პასუხისმგებლობის კრიზისი

ნინო არველაძე 

“კორპორატიული მართვა წარმოადგენს სისტემას, რომლის მეშვეობითაც ხორციელდება კომპანიების მართვა და კონტროლი… დირექტორთა საბჭოები პასუხისმგებელნი არიან საკუთარი კომპანიების მართვაზე. აქციონერების როლი მართვის პროცესში მდგომარეობს დირექტორების და აუდიტორების დანიშვნაში და საკუთარი თავის დარწმუნებაში, რომ მართვის სათანადო სისტემა მოქმედებს. საბჭოს პასუხისმგებლობა გულისხმობს კომპანიის სტრატეგიული მიზნების განსაზღვრას, ლიდერების შერჩევას მათ განსახორციელებლად, ბიზნესის მართვის ზედამხედველობას და ანგარიშგებას აქციონერების წინაშე მათი საქმიანობის შესახებ. საბჭოს ქმედებები ექვემდებარება კანონებს და წესებს და აქციონერთა საერთო კრების კონტროლს”. 

      სერ ადრიან კედბერი 
      21-ე საუკუნეში, როგორც არასდროს დიდი მნიშვნელობა ენიჭება კორპორაციის მართვასა და რისკების დაზღვევას. 2008 წელს მსოფლიოს კიდევ ერთი ფინანსური კრიზისი დაატყდა თავს, თუმცა, სიტყვა “დაატყდა”” ამ შემთხვევაში, გამართლებული არ უნდა იყოს, რადგან ფინანსურ ბაზრებზე 2000 წლიდან მონეტარული პოლიტიკის ექსპანსია შეინიშნებოდა, მსოფლიო ეკონომიკური მედია დაწვრილებით საუბრობდა, რომ აშშ-ის იპოთეკურ ბაზარზე დაწყებული კრიზისი მთელ მსოფლიოს მოიცავდა და გლობალურ ეკონომიკურ კრიზისს გამოიწვევდა. 
      IFC-ის იურიდიული მრჩეველი ბორის ჯანჯალია კორპორაციული მართვის მნიშვნელობაზე საუბრობს და აცხადებს, რომ მსოფლიო ფინანსური კრიზისის ერთ-ერთი მთავარი გამომწვევი მიზეზი სწორედ არასწორი კორპორაციული მართვა გახდა. 2006 წლიდან აშშ-ში მოსალოდნელი კრიზისის დამადასტურებელი პირველი ნიშნები გამოჩნდა. 2007 წელს კი, საერთაშორისო ორგანიზაციებმა აქტიურად დაიწყეს მომავალი კრიზისის შესახებ განცხადებების გაკეთება, პრობლემებმა მასშტაბური ხასიათი მიიღო და წამყვანი კომპანიების რეიტინგები დაეცა. 2008 წელმა საფინანსო ინსტიტუტების გაკოტრების სერია მოიტანა. მსოფლიო ეკონომიკური კრიზისი ადგილობრივ ბაზრებზე დაკრედიტებასთან დაკავშირებულ სირთულეებში, საერთაშორისო ბაზრებზე ფულადი რესურსის სიმცირეში, პროდუქციაზე მოთხოვნის ვარდნაში, გადახდების გაჭიანურებასა ან შეჩერებაში და ინფლაციის მზარდ მაჩვენებელში აისახა. 
      ბორის ჯანჯალია აცხადებს, რომ თითქმის ყველა ფინანსური კრიზისი სუსტ კორპორაციულ მართვასთანაა დაკავშირებული და ამ ფაქტს ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი ამერიკული ბანკის Lehman Brothers Bank-ის გაკოტრების მაგალითზე განიხილავს, სადაც მთავარი აღმასრულებელი ოფიცრისა და დირექტორთა საბჭოს თავმჯდომარის ფუნქციებს ერთი პირი ასრულებდა. დირექტორთა საბჭოს მხოლოდ მცირე ნაწილს ჰქონდა საფინანსო სექტორში მუშაობის გამოცდილება და არც ერთი დირექტორი არ იყო რომელიმე მოქმედი კომპანიის მთავარი აღმასრულებელი დირექტორი. 
      აშშ-ის წამყვან საინვესტიციო ბანკებში დირექტორთა საბჭოები დაკომპლექტებული იყო ხანდაზმული ან უბრალოდ, კარგად ცნობილი პირებით, რომლებთაც საკმარისი კვალიფიკაცია არ გააჩნდათ და, ხშირი შემთხვევაში, აღმასრულებელი დირექტორისა და დირექტორთა საბჭოს თავმჯდომარის მოვალეობას ერთი პიროვნება ითავსება. რიჩარდ ფლუიდი – Lehman Brothers-ის დირექტორთა საბჭოს თავმჯდომარემ და, ამავე დროს, მთავარმა აღმასრულებელმა დირექტორმა, რომელიც ბანკის 30%-ის მფლობელი იყო, 2000 წლიდან გაკოტრებამდე ხელფასისა და ბონუსების სახით 300 მლნ აშშ დოლარზე მეტი ანაზღაურება მიიღო. 
      OECD-ის 2009 წლის კვლევის შესახებ დასკვნა ბოლო ფინანსურ კრიზისზე შემდეგია: ძალიან მაღალი იყო დირექტორატის ანაზღაურება წახალისების სისტემებით, რაც დირექტორებს მაღალი ბონუსის მიღების გამო ხშირ შემთხვევაში გაუმართდლებელ რისკზე წასვლისკენ უბიძგებდა, დირექტორი კი, მაღალ ანაზღაურებას იღებდა. გადაულახავი პრობლემა შეიქმნა ძალიან სუსტი რისკების მართვის სისტემის გამო, ამავე დროს, რისკების მართვის კუთხით მომუშავე პერსონალი გაყიდვების პერსონალთან შედარებით არაპრივილეგირებულ მდგომარეობაში იმყოფებოდა, დირექტორთა საბჭოს მიერ დგებოდა კომპანიის სტრატეგია, მაგრამ არ ყალიბდებოდა შესრულების სათანადო საკონტროლო სისტემა, აშკარად სუსტი იყო დირექტორთა საბჭოს წევრების კომპეტენცია, რაც, საბოლოოდ, იმ სავალალო და მსგავსი მიდგომების გამო გარდაუვალ შედეგში მწვავედ აისახა, რომელსაც მსოფლიო საფინანსო კრიზისი ჰქვია. 
      2004 წელს OECD-იმ კორპორაციული მართვის პრინციპები ჩამოაყალიბა: 
       ეფექტური კორპორაციული მართვის სტრუქტურისათვის საჭირო საფუძვლის უზრუნველჰყოფა; 
       აქციონერთა უფლებები და საკუთრების ძირითადი ელემენტები; 
       აქციონერთა მიმართ სამართლიანი დამოკიდებულება; 
       დაინტერესებული მხარეების როლი კორპორაციულ მართვაში; 
       ინფორმაციის გახსნა და გამჭვირვალობა; 
       დირექტორთა საბჭოს მოვალეობები. 
      IFC-ის იურიდიული მრჩეველი, კახა კუჭავა განმარტავს, რომ კორპორაციული მართვის პრინციპების მიზანია, დაეხმაროს ქვეყნების მთავრობებს კორპორაციული მართვის იურიდიული, ინსტიტუციონალური და მარეგულირებელი ბაზის შეფასებასა და გაუმჯობესებაში, მიმართულება და წინადადებები შესთავაზოს საფონდო ბირჟებს, ინვესტორებს, კორპორაციებს და სხვა მხარეებს, რომლებიც გარკვეულ როლს თამაშობენ კარგი კორპორაციული მართვის პროცესში. 
      მსოფლიო ფინანსურმა კრიზისმა მსოფლიოში და საქართველოში დააყენა კორპორაციული მართვისადმი მიდგომის განახლების აუცილებლობა. საქართველოში კომერციული თვალსაზრისით, ყველაზე განვითარებული სექტორი საბანკო სექტორია, ამიტომ მისი დაზღვევისა და დახმარების მიზნით, კორპორაციული მართვის ახალი კოდექსი საერთაშორისო საფინანსო კორპორაციამ საქართველოს ბანკების ასოციაციასა და საქართველოს საფონდო ბირჟასთან ერთად შეიმუშავა. 
      2009 წლის 23 სექტემბერს საქართველოს ბანკების ასოციაციის წევრმა ბანკებმა ხელი მოაწერეს დეკლარაციას, კომერციული ბანკებისათვის კორპორაციული მართვის კოდექსზე მიერთების შესახებ. დეკლარაციაში აღნიშნულია, რომ ხელისმომწერი კომერციული ბანკები უერთდებიან “კორპოპრაციული მართვის კოდექსს კომერციული ბანკებისათვის”, იზიარებენ ამ კოდექსით გათვალისწინებულ ნორმებს და გამოხატავენ კარგი კორპორაციული მართვის პრინციპებისადმი ერთგულებას. გამოხატავენ მზადყოფნას შეასრულონ კოდექსით გათვალისწინებული დებულებები. 
      ბანკებში კორპორაციული მართვის უკეთესი პრაქტიკის დასანერგად მისი მიღება და გაზიარება რეკომენდირებულია, მაგრამ არ არის სავალდებულო. კოდექსი ნებაყოფლობითია და კორპორატიული მართვის უფრო მაღალ სტანდარტებს აწესებს, ვიდრე ეს ქართულ კანონმდებლობაშია. ეს კი იმას ნიშნავს, რომ ბანკები, რომლებიც მიიღებენ ამ კოდექსს, მზადყოფნას გამოთქვამენ დაამკვიდრონ კორპორატიული მართვის მაღალი სტანდარტები, რაც მათ ინვესტორთა ნდობის მოპოვებაში დაეხმარებათ. 
      კოდექსზე მიერთების შესახებ გადაწყვეტილება მოქმედი 18 ბანკიდან 12 ბანკმა ხელისმოწერით ოფიციალურად დაადასტურა. კორპორაციული მართვის ძირითადი პრინციპები მოცემულია “მეწარმეთა შესახებ”, “ფასიანი ქაღალდების ბაზრის შესახებ”, “კომერციული ბანკების საქმიანობის შესახებ” საქართველოს კანონებში და სხვა კანონქვემდებარე აქტებში. კოდექსში გათვალისწინებულია ეკონომიკური თანამშრომლობის და განვითარების ორგანიზაციის “კორპორაციული მართვის პრინციპები”, საბანკო ზედამხედველობის ბაზელის კომიტეტის “კორპორაციული მართვის სრულყოფა საბანკო დაწესებულებებში”, სხვა ქვეყნების გამოცდილება და საქართველოში მოქმედი კანონმდებლობა. 
      კახა კუჭავა კორპორატიული მართვის პროექტის ფარგლებში საუბრობს და აღნიშნავს, რომ კოდექსში ნათლად არის ჩამოყალიბებული ძირითადი ცნებები, აქციონერთა უფლებები, მმართველობითი ორგანოები და კონკრეტულადაა გაწერილი კომერციული ბანკების სამეთვალყურეო საბჭოს რაობა, მნიშვნელობა და ასევე, მისი სტრუქტურა. კომერციულ ბანკებში სამეთვალყურეო საბჭოს ჩამოყალიბებისას ყურადღება ექცევა: 
       ბანკის სიდიდეს; 
       განვითარების პერსპექტივებს; 
       რისკების დონეს. 
      კოდექსის მიხედვით, აუცილებელია სამეთვალყურეო საბჭოში დამოუკიდებელი წევრების არსებობა და დამოუკიდებელ წევრებსა და აქციონერთა წარმომადგენლებს შორის ადექვატური ბალანსის დაცვა. სამეთვალყურეო საბჭოს ვალდებულებაა მიიღოს შემდეგი დებულებები: 
       ბანკის საქმიანობასთან დაკავშირებული წესები და ინსტრუქციები; 
       სამეთვალყურეო საბჭოსა და დირექტორატის წევრთა ჩანაცვლების პოლიტიკა; 
       ანაზღაურების პოლიტიკა; 
       ინფორმაციის გამჟღავნების პოლიტიკა; 
       ინტერესთა კონფლიქტის მარეგულირებელი წესები; 
       სამეთვალყურეო საბჭოს, დირექტორატისა და სხვა აღმასრულებელი ორგანოების მუშაობის შესახებ შიდა დებულებები; 
       ნებისმიერი სხვა დებულება, რომელსაც ბანკი საჭიროდ ჩათვლის. 
      დირექტორატი კი წარმოადგენს ბანკის აღმასრულებელ ორგანოს, რომელიც პასუხისმგებელია ბანკის ყოველდღიურ საქმიანობაზე და ანგარიშვალდებულია სამეთვალყურეო საბჭოსა და აქციონერთა საერთო კრების წინაშე. 
      მსოფლიო გამოცდილებამ დაამტკიცა, რომ კომერციულ ბანკებში განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია არააღმასრულებელ წევრთა აქტიური საქმიანობა აღმასრულებელი ორგანოების საქმიანობასა და ზედამხედველობაში, როგორც მათი ანგარიშების დამტკიცებაში. 
      კოდექსის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი სიახლეა კორპორატიული მდივნის ინსტიტუტის შემოღება, რომლის ფუნქციაც მკვეთრადაა გამიჯნული და შეუძლებელია ის იყოს ბანკის რომელიმე მმართველობის ან აღმასრულებელი ორგანოს წევრი. კორპორატიული მდივნის ერთ-ერთი მთავარი ფუნქციაა, მმართველობისა და აღმასრულებელი ორგანოების, აქციონერებისა და სხვა დაინტერესებული პირების ინფორმაციული და ორგანიზაციული უზრუნველყოფა. ასევე, უმნიშვნელოვანესია შიდა კონტროლი და რისკების მართვა, სადაც გაწერილია შიდა აუდიტის ფუნქციები, უზრუნველყოფილია მისი დამოუკიდებლობა. 
      კომერციული ბანკებისათვის კორპორაციული მართვის კოდექსში ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ჩანაწერი ეხება მმართველო ორგანოების წევრთა შეფასებასა და ანაზღაურებას, სადაც მთავარი მიზანია მმართველი ორგანოების წევრთა ინტერესები ემთხვეოდეს ბანკის გრძელვადიან ინტერესებს, რაც იმ მაცდუნებელ რისკს აზღვევს, რომელიც მოკლევადიანი სარისკო გარიგებებით დიდი სარგებლის სწრაფ მიღებაში მდგომარეობს. ბანკის გრძელვადიანი ინტერესები ქვეყნის ეკონომიკის განვითარებაში უდიდეს როლს თამაშობს. მაგალითისთვის საკმარისია საქართველოში სურსათის უვნებლობისა და საერთაშორისო სტანდარტების დანერგვის თემა, რომელიც ძალიან მაღალ თანხებს უკავშირდება, საბოლოო ჯამში კი, ქვეყნის ექსპორტს შეუწყობს ხელს იმ უმნიშვნელოვანესს ბაზარზე, რომელიც ჯერჯერობით საქართველოს მეწარმეთა უმეტესობისათვის საოცნებო – ევროკავშირის უზარმაზარ ბაზრად რჩება. 
      კოდექსის ინიციატორები აცხადებენ, რომ დოკუმენტი ხელს შეუწყობს კომერციულ ბანკებში კორპორაციული მართვის დონის ამაღლებასა და საერთაშორისო პრაქტიკის დანერგვას. მთავარია, საქართველოში ყველაზე წარმატებული სექტორის მესვეურებმა 2008 წლის მსოფლიო კრიზისის გამომწვევი მიზეზები და ერთ-ერთი ყველაზე ავტორიტეტული Lეჰმან Bროტჰერს Bანკ-ის გაკოტრების გამომწვევი მიზეზები არ დაივიწყონ, ხოლო მოაწერენ თუ არა ისინი ხელს კომერციული ბანკებისათვის კორპორაციული მართვის კოდექსს, ეს მხოლოდ მათი გადასაწყვეტია.