილი კეინსიანელებისაგან განსხვავებით, არ ფიქრობდნენ, რომ ფისკალური პოლიტიკა – ცვლილებები სახელმწიფო ხარჯებსა თუ გადასახადებში – რეცესიებთან ბრძოლაში საჭირო იყო. მათ სჯეროდათ, რომ ფულად-საკრედიტო პოლიტიკა, რომელიც ფსრ-ის ტექნოკრატებით იმართებოდა, უზრუნვეყოფდა ნებისმიერი ზომის მიღებას, რასაც ეკონომიკა საჭიროებდა. მილტონ ფრიდმანის 90 წლისთავისადმი მიძღვნილ ღონისძიებაზე, შედარებით ახალმა კეინსიანელმა, პრინსტონის ყოფილმა პროფესორმა და მაშინდელმა ფსს-ის მმართველი საბჭოს წევრმა, ბენ ბერნანკემ განაცხადა: “თქვენ მართალი ხართ. ჩვენ ეს შევძელით. ძალიან ვწუხვართ, მაგრამ თქვენი წყალობით ეს აღარ განმეორდება”, ამ ფრაზაში ნათლად ითქვა, რომ ყველაფერი, რაც დეპრესიების თავიდან ასაცილებლად არის საჭირო – უბრალოდ, უფრო საზრიანი ფედერალური სარეზერვო სისტემა.
მაკროეკონომიკური პოლიტიკა რადგანაც მაესტრო გრინსპენის ხელში იყო მიტოვებული, კეინსიანური სტიმულირების პროგრამების გარეშე, მტკნარი წყლის ეკონომისტებს საჩივლელი ნამდვილად არფერი ჰქონდათ. (მათ არ სჯეროდათ, რომ ფულად-საკრედიტო პოლიტიკა რაიმე კარგს გამოიღებდა, მაგრამ მათ ასევე არ სჯეროდათ, რომ იგი რაიმე ზიანს მოიტანდა).
კრიზისი იყო საჭირო იმისათვის, რომ გამოვლენილიყო, თუ რამდენად მცირე იყო ურთიერთაგეგბა და რამდენად პანგლოსიანურნი გახდნენ ახალი კეინსიანელი ეკონომისტებიც კი.
V. ვერავინ
იწინასწარმეტყველებდა…
ბოლო ხანებში, სავალალო ეკონომიკური დისკუსიების ყოვლისმომცველი კულმინაციური დაბოლოება გახდა – “ვერვავინ იწინასწარმეტყველებდა”… ეს არის ის, რაც ითქვა იმ კატასტროფებზე, რომელთა პროგნოზირებაც შესაძლებელი იყო, რამდენიმე ეკონომისტმა ეს პროგნოზი გააკეთა, მაგრამ მათ დასცინეს.
მაგალითად ავიღოთ, უძრავ ქონებაზე ფასების მკვეთრი მატება და ვარდნა. ზოგიერთმა ეკონომისტმა, განსაკუთრებით, რობერტ შილერმა განსაზღვრა ბუშტი და ყველა გააფრთხილა, რომ მის გასკდომას მტკივნეული შედეგები მოჰყვებოდა. მიუხედავად ამისა, მთავარი პოლიტიკის გამტარებლებმა ვერ დაინახეს ასე აშკარა ფაქტი. 2004 წელს, ალან გრინსპენმა ყური მოიყრუა უძრავი ქონების ბუშტზე საუბარზე და განაცხადა: “ფასის სასტიკი ეროვნული გამრუდება ყველაზე ნაკლებად იყო მოსალოდნელი”. ბენ ბერნანკემ კი, 2005 წელს თქვა: “უძრავი ქონების ფასები მატულობს, რაც მეტწილად ასახავს ძლიერ ეკონომიკურ საფუძვლებს”.
როგორ ვერ დაინახეს ბუშტი? სამართლიანები რომ ვიყოთ, საპროცენტო განაკვეთები უჩვეულოდ დაბალი იყო, რაც შესაძლოა ნაწილობრივ ხსნიდა ფასების მატებას. შესაძლოა, გრინსპენსა და ბერნარკეს სურდათ კიდეც აღენიშნათ ეკონომიკის 2001 წლის რეცესიიდან გამოყვანაში ფსს-ის წარმატება; იმის აღიარება კი, რომ მეტი წილი წარმატება ეფუძნებოდა მონსტრი ბუშტის შექმნას – მათ დღესასწაულს ჩაუშლიდა.
მაგრამ იყო კიდევ ერთი რამ: იმის ზოგადი რწმენა, რომ ბუშტები უბრალოდ არ არსებობენ. გრინსპენის იდეების გადაკითხვისას, საოცარია, მაგრამ ნახავთ, რომ ისინი მტკიცებულებებს არ ეფუძნებიან, არამედ – აპრიორ მსჯელობას, რომ უძრავი ქონების ბუშტს უბრალოდ შეუძლებელია ადგილი ჰქონდეს. ფინანსისტი თეორეტიკოსები ამ მხრივ კიდევ უფრო ადამანტივით უდრეკები იყვნენ. 2007 წლის ინტერვიუში, ეუჯინ ფამამ, ეფექტური ბაზრის ჰიპოთეზის მამამ, განაცხადა, რომ სიტყვა “ბუშტი” მას აგიჟებს და შემდეგ შეუდგა იმის განმარტებას, თუ რატომ შეიძლება ვენდოთ უძრავი ქონების ბაზარს: “უძრავი ქონების ბაზრები ნაკლებად ლიკვიდურია, მაგრამ ხალხი ძალიან ფრთხილობს სახლის შეძენისას. ჩვეულებრივ, ეს ყველაზე დიდი ინვესტიციაა, რომლის გაკეთებასაც ისინი გეგმავენ, ასე რომ, ისინი ძალზედ ფრთხილობენ და ადარებენ ფასებს. ფასის შემოთავაზების პროცესი ძალიან დეტალურია”.
მართლაც, სახლის მყიდველები ზოგადად ფრთხილად ადარებენ ფასებს – ანუ ისინი მათი პოტენციური შესყიდვის ობიექტის ფასს ადარებენ სხვა სახლის ფასებს. მაგრამ ეს არ მეტყველებს იმაზე, თუ რამდენად გამართლებულია მთლიანად ფასები უძრავ ქონებაზე. ეს კვლავ კეტჩუპის ეკონომიკაა: რადგანაც ორი ლიტრი ბოთლი კეტჩუპი ორჯერ უფრო მეტი ღირს, ვიდრე ერთი ლიტრი, ფინანსისტი თეორეტიკოსები აცხადებენ, რომ კეტჩუპის ფასი სწორია.
მოკლედ, ეფექტური ბაზრის რწმენამ უმეტესობა თუ არა, ბევრი ეკონომისტი ნამდვილად დაამბრმავა და მათ ვერ დაინახეს ისტორიაში უდიდესი ფინანსური ბუშტის გამოჩენა. ეფექტური ბაზრის თეორიამ ასევე დიდი როლი ითამაშა ამ ბუშტის გაბერვაში.
ახლა, ეს დაუდგენელი ბუშტი გასკდა, საზოგადოდ მიღებული უსაფრთხო აქტივების რეალური რისკიანობა გამოჩნდა და ფინანსურმა სისტემამ მისი მსხვრევადობა აჩვენა. აშშ-ის ოჯახებმა 13 ტრილიონი დოლარის სიმდიდრე დაკარგეს. ექვს მილიონზე მეტმა ადამიანმა სამსახური დაკარგა და უმუშევრობის დონემ 1940-წლის შემდეგ უმაღლეს წერტილს მიაღწია. მაშ რა უნდა შემოგვთავაზოს თანამდროვე ეკონომიკამ ჩვენს არსებულ რთულ მდგომარეობაში და უნდა ვენდოთ კი მას?
VI. კამათი არაფრის გამო სტიმულის გარშემო
1985-2007 წლებში მაკროეკონომიკის ორ ფრთას შორის მოჩვენებითი მშვიდობა დამყარდა. აზრთა რეალურ თანხვედრას მტკნარი და ზღვის წლის ეკონომისტებს შორის არ ჰქონია ადგილი. მაგრამ იყო დიდი თავშეკავების წლები – ხანგრძლივი პერიოდი, რომლის განმავლობაშიც ინფლაცია კონტროლს ექვემდებარებოდა და რეცესიები ფარდობითად რბილ ხასიათს ატარებდნენ. ზღვის წყლის ეკონომისტებს სჯეროდათ, რომ ფედერალურ სარეზერვო სისტემას ყველაფერი კონტროლის ქვეშ ჰქონდა. ხოლო მტკნარი წყლის ეკონომისტები არ ფიქრობდნენ, რომ ფსს-ის ქმედებები რეალურად სასიკეთო იყო, მაგრამ ისინი მოვლენებს თავის ნებაზე უშვებდნენ.
კრიზისმა მოჩვენებითი მშვიდობა დაასრულა. უეცრად ის ვიწრო, ტექნოკრატიული პოლიტიკა, რომელიც ორივე მხარისათვის მისაღები იყო, აღარ აღმოჩნდა საკმრისი და უფრო ფართო პოლიტიკის საჭიროებამ ძველი კონფლიქტები სააშკარაოზე გამოიტანა, ამჯერად, უსასტიკესი დაპირისპირების დონეზე, ვიდრე ოდესმე.
რატომ არ აღმოჩნდა ეს ვიწრო ტექნოკრატიული პოლიტიკა საკმარისი? პასუხი ერთი სიტყვით, არის- ნული.
ნორმალურ რეცესიებს ფსს პასუხობს სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდების შესყიდვით – მოკლევადიანი სახელმწიფო ვალი – ბანკებისაგან. ეს დაბლა სწევს სახელმწიფო ვალზე საპროცენტო განაკვეთებს; ინვესტორები უფრო მაღალი მოგების ძიებაში გადადიან სხვა აქტივებზე, რითაც სხვა საპროცენტო განაკვეთებსაც დაბლა აგდებენ; ამ უფრო დაბალ საპროცენტო განაკვეთბს ჩვეულებრივ, საბოლოო ჯამში, ეკონომიკურ გაჯანსაღებამდე მივყავართ.
ფსს 1990 წელს დაწყებულ რეცესიას მოკლევადიანი საპროცენტო განაკვეთების 10%-დან 3%-მდე დაწევით გაუმკლავდა. იგი ასევე, გაუმკლავდა 2001 წლის რეცესიას განაკვეთების 6.5%-დან 1%-მდე დაწევით და შეეცადა გამკლავებოდა მიმდინარე რეცესიას საპროცენტო განაკვეთების 5.25%-დან ნულამდე დაყვანით.
როგორც აღმოჩნდა, ნული არ არის საკმარისი ამ რეცესიასთან გასამკავებლად. ხოლო ფსს ნულზე დაბლა განაკვეთს ვერ დასწევს, რადგანაც ნულთან მიახლოებული საპროცენტო განაკვეთისას, ინვესტორები იმის მაგივრად, რომ გაასესხონ, ფულს აგროვებენ. ასე რომ, გვიან, 2008 წელს, საპროცენტო განაკვეთებით, რასაც მაკროეკონომიკაში “ნულზე დაბალი ზღვარი” ეწოდება რეცესია კვლავ ღრმავდებოდა და, საბოლოო ჯამში, ფულად-საკრედიტო პოლიტიკამ წარმატების ყოველგვარი შანსი დაკარგა.
ახლა რა? უკვე მეორედ ხდება, როცა ამერიკა ნულზე დაბალი ზღვარის წინაშე აღმოჩნდა, წინა შემთხვევა დიდი დეპრესია იყო. ეს იყო ზუსტად ის დაკვირვება, რომ არსებობს უფრო დაბალი ზღვარი, ვიდრე საპროცენტო განაკვეთი, რომელმაც მიიყვანა კეინსი უფრო მაღალი სახელმწიფო ხარჯების მხარდაჭერამდე: როდესაც ფულად-საკრედიტო პოლიტიკა არაეფექტურია და კერძო სექტორს ვერ აიძულებს დახარჯოს უფრო მეტი, სახელმწიფო სექტორმა ეკონომიკის მხარდაჭერისათვის მისი ადგილი უნდა დაიკავოს. ფისკალური სტიმული არის კეინსის პასუხი დეპრესიის ტიპის ეკონომიკური სიტუაციიდან გამოსასვლელად, რომელშიც ახლა ჩვენ აღმოვჩნდით.
ამგვარი კეინსიანური ხედვა ობამას ადმინისტრაციის ეკონომიკური პოლიტიკის საფუძვლად დევს, ხოლო მტკნარი წყლის ეკონომისტები მრისხანებენ. 25 წლის განმავლობაში ისინი ითმენდნენ ფსს-ის მცდელობებს ეკონომიკის მართვისა, მაგრამ სრულფასოვანი კენსიანური აღორძინება სრულიად განსხვავებული რამ არის. დავუბრუნდეთ 1980 წელს, ლუკასმა დაწერა, რომ კეინსიანური ეკონომიკა იმდენად კურიოზული იყო, რომ “კვლევით სემინარებზე, ხალხი სერიოზულად აღარ აღიქვამს კეინსიანურ თეორიზირებას; აუდიენცია იწყებს ჩურჩულსა და ხითხითს”. იმის აღიარება, რომ კეინსი ბევრ რამეში მართალი იყო, საბოლოო ჯამში, ძალზედ შეურაცხმყოფელი ვარდნა იქნება.
ასევე, ჩიკაგოელი კოჰრეინი აღშფოთებას გამოხატავდა იმ იდეის თაობაზე, რომ სახელმწიფო ხარჯებმა შეიძლება შეარბილოს არსებული რეცესია, მან განაცხადა: “1960-იანი წლებიდან მოყოლებული ამას არავინ ასწავლიდა სტუდენტებს. კეინსიანური იდეები ზღაპრებია, რომელთა სიცრუეც დამტკიცებულია. ბავშვობაში მოსმენილ ზღაპრებთან დაბრუნება სტრესის პერიოდში ძალიან დამაშვიდებელია”. (ეს იმის ნიშანია, თუ რამდენად ღრმაა უფსკრული მტკნარი და ზღვის წყლის ეკონომისტებს შორის, კოჰრეინს არ სჯერა, რომ “ვინმე” ასწავლის იდეებს, რომლებიც ფაქტობრივად ისეთ სასწავლებლებში ისწავლება, როგორიცაა პრინსტონი, ჰარვარდი და მასაჩუსეტსის ტექნოლოგიური ინსტიტუტი).
ამასობაში, ზღვის წყლის ეკონომისტები, რომლებიც თავს იმშვიდებდნენ რწმენით, რომ დიდ იდეათა გარღვევა მაკროეკონომიკაში ვიწროვდებოდა, შოკში იყვნენ იმის გაანალიზებით, რომ მტკნარი წყლის ეკონომისტებს მათი საერთოდ არ ესმოდათ.
მტკანრი წყლის ეკონომისტების გამოსვლები, რომლებიც მრისხანედ უტევდნენ სტიმულირების გეგმას, არ ჟღედა, როგორც იმ მეცნიერების აზრი, რომელთაც აწონ-დაწონეს კეინსიანური არგუმენტები და არასრულფასოვნად მიიჩნიეს ისინი. მათი გამოსვლები უფრო ჰგავდა იმ ხალხისას, რომელთაც წარმოდგენა არ აქვთ საერთოდ კეინსიანურ ეკონომიკაზე და რომლებიც აღადგენენ 1930-იან წლებამდე არსებულ ცდომილებებს მასზედ, რომ ისინი ამბობენ რაიმე ახალსა და ღრმას. მხოლოდ კეინსი როდი იყო ის ადამიანი, რომლის იდეებიც თითქოსდა დავიწყებას მიეცა. როგორც ბრედ დელონგმა კალიფორნიის უნივერსიტეტიდან, აღნიშნა, მის ჩივილში ჩიკაგოს სკოლის “ინტელექტუალური კოლაფსის” შესახებ, სკოლის დღევანდელი პოზიცია უტოლდება მილტონ ფრიდმანის იდეების სრულ უარყოფას. ფრიდმანს სწამდა, რომ ფსს-ის პოლიტიკა უნდა გამოიხატებოდეს ეკონომიკის სტაბილიზაციაში და არა სახელმწიფო ხარჯებში. მაგრამ იგი არასდროს ირწმუნებოდა, რომ სახელმწიფო ხარჯების გაზრდა ვერანაირი გარემოებების ქვეშ ვერ შესძლებს დასაქმების გაზრდას. ფაქტობრივად, ფრიდმანის 1970 წლის ნაშრომს “ფულად-საკრედიტო ანალიზის თეორიული სტრუქტურა” თუ გადავხედავთ, ვნახავთ, თუ რამდენად კეინსიანური ჩანს იგი.
რა თქმა უნდა, ფრიდმანი არასდროს დაუშვებდა იდეას, რომ მასობრივი უმუშევრობა წარმოადგენს შრომის ნებაყოფლობით შემცირებას, ან იდეას, რომ რეცესიები ეკონომიკისთვის კარგია. მიუხედავად ამისა, მტკნარი წყლის ეკონომისტების ახლანდელი თაობა ორივეს ამტკიცებდა. ამგვარად, ჩიკაგოელი კეისი მალიგანი ვარაუდობს, რომ უმუშევრობა იმიტომ არის ამდენად მაღალი, რომ მრავალი ადამიანი უბრალოდ არჩევს არ იმუშაოს: “დასაქმებულნი იღებენ სხვადასხვა ფინანსურ სტიმულებს, რაც მათ უბიძგებს არ იმუშაონ… დაბალი დასაქმების დონე მეტადაა ახსნილი სამუშაოს მოწოდების შემცირებით (ანუ ხალხის ნებით – არ იმუშაონ) და ნაკლებად – სამუშაო ძალაზე მოთხოვნით (ანუ თანამშრომლების რაოდენობა, რომელიც დამსაქმებლებს ესაჭიროებათ)”. მალიგანმა ივარაუდა, რომ ადამიანები ირჩევენ არ იმუშაონ, რადგანაც ეს აუმჯობესებს მათ შანსს მიიღონ იპოთეკური შეღავათები. კოჰრეინი აცხადებს, რომ მაღალი უმუშევრობის დონე კარგია “ჩვენ უნდა გვქონდეს რეცესია. ხალხი, რომელიც საკუთარ ცხოვრებას ნევადაში ლურსმნების დაჭედებაში ატარებს, სხვა რაიმეთი უნდა დასაქმდეს”.
პირადად მე, ვფიქრობ, რომ ეს სიგიჟეა. რატომ უნდა დასჭირდეს ხუროების ნევადიდან წამოსვლას მთელს ქვეყანაში მასობრივი უმუშევრობა? ვინმე სერიოზულად ამტკიცებს იმას, რომ ჩვენ დავკარგეთ 6.7 მილიონი სამუშაო ადგილი, იმიტომ, რომ ამერიკელებს მუშაობა არ უნდათ? მაგრამ ის, რომ მტკნარი წყლის ეკონომისტები ამ გამოუვალ მდგომარეობაში აღმოჩნდებოდნენ, გარდაუვალი იყო: თუ დაიწყებთ იმ ვარაუდით, რომ ხალხი არის სრულიად რაციონალური და ბაზრები სრულყოფილად ეფექტური, თქვენ უნდა დაასკვნათ, რომ უმუშევრობა ნებაყოფლობითია, ხოლო რეცესიები – სასურველი.
თუ კრიზისმა მიიყვანა მტკნარი წყლის ეკონომისტები აბსურდამდე, მან ასევე ზღვის წყლის ეკონომისტებში დიდი თვითანალიზი გამოიწვია. მათი სტრუქტურა, ჩიკაგოს სკოლისაგან განსხვავებით, ნებაყოფლობით უმუშევრობას უშვებს და მას განიხილავს, როგორც ნეგატიურ მოვლენას. მაგრამ ახალი კეინსიანური მოდელები, რომლებიც დომინირებენ სწავლებასა და კვლევებში, ვარაუდობენ, რომ ხალხი სრულიად რაციონალურია და ფინანსური ბაზრები სრულყოფილად ეფექტური. იმისათვის, რომ მიმდინარე ვარდნა გაეთავისებინათ საკუთარ მოდელებში, ახალი კეინსიანელები იძულებულნი იყვნენ შემოეტანათ გარკვეული ცდომილება, რომელიც დროებით დაუდგენელი მიზეზების გამო ამცირებს პირად დანახარჯებს. (მეც ზუსტად იგივე გავაკეთე ზოგიერთ ჩემს ნაშრომში). და თუ იმის ანალიზი, სად ვართ ახლა, ეფუძნება ამ ცდომილებას, რამდენად უნდა ვენდოთ ამ მოდელების პროგნოზებს მასზედ, თუ საით მივდივართ?
მაკრო მდგომარეობა მოკლედ რომ ვთქვათ, კარგი არ არის. ასე რომ, საით მიდის ეს პროფესია?
VII. ხარვეზები და
წინააღმდეგობები
ეკონომიკა, როგორც სფერო ცუდ დღეშია, რადგანაც ეკონომისტები მოიხიბლნენ სრულყოფილი და შეთანხმებული საბაზრო სისტემით. თუ პროფესიამ საკუთარი თავი უნდა გამოისყიდოს, იგი უნდა შეურგიდეს ნაკლებ მომხიბვლელ ხედვას, რომ საბაზრო ეკონომიკას გააჩნია მრავალი ღირსება, მაგრამ მას, ასევე, ბევრი ხარვეზი აქვს. კარგი ამბავია ის, რომ ჩვენ არ გვიწევს ყველაფრის ნულიდან დაწყება. სრულყოფილი საბაზრო ეკონომიკის ზენიტშიც კი, ბევრი რამ გაკეთდა, რითაც რეალური ეკონომიკა გადაიხარა თეორიული იდეალისაგან. ის, რაც ახლა უნდა მოხდეს, ფაქტობრივად უკვე ხდება – ხარვეზებისა და წინააღმდეგობების ეკონომიკამ უნდა გადაინაცვლოს ეკონომიკური ანალიზის პერიფერიებიდან ცენტრისაკენ.
ეს უკვე სამართლიანად კარგად ჩამოყალიბებული მაგალითია იმისა, თუ რა ტიპის ეკონომიკა წარმომიდგენია მე: მიმართულება, რომელიც ცნობილია, როგორც ქცევითი ფინანსები. ამ მიდგომის მიმდევრები ხაზს უსვამენ ორ რამეს: პირველი, ის, რომ მრავალი რეალური მსოფლიოს ინვესტორები მცირედ თუ მოგვაგონებენ ეფექტური საბაზრო თეორიის ცივგონებიან “გამომთვლელ მანქანებს”, ისინი ზედმეტად ექვემდებარებიან ბრბოს ქცევას, გადამეტებული ირაციონალურობისა და გაუმართლებელი პანიკის მონაცვლეობას. ისინიც კი, რომლებიც ცდილობენ დააფუძნონ საკუთარი გადაწყვეტილებები ცივ გათვლებზე, ხშირად ხედავენ, რომ მათ ეს არ ძალუძთ, რომ ნდობის, საიმედოობისა და შეზღუდული დამხმარე ძალების ნაკლებობა აიძულებს მათ მიჰყვნენ ბრბოს.
პირველ რიგში, ეფექტური ბაზრის ჰიპოთეზის ზენიტის დროსაც კი, აშკარა იყო, რომ მრავლი რეალური ინვესტორი არც ისე რაციონალურია, როგორც ამას დომინირებადი მოდელი ამტკიცებს. ერთხელ ლარი სამერსმა ფინანსების შესახებ საგაზეთო სტატია შემდეგი სიტყვებით დაიწყო: “არსებობენ იდიოტები, მიმოიხედეთ”, მაგრამ როგორი ტიპის იდიოტებზეა (აკადემიურ ლიტერატურაში უპირატესობა ტერმინს – “ხმაურით მოვაჭრეები” – ენიჭება) საუბარი? ქცევითი ფინანსები, რომელიც ისეთ უფრო ფართო მოძრაობაში გადადის, როგორიცაა, ქცევითი ეკონომიკა. იგი ცდილობს უპასუხოს ირაციონალურ ინვესტორებთან დაკავშირებულ შეკითხვას; ასევე, ადამიანის ცნობიერებაში არსებულ ისეთ ცრურწმენებს, როგორიცაა, მცირე დანაკარგებზე უფრო მეტად ზრუნვა, ვიდრე დიდ მოგებებზე, ან როგორიცაა, მცირე მაგალითებიდან დასკვნების გამოტანის ტენდენცია (დავასკვნათ, რომ, რადგანაც ბოლო ორი წელია უძრავი ქონების ფასები მატულობს, ის კვლავაც გააგრძელებს მატებას).
კრიზისამდე, ეფექტური ბაზრის მომხრეები, როგორიცაა, ეუჯინ ფამა ქცევითი ფინანსისტების მიერ წარმოდგენილ მტკიცებულებებს ისე უყურებდნენ, როგორც “უცნაური მოვლენების” ნაკრებს, რომელთაც არანაირი ღირებული მნიშვნელობა არ გააჩნიათ. დღეს, როცა უზარმაზარი ბუშტი – რომელმაც მსოფლიო ეკონომიკა მუხლებზე დააჩოქა – გასკდა, ამ პოზიციის შენარჩუნება ბევრად გართულდა (ბუშტი, რომელზეც სწორი დიაგნოზი დასვეს ქცევითმა ეკონომისტებმა, როგორიცაა, რობერტ შილერი იელის უნივესტიტეტიდან, რომელმაც იგი წარსულ “ირაციონალური ზედმეტობების” ეპიზოდებს დაუკავშირა).
მეორე მხრივ, დავუშვათ, რომ არსებობენ იდიოტები, მაგრამ რამდენად მნიშვნელოვანია მათ არსებობა? არც თუ ისე მნიშვნელოვანი, ირწმუნებოდა მილტონ ფრიდმანი მის 1953 წლის გავლენიან ნაშრომში: ჭკვიანი ინვესტორები ყიდვით გააკეთებენ ფულს, როდესაც იდიოტები გაყიდიან, ხოლო გაყიდვით, როდესაც იდიოტები იყიდიან და ამით ჭკვიანი ინვესტორები ბაზარს დაასტაბილურებენ. მაგრამ ქცევითი ეკონომიკის მეორე მხარე ამბობს, რომ ფრიდმანი ცდებოდა და რომ – ფინანსური ბაზრები ზოგჯერ ძალიან არასტაბილურია. დღეისათვის ამ იდეის უარყოფა ნამდვილად რთულია.
ამ დინების ყველაზე გავლენიანი პუბლიკაცია, სავარაუდოდ, ჰარვარდელი ანდრეი შლეიფერისა და ჩიკაგოელი რობერტ ვიშნის 1997 წელს გამოქყვენებული სტატია იყო, რომელიც ძველი ხაზის ფორმალიზებას უტოლდებოდა, რომ “ბაზარს შეუძლია იყოს ირაციონალური უფრო მეტ ხანს, ვიდრე თქვენ შეგიძლიათ იყოთ გადახდისუნარიანი”. როგორც ისინი აღნიშნავდნენ, არბიტრაჟორებს (ხალხი, რომელმაც ყიდულობს დაბალ ფასად და შემდეგ ჰყიდის მაღალ ფასად) კაპიტალი თავიანათი საქმისთვის სჭირდებათ. ხოლო აქტივების ფასების სასტიკი ვარდნა, მიუხედავად იმისა, ფუნდამენტალისტების ხედვით, აქვს თუ არა მას რაიმე აზრი, ამოწურავს კაპიტალს. შედეგად, ჭკვიანურად ჩადებული ფული გამოიდევნება ბაზრიდან და ფასები შეიძლება დაღმასვლის სპირალში ჩაეშვას.
არსებული კრიზისის გავრცელება ისე გამოიყურებოდა, როგორც აშკარა დემონსტრაციული გაკვეთილი ფინანსური არასტაბილურობის შესაძლო საშიშორებებზე. ფინანსური არასტაბილურობის მოდელების საწყისებში არსებული ზოგადი იდეები აშკარად შეესაბამება ეკონომიკურ პოლიტიკას: საფინანსო ინსტიტუტების გამოფიტულ კაპიტალზე აქცენტის გაკეთებამ წარმართა ის პოლიტიკური ქმედებები, რომლებიც მიღებულ იქნა ლეჰმანის დაცემის შემდეგ და როგორც ჩანს, ამ ქმედებებმა წარმატებით აგვაშორა კიდევ უფრო დიდი ფინანსური კოლაფსი.
რა ხდება ამასობაში მაკროეკონომიკაში? ბოლო ხანს განვითარებულმა მოვლენებმა იმ იდეის მცდარობა დაამტკიცეს, რომ რეცესიები არის ოპტიმალური გამოპასუხება ტექნოლოგიური პროგრესის რყევებზე; მეტ-ნაკლებად კეინსიანური ხედვა ერთადერთია, რომელიც სიმართლესთან ახლოსაა. მიუხედავად ამისა, სტანდარტული ახალი კეინსიანური მოდელები არ განიხილავენ ისეთ კრიზისს, როგორთანაც ჩვენ დღეს გვაქვს საქმე, რადგანაც ეს მოდელები ზოგადად იღებენ ეფექტური ბაზრის იდეას ფინანსურ სექტორში. იყო გარკვეული გამონაკლისებიც. ნაშრომების ერთი მიმდინარეობა, რომელზეც არც მეტი არც ნაკლები, ბენ ბერნანკე მუშაობდა ნიუ-იორკის უნივერსიტეტიტელ მარკ გერტლერთან ერთად. მათ ხაზი გაუსვეს იმას, თუ რამდენად შეიძლება საკმარისი შეთანხმებულობის ნაკლებობამ ხელი შეუშალოს ბიზნესის შესაძლებლობას – გაზარდოს სახსრები და ეძიოს საინვესტიციო საშუალებები. ასევე, ჩემი პრინსტონელი კოლეგის ნობუჰირო კიოტაკისა და ჯონ მურის მონათესავე ნაშრომში არგუმენტები იყო მოყვანილი მასზედ, რომ ისეთი აქტივების ფასებმა, როგორიცაა უძრავი ქონება, შეიძლება განიცადონ თვითგამაძლიერებელი ვარდნები, რაც თავის მხრივ, მთლიანად ეკონომიკას ასუსტებს. მაგრამ დღემდე დისფუნქციონალური ფინანსების გავლენა არ ყოფილა კეინსიანური ეკონომიკის ბირთვის ნაწილიც კი. მარტივად რომ ვთქვათ, ეს უნდა შეიცვალოს.
VIII. კეინსის
რეაბილიტაცია
ჩემი აზრით, აი რა უნდა გააკეთონ ეკონომისტებმა: პირველ რიგში, ისინი მზადყოფნით უნდა შეხვდნენ არასასიამოვნო რეალობას, რომ ფინანსური ბაზრები ძალიან შორსაა სრულყოფილებისაგან, ისინი ექვემდებარებიან უცნაურ ცდომილებებსა და ბრბოს სიგიჟეს. მეორე მხრივ, მათ უნდა აღიარონ (ეს ძალიან რთული იქნება იმ ხალხისათვის ვინც კეინსს დასცინოდა), რომ კეინსიანური ეკონომიკა საუკეთესო სტრუქტურად რჩება, რაც ჩვენ გაგვაჩნია რეცესიებისა და დეპრესიების ასახსნელად. მესამე, მათ ყველაფერი უნდა გააკეთონ იმისათვის, რომ ფინანსური რეალობა დაუკავშირონ მაკროეკონომიკას. მრავალი ეკონომისტი ამ ცვლილებებს ძალზედ შემაშფოთებლად აღიქვამს. ძალიან დიდი დრო გავა მანამ, სანამ (თუ ეს საერთოდ მოხდება) ფინანსებსა და მაკროეკონომიკის მიმართ უფრო რეალისტური მიდგომები შემოგვთავაზებენ იგივე სიცხადეს, სრულყოფილებასა და აბსოლუტურ სილამაზეს, რაც ახასიათებს მთლიან ნეოკლასიკურ მიდგომას. ზოგიერთი ეკონომისტისათვის ეს გახდება მიზეზი, რათა უფრო მეტად ჩაეჭიდონ ნეოკლასიციზმს, მიუხედავად მისი უკიდურესი მარცხისა სამი თაობის განმავლობაში, რომ უდიდესი ეკონომიკური კრიზისზე რაიმე წარმოდგენა შეექმნა. ეს კარგი დროა, რომ გავიხსენოთ ჰ.ლ. მენკენის სიტყვები: “ყოველთვის არსებობს ადმიანური პრობლემის მარტივი გადაწყვეტა – ნათელი, დამაჯერებელი და მცდარი”. როდესაც საქმე გვაქვს გასაგებ ადამიანურ პრობლემასთან, როგორიცაა, რეცესიები და დეპრესიები, ეკონომისტებმა უნდა დაივიწყონ ნათელი, მაგრამ მცდარი გადაწყვეტა, რომელიც დაფუძნებულია მასზედ, რომ ყველა არის რაციონალური და ბაზრები სრულყოფილად მუშაობენ. ხედვა, რომელიც წარმოიშობა მაშინ, როდესაც პროფესია საკუთარ საფუძვლების გადახევდას ახორციელებს, შესაძლოა არ იყოს სრულიად ნათელი; იგი ნამდვილად არ იქნება ზუსტი; მაგრამ ჩვენ შეგვძლია ვიმედოვნოთ, რომ იგი ნაწილობრივ სწორი მაინც იქნება.
პოლ კრუგმანი არის ჟურნ-ალ “ტაიმსის” პუბლიცისტი და 2008 წლის ნობელის პრემიის ლაურეატი ეკონომიკურ მეცნიერებაში. მისი ბოლო წიგნია “ეკონომიკის დეპრესიის დაბრუნება და 2008 წლის კრიზისი”.