საერთაშორისო ფინანსური ბაზრების თანამედროვე მდგომარეობა და არასტაბილურობის ზოგიერთი ფაქტორი
გიორგი სიგუა
კლასიკური ეკონომიკური თეორია საბაზრო ურთიერთობებს განსაზღვრავს როგორც სრულყოფილ მექანიზმს, რომელიც ოპტიმიზირებას უკეთებს კონკურენციის პროცესში მონაწილეებს შორის რესურსების განაწილებას. თანაფარდობა მოთხოვნასა და მიწოდებას შორის მყარდება ბაზრის ეფექტურობის შესაბამისად. მტკიცება, რომ ბაზარი ყოველთვის ითვალისწინებს ხელისუფლების ჩაურევლობას საბაზრო პროცესში, რადგან შეგუების პერიოდის შემდეგ იგი გაწონასწორებულ მდგომარეობაში დგება. თანამედროვე ფინანსური ბაზრების პირობებში, სადაც ნიველირდება საბაზრო ფასებზე ცალკეულ მონაწილეთა ზემოქმედების შასაძლებლობები, განსაკუთრებით ეფექტურად უნდა ამოქმედდეს სრული კონკურენციის თეორია. თუმცა, ფინანსური ბაზრები არ ისწრაფვიან წონასწორობისაკენ, რომელიც რესურსების ოპტიმალურ განაწილებას უზრუნველყოფს.
ჯორჯ სოროსის მიერ შემოთავაზებული რეფლექსურობის თეორია განსაზღვრავს პროცესის მონაწილეთა უპირატესობების გავლენას თვით ამ პროცესის მსვლელობაზე. რეფლექსურობა განიხილება, როგორც პერიოდულად წარმოქმნადი მოვლენები და ისეთ მდგომარეობაში მოქმედებს, რომელიც წონასწორობიდან შორსაა – რეჟიმის ან მთელი სისტემის შეცვლის დროს. რეფლექსური პროცესები, რომლებიც ისტორიულ მნიშვნელობას იძენენ, როგორც წესი, თვითგამაძლიერებად და შემდეგ თვითგამანადგურებად მოდელებს წარმოადგენენ. არსებობს დინამიური დისბალანსის შემთხვევები, როცა პრევალირებადი გადახრები და დომინირებადი ტენდენცია ერთმანეთს აძლიერებს და კრიზისამდე და სტატიკურ დისბალანსამდე მიჰყავთ, სადაც მონაწილეთა თვალსაზრისი და რეალურობა ერთმანეთისკენ არ მიისწრაფვის. დინამიური და სტატიკური დისბალანსები წარმოადგენენ უკიდურეს წერტილებს იმ დროს, როცა წონასწორობის მდგომარეობა სადღაც მათ შორის მდებარეობს. დისბალანსი ან წონასწორობის დარღვევა ყოველთვის არ არის გარეშე მოვლენის ზემოქმედების შედეგი. იგი თან სდევს პროცესის მონაწილეთა არასრულყოფილ ურთიერთგაგებას, რაც ფინანსური ბაზრების შინაგან არასტაბილურობას განაპირობებს.
ფინანსური ბაზრები მსოფლიო ეკონომიკაში თანამედროვე პროცესების გამოხატულებას წარმოადგენენ და განვითარების ძირითად ტენდენციებს ასახავენ. ისინი წინასწარ განჭვრეტენ შემდგომი ამბების მსვლელობას და ხელს უწყობენ მომავლის ფორმირებას. დინამიური დისბალანსის პერიოდში ფინანსურ ბაზრებს ეკონომიკის ფუნდამენტალური ხელყოფა შეუძლიათ. აღმავლობის და ჩავარდნების მონაცვლეობას, გაძლიერებულს მონაწილეთა ქცევით, რომელიც ტენდენციებს ემყარება, ბაზარზე კრიზისის გამოწვევა შეუძლია. ჭარბად არამდგრადი მდგომარეობის თავიდან ასაცილებლად საჭიროა საბაზრო პროცესში მარეგულირებელი ორგანოს ჩარევა. სტაბილურობა აღდგება რეგულირების წყალობით იმ სფეროებში, რომლებიც ადრე კონტროლს არ ექვემდებარებოდა. ამასთან ერთად უნდა გავითვალისწინოთ, რომ როგორც თვით უწონასწორობის მდგომარეობას, ასევე ზედმეტად რეგულირებას შეუძლიათ დამღუპველი ზემოქმედება მოახდინონ ეკონომიკურ მდგომარეობაზე.
ფინანსური ბაზრის მნიშვნელოვან შემადგენელ ნაწილს წარმოადგენს ფინანსური აქტივების ვაჭრობის ვადიანი ბაზარი. სპოტური და ფორვარდული ბაზრები მჭიდროდ უკავშირდებიან ერთმანეთს პროცენტული განაკვეთის პარიტეტისა და ვალუტის მყიდველობითი უნარიანობის პარიტეტის მეშვეობით, ანუ საერთაშორისო პარიტეტის პირობებით. კაპიტალის მსოფლიო ბაზრის წონასწორობა ურყევი ფორვარდული კურსის თეორიით, ფიშერის საერთაშორისო ეფექტით და ფიშერის გლობალური ეფექტით განისაზღვრება, რაც უზრუნველყოფს სრულყოფილი ბაზრის პირობებს, სადაც კაპიტალის ნაციონალური ბაზრები ჭეშმარიტი გლობალური ეკონომიკური სისტემის ნაწილს წარმოადგენენ. ქვეყნების მიერ გატარებულ საკრედიტო-ფინანსურ და ფისკალურ პოლიტიკებში, ეკონომიკური ზრდის ტემპსა და სხვა უამრავ ფაქტორში ყველა განსხვავება საერთაშორისო პარიტეტის პირობებში შედის. ამა თუ იმ ქვეყნის მისწრაფება, ზემოქმედება მოახდინოს მოგების ნორმაზე იმ მექანიზმებით, რომლებიც ცვლის საერთაშორისო პარიტეტს, საერთაშორისო ბაზრებზე ამ ქვეყნის მონაწილეობის შეზღუდვას გამოიწვევს.
საერთოდ აღიარებულია, რომ სავალუტო სპეკულაციები საერთაშორისო ფინანსურ ბაზრებზე მერყევ პირობებს იწვევს. საფინანსო საშუალებათა დამატებითი მოთხოვნა და მიწოდება, რომელიც არ არის უზრუნველყოფილი საერთაშორისო ვაჭრობის და რეალური ეკონომიკის მოთხოვნილებით, ფინანსურ ბაზრებზე კონიუნქტურის რყევის გაძლიერების ეფექტს ქმნის. სპეკულაცია თავისუფლად მცურავი გადამცვლელი კურსის სისტემას უფრო არასტაბილურს ხდის და ეს არასტაბილურობა გროვდება. სპეკულიანტები დადგენილი წესების ფარგლებში მოქმედებენ და, იყენებენ რა არასტაბილურ სიტუაციას, მზად არიან გაიღონ თანხები მცდარი პოზიციების მისაჩქმალავად. სპეკულიანტების ნებისმიერი მოგება – ეს არის მარეგულირებელ ორგანოთა წაგება, რომელთა ამოცანაა, არ დაუშვან მსგავსი პირობების წარმოქმნა. სპეკულაციებს, ძირითადად, მნიშვნელოვანი მოგება მოაქვს მხოლოდ მსხვილი საერთაშორისო ინვესტორებისათვის, რომლებიც სწრაფ და უტყუარ ინფორმაციას ფლობენ. ეფექტური ბაზრის თეორია სპეკულაციას განსაზღვრავს, როგორც ძირითად რგოლს, რომელსაც წონასწორობაში მოჰყავს ბაზარი და, ოფიციალური სტატისტიკური გამოკვლევების თანახმად, სპეკულიანტების მოგება გაწონასწორებული ხდება: ზოგიერთებს განსაკუთრებით დიდი მოგება აქვთ, ზოგს კი – დიდი წაგება.
მსოფლიო ფინანსური სისტემის თანამედროვე მდგომარეობა საერთაშორისო ფინანსური ბაზრების ინტეგრაციის მაღალი დონით აღინიშნებოდა. უმსხვილესი ფინანსური ბაზრების ურთიერთობა გლობალურ კომუნიკაციათა სისტემების მეშვეობით განისაზღვრება და მის ფუნქციონირებას მთელი დღე-ღამის განმავლობაში უზრუნველყოფს. კრედიტულ-ფინანსური საქმიანობის ინტერნაციონალური ხასიათი გამოიხატება წამყვანი მსოფლიო ვალუტების არარეზიდენტული სტატუსით. თავისუფლად კონვენტირებადობისა და საერთაშორისო ფინანსურ გარემოში გავლენის განმსაზღვრელ ფაქტორად წარმოგვიდგება ეკონომიკური ძლიერება და ვალუტის ემინენტი ქვეყნის ნაციონალური პროდუქციის ძირითადი მომხმარებლების დამოკიდებულება. მსოფლიო ფინანსური ბაზრის ფუნქციონირების დადგენილი წესი საშუალებას აძლევს დაქვემდებარებულ ქვეყნებს მონაწილეობა მიიღონ კაპიტალის საერთაშორისო მიმოქცევის პროცესში, როგორც ფინანსური მომსახურების მომხმარებელმა.
დაბანდებათა პორტფელის ფორმირებისას საერთაშორისო ინვესტორები ოპერაციებს ფინანსურ ბაზრებზე აწარმოებენ. სხვადასხვა ფინანსურ აქტივებში თანხების დაბანდების გარდა, როგორიცაა, აქციები და სხვა ფასიანი ქაღალდები, რომლებშიც მათ გარკვეულ პროცენტს უხდიან, არსებობს ფინანსურ ბაზრებზე აწევასა და დაწევაზე თამაშის საშუალება. დაბანდებათა დაბალანსებული პორტფელის შესაქმნელად გამოიყენება წარმოებული ფასიანი ქაღალდები რისკისაგან დაზღვევის ან ბაზარზე აწევაზე ან ვარდნაზე თამაშისას მონაწილეობის საშუალების გაზრდის მიზნით. საერთაშორისო საფონდო ბაზრები ხელს უწყობენ ფინანსური აქტივების დივერსიფიკაციას და კომპანიის მართვის საშულებას იძლევიან. არსებობს საფონდო ინდექსების ფიუჩერსული ბაზარი, აგრეთვე ვაჭრობა სახელმწიფო ობლიგაციებითა და საბანკო ვალდებულებებით, სადაც ხდება ხელისუფლებათა პოლიტიკის რეალიზაცია.
იმის გამო, რომ არ არსებობს საყოველთაოდ აღიარებული მსოფლიო საკრედიტო ფული, რომლის მიღება ყველა ქვეყანაში იქნებოდა სავალდებულო, საგარეო ვაჭრობის ანგარიშსწორების, მომსახურების, კრედიტირების, სახელმწიფოთაშორისი ანგარიშსწორების აუცილებელ პირობას ეროვნული ვალუტების გაცვლა წარმოადგენს. მსოფლიო სავალუტო ბაზრები უზრუნველყოფენ საკრედიტო და საფინანსო ბაზრების ურთიერთკავშირს, საერთაშორისო ანგარიშსწორებების ოპერატიულ განხორციელებას, სავალუტო და საკრედიტო რისკის დაზღვევას, სახელმწიფოების და ბანკების სავალუტო რეზერვების დივერსიფიკაციას, ვალუტების კურსის რეგულირებას (საბაზრო და სახელმწიფო), სასპეკულიანტო და არბიტრაჟული ოპერაციების წარმართვას. სპეკულიანტური მოგების მიღებისადმი მისწრაფება აძლიერებს “ცხელი” ფულის სტიქიურ მოძრაობას და ვალუტის კურსის მერყეობას. ეს გამანადგურებელ ზემოქმედებას ახდენს სუსტ ვალუტაზე, ზრდის ცალკეული ქვეყნების არასტაბილურობას მსოფლიო ეკონომიკის და სავალუტო სისტემების სავალუტო-ეკონომიკური მდგომარეობის არამდგრადობას. სავალუტო კურსებს, თავისებური საბირჟო საქონლის მსგავსად, ხშირად აქვთ თავიანთი, ფუნდამენტალური ეკონომიკური ფაქტორებისაგან დამოუკიდებელი ტრადიციები. 90-იანი წლების დასაწყისიდან საერთაშორისო სავალუტო გარიგებათა თითქმის ნახევარი, რომელიც რამდენჯერმე აღემატება მსოფლიო ვაჭრობის მოცულობას, კონცენტრირებულ იქნა მსოფლიოს სამ სავალუტო ბაზარზე: ლონდონის (187 მლრდ.), ნიუ-იორკის (129 მლრდ) და ტოკიოს (115 მლრდ.). საერთაშორისო სავალუტო ოპერაციათა საერთო დღიურმა მოცულობამ 90-იან წლების შუაში 1 ტრილ. 230 მლრდ. დოლარს მიაღწია.
ბანკთაშორის ბაზარზე საერთაშორისო ბანკები ერთმანეთს შორის, აგრეთვე სავაჭრო-სამრეწველო კლიენტურასთან სავალუტო გარიგებებს 85-95%-ს ასრულებენ. პროგნოზების შედგენისას და სავალუტო კურსების მოკლევადიანი და საშუალოვადიანი დინამიკის ტენდენციების განსაზღვრებისას ხდება იმ ფაქტორების გაანალიზება, რომლებიც გავლენას ახდენენ სავალუტო ბაზრის კონიუნქტურაზე (ეეპ-ის მოცულობა), სამრეწველო წარმოების ზრდაზე, უმუშევრობის დონეზე, საბითუმო და საცალო ფასების ინდექსებზე, საგადასახადო ბალანსის ძირითადი სტატიების მდგომარეობაზე, საპროცენტო განაკვეთების დინამიკაზე. პოზიციები უცხოურ ვალუტაში, დაბანდებანი ოქროში და ფასიან ქაღალდებში განიხილება, როგორც საერთაშორისო ბაზრის საშუალებათა ლიკვიდური დაბანდების ალტერნატიული ფორმები. იმავდროულად დაბანდებები უცხოურ ფასიან ქაღალდებში, სავალუტო საპროცენტო არბიტრაჟში შეიძლება გამყარებულ იქნას სავალუტო ხეჯირებით, რაც ბაზრის რამდენიმე სექტორზე კომბინირებულ ოპერაციებს ქმნის.
გასესხებული კაპიტალის მსოფლიო ბაზარი შეიცავს საგარეო სესხების და კრედიტების ბაზარს, რომელიც მოიცავს საერთაშორისო ოპერაციებს სასესხო კაპიტალის ნაციონალურ ბაზრებზე და ევროვალუტის ბაზარს, ანუ ევრო ბაზარს, სადაც ხდებოდა უნაღდო დეპოზიტური და კრედიტული გარიგებები ვალუტის არაგამომშვებ ქვეყანაში. ვინაიდან ევროვალუტის გარიგებათა წილად, ზოგი შეფასებით, ყველა საერთაშორისო საკრედიტო ოპერაციათა 70-90% მოდის, ამიტომ ტერმინი “ევრობაზარი” ხშირად იხმარება, როგორც სასესხო კაპიტალის მსოფლიო ბაზრის სინონიმი. ფუნქციონალური თვალსაზრისით საერთაშორისო საკრედიტო-ფინანსური ბაზარი საბაზრო ურთიერთობათა სისტემას წარმოადგენს, რომელიც, კვლავწარმოების პროცესის უწყვეტობის და რენტაბელურობის მიზნით, ქვეყნებს შორის სასესხო კაპიტალის აკუმულაციას და გადანაწილებას უზრუნველყოფს. მსოფლიო ბანკის სასესხო კაპიტალის ინსტიტუციონალური სტრუქტურა შედარებით მდგრადია და დაახლოებით 500 უმსხვილესი ბანკით წარმოგვიდგება, რომლებიც სხვადასხვა კონტინენტის მსოფლიო ფინანსურ ცენტრებშია განლაგებული. ტრანსნაციონალური ბანკების მიერ მსოფლიო საკრედიტო ფინანსური ბანკის მონოპოლიზაცია ნებას რთავს, უკარნახონ თავიანთი პირობები ნაკლებად მსხვილ ბანკებს და შეზღუდონ “არა პირველი კლასის” მევალეების შეღწევა საკრედიტო რესურსებში. განვითარებადი ქვეყნების საგარეო ვალის კრიზისის პირობებში მათი წილი ახალი სესხების საერთო მოცულობაში 1988 წელს 1980-იანი წლების პირველი ნახევრის 23%-დან 5%-მდე შემცირდა. სათანადოდ გაიზარდა განვითარებული ქვეყნების ხვედრითი წილი – 71%-დან 91%-მდე, ხოლო საერთაშორისო ორგანიზაციებისა და სხვა მევალეთა წილი უმნიშვნელოდ შემცირდა – 5%-დან 3%-მდე. დღეისათვის ევრობაზრის საკრედიტო და ფინანსური ოპერაციების საერთო მოცულობა წელიწადში 5 ტრილ. დოლარს აღემატება. ბანკთაშორის განმეორებითი დეპოზიტური ოპერაციების გამოკლებით, ევრობაზრის სუფთა მოცულობა 2,5 ტრილ. დოლარზე მეტს შეადგენს.
80-იან წლებში კაპიტალის მსოფლიო ბაზარზე გამოიკვეთა ჩვეულებრივი საბანკო კრედიტების ფასიანი ქაღალდებით, განსაკუთრებით ევროობლიგაციებით, შეცვლის ტენდენცია. ევროობლიგაციური სესხი გამოირჩევა რიგი განსაკუთრებულობით: არ ექვემდებარება ქვეყნის ვალუტის სესხის ფასიანი ქაღალდების ოპერაციების გატარების წესს; ერთდროულად განლაგდება რამდენიმე ქვეყნის ბაზარზე; ევრობონდის ახალი ემისიის გარანტიად გვევლინება მრავალნაციონალური ბანკების მსხვილი კონსორციუმები (სინდიკატები); ევროობლიგაციებს იძენენ სხვადასხვა ქვეყნების ინვესტორები თავიანთი ნაციონალური ბირჟის კოტირებების ბაზაზე; ევრობონდები არის წარმომდგენის ობლიგაციები და მათზე მიღებული შემოსავალი არ იბეგრება.
მსოფლიო საკრედიტო და ფინანსური ბაზარი სტიმულს აძლევს კონცენტრაციას, კაპიტალის ცენტრალიზაციას, საწარმოო ძალების განვითარებას, მსოფლიო სამეურნეო კავშირებს. ამავე დროს ევრობაზრის მოღვაწეობა ამწვავებს დაპირისპირებებს აღწარმოებაში: კაპიტალის სპეკულიანტური ნაკადი, რომელიც დამოკიდებულია ციკლის ფაზასა და საპროცენტო განაკვეთების მერყეობაზე, აღრმავებს ეროვნული ეკონომიკის არასტაბილურობას და ხშირად ქვეყნის ფულად-საკრედიტო პოლიტიკას ეწინააღმდეგება; ევროვალუტის გაცვლა ეროვნულ ვალუტაზე ხელს უწყობს ქვეყნის შიგნით საკრედიტო ექსპანსიის გაფართოებას; ნეგატიურად მოქმედებს საგადასახადო ბალანსზე; ქვეყნებს შორის მოკლევადიანი კაპიტალის დიდი რაოდენობით გადაადგილება მოქმედებს სავალუტო კურსის დინამიკასა და საპროცენტო განაკვეთზე; ევროვალუტის ოპერაციები ერთი ქვეყნის ფულად-საკრედიტო და სავალუტო პოლიტიკის მეორე ქვეყანაზე ზემოქმედების თავისებურ გადამცემ მექანიზმს წარმოადგენს.
საერთაშორისო სავალუტო და საკრედიტო-ფინანსური ბაზრები მჭიდრო კავშირში არიან, უპირველეს ყოვლისა, პროცენტული განაკვეთის საერთაშორისო პარიტეტთან. საერთაშორისო ბანკები, იყენებენ რა დეპოზიტურ-საკრედიტო გარიგებებს სხვადასხვა ვალუტაში, აწონასწორებენ სავალუტო პოზიციებს და იღებენ განსაზღვრულ ურისკო მოგებას. ფინანსური ინსტრუმენტების ნაირსახეობის დღევანდელ პირობებში სავალუტო და ფინანსური რისკის დაზღვევის (ხეჯირების) მრავალი სხვადასხვანაირი ხერხი არსებობს. პოტენციალური კლიენტებისთვის უამრავი წარმოებული ფასიანი ქაღალდია, რომლებიც რისკების დაზღვევის საშუალებას იძლევა და ამისათვის პრემიას ითხოვენ. დინამიური ხეჯირების, რომელიც ფართო მასშტაბით გამოიყენება ბაზარზე არსებული ტენდენციის მიმართულების მხარდასაჭერად, გამოყენების საშუალებამ შეიძლება სერიოზულ ფინანსურ დისბალანსამდე მიგვიყვანოს. დინამიური ხეჯირების შედეგად რისკი კლიენტების მაგივრად გადადის ბაზრის მონაწილეებზე, რომლებიც არასტაბილურობის პირობებს ქმნიან. წარმოებული ფასიანი ქაღალდების ემიტენტები მსხვილი საერთაშორისო ბანკები არიან და საფინანსო ბანკების სტაბილურობის შესანარჩუნებლად ხელისუფლებამ უნდა განახორციელოს კონტროლი და რეგულირება მეორადი ფასიანი ქაღალდების გამოყენებაში.
ბანკებისა და სპეციალიზებული საკრედიტო-ფინანსური ინსტიტუტების განლაგების მსოფლიო ფინანსური ცენტრები, რომლებიც საერთაშორისო სავალუტო, საკრედიტო და ფინანსურ ოპერაციებს, ფასიანი ქაღალდების და ოქროს გარიგებებს ახორციელებენ, ისტორიულად ეროვნული ბაზრების ბაზაზე აღმოცენდნენ. 70-იან წლებში ფინანსურ ცენტრებს შორის საკრედიტო-ფინანსური მოღვაწეობის სახეობების მიხედვით სპეციალიზაციის წარმოქმნა დაიწყო. მსოფლიოს წამყვან ფინანსურ ცენტრად სამართლიანად ითვლება ნიუ-იორკი, ეფუძნებიან რა შეერთებული შტატები მძლავრ ეკონომიკას და კაპიტალის ტევად ბაზარს. განსაკუთრებით დიდია მისი როლი აქციებისა და ობლიგაციების ემისიაში, აგრეთვე ფასიანი ქაღალდების ვაჭრობაში. ევროპის მთავარ ფინანსურ ცენტრად ითვლება ლონდონი, რომელიც ცნობილია, უპირველეს ყოვლისა, ევროვალუტის ოპერაციების ბაზრებით, საფონდო ფასეულობებით, ოქროს და ფიუჩერსული გარიგებებით. ტრადიციული გრძელვადიანი სესხების დარგში დასავლეთ ევროპაში გამოირჩევა მაინის ფრანკფურტი და ციურიხი, რომელიც ოქროთი ვაჭრობაში ლონდონს ეცილება პირველობას. ლუქსემბურგი განთქმულია თავისი საფონდო ბირჟით და მოკლე და საშუალოვადიან საკრედიტო ოპერაციებში სპეციალიზირდება. მსოფლიო ეკონომიკაში იაპონიის პოზიციის გაძლიერების, საზღვარგარეთ ძლიერი საბანკო ქსელის შექმნის, საერთაშორისო ეკონომიკურ მიმოქცევაში იენის შეღწევის და სავალუტო შეზღუდვების გაუქმების შედეგად მნიშვნელოვან ფინანსურ ცენტრად იქცა ტოკიო.
განვითარებად მსოფლიოში შვიდი უმსხვილესი ფინანსური ცენტრის წილად მოდის ევროვალუტის ბაზრის მსოფლიო მოცულობის 1/4-მდე. სინგაპური ასრულებს აზიური დოლარის ბაზრის და რეგიონში ფონდოაკუმულირების ცენტრის როლს. ჰონკონგი თავისი უნიკალური სტატუსის გამო განსაკუთრებული მნიშვნელობისაა ინგლისსა და ჩინეთთან მიმართებაში და ცნობილია, როგორც საერთაშორისო სინდიცირებული კრედიტირების მსხვილი ცენტრი. ბაჰრეინი ახლო აღმოსავლეთში თამაშობს ნავთობდოლარების საფინანსო ცენტრის როლს. ამრიგად, შეიქმნა სადღეღამისო მოქმედი საერთაშორისო მექანიზმი, რომელიც მსოფლიო ფინანსური ნაკადების მართვის საშუალებას წარმოადგენს.
კონკურენციის საერთაშორისო ბუნებამ ევროვალუტის ბანკთაშორის ბაზარზე ისეთი პირობები შექმნა, როცა განვითარებული ქვეყნების ცენტრალური ბანკები, ცდილობენ რა ეროვნული ფინანსური სისტემის პოზიციების გაძლიერებას, არ ერევიან ევრობაზრის საქმიანობაში. როდესაც 80-იან წლების დასაწყისში ევროდოლარების ბაზრის სიდიდემ აშშ-ის ეროვნული საბანკო სისტემის ფულადი მასის მოცულობას გადააჭარბა, ნიუ-იორკში შეიქმნა საერთაშორისო საბანკო მომსახურების ზონა, სადაც ბანკების არარეზიდენტებთან ოპერაციების რეჟიმი ევროვალუტაში გარიგებათა რეჟიმს მიესადაგება. საერთაშორისო ბაზრებზე ვალუტების მოძრაობა საერთაშორისო ბანკების ანგარიშებზე აისახება, სადაც ევროვალუტაში წარმოებული გარიგებების საერთო მოცულობაში აშშ დოლარის წილი 60%-ს აჭარბებს. მსხვილი ოპერაციებისთვის, რომლებიც დაკავშირებულია სავალუტო ან საერთაშორისო ფულად (ევროვალუტის) ბაზრებზე ვაჭრობასთან, საბოლოო ანგარიშსწორება (იმ შემთხვევაში თუ ანგარიშსწორება დოლარებში ხდება) გადახდის ისეთი სისტემებით განხორციელდება, როგორიცაა Fედჭირე (O?N-ის სისტემა) ან ჩHIPშ (კერძო საანგარიშსწორებო-საკლირინგო სისტემა), რაც აშშ-ის საერთაშორისო ფინანსების სფეროში კონტროლისა და რეგულირების გატარების საშუალებას აძლევს.
ოფშორული ბიზნესი აფართოებს ოპერაციების გატარების შესაძლებლობებს, რომელიც ტექნიკურ მხარეს უზრუნველყოფს. ოფშორულ საფინანსო ცენტრებში მინიმალურ სარეზერვო მოთხოვნილებასთან და საპროცენტო განაკვეთების ზომების ლიმიტირებასთან დაკავშირებული სავალუტო შეზღუდვების არარსებობა ხელს უწყობს საერთაშორისო სესხების განვითარებას, რაც საბანკო მოღვაწეობის ერთ-ერთ ყველაზე მომგებიან ფორმად იქცა. ახალი საფინანსო ცენტრების ფორმირების განმსაზღვრელ ფაქტორად გადაიქცა 70-იანი წლების დასაწყისიდან საერთაშორისო საბანკო ბიზნესის აქტიური განვითარება, რასაც თან ახლდა პროგრესული კომპიუტერული ტექნოლოგიების და ახალი ფინანსური ინსტრუმენტების დანერგვა. არანაკლები როლი შეასრულა აგრეთვე 1973 წლის პირველი ნავთობ-კრიზისის შედეგებმა, როდესაც ნავთობმომპოვებელმა ქვეყნებმა ბანკებს საერთაშორისო ფინანსურ ბაზრებზე ნავთობდოლარის განთავსების შესაძლებლობა მისცეს.
კომერციული ბანკების მხრიდან საერთაშორისო სესხების გაფართოებამ უპრეცედენტო ვითარება შექმნა, როდესაც კომერციული ბანკები და, განსაკუთრებით, მათი ოფშორული ფილიალები, დებიტორი ქვეყნების საქმეებში ჩაურევლად, განსაზღვრავდნენ მსესხებელთა კრედიტუნარიანობას და თავიანთ თავზე აიღეს განვითარებადი ქვეყნების კრედიტორის როლი. კომერციულმა ბანკებმა თავიანთ თავზე აიღეს საერთაშორისო ფინანსური ორგანიზაციების ფუნქციები და ნაკლებ განვითარებულ ქვეყნებს სახსრებს უფრო დიდი მოცულობით გადასცემდნენ, ვიდრე ბრეტონ-ვუდის ინსტიტუტები. თუმცა, საერთაშორისო კერძო ბანკების მოღვაწეობა ემორჩილება სარფიანობის პრინციპებს და არა მსოფლიო საფინანსო სისტემის სტაბილურობის შენარჩუნებას. თუ ბანკი უარს ამბობს მაღალრენტაბელურ საქმიანობაში მონაწილეობის მიღებაზე, მაშინ ის შეიძლება არაკონკურენტუნარიანი გახდეს.
1973-1979 წლებში კრედიტის როლის გაფართოებამ მსოფლიო ეკონომიკას სტიმული მისცა და ხელი შეუწყო 70-იანი წლების მსოფლიო ინფლაციის განვითარებას, რომლის კულმინაცია 1979 წლის მსოფლიო ნავთობკრიზისი გახდა. მონეტარიზმის იდეების კვალდაკვალ, აშშ-ში ინფლაციის თავიდან აცილების მიზნით, მკაცრი ფულად-საკრედიტო პოლიტიკის გატარება დაიწყეს, რომელმაც გამოიწვია კონტროლი ფულადი მასის საერთო მოცულობაზე, კრედიტის როლის შემცირება და ევროდოლარის ბაზრის გაზრდა. მაღალ რეალურ საპროცენტო განაკვეთებს, დოლარის გაძლიერებას და აშშ-ის ბიუჯეტისა და სავაჭრო დეფიციტების დაფარვის მოთხოვნილებას განვითარებად მსოფლიოში მძიმე შედეგები მოჰყვა. ცუდი სესხების მოცულობის ზრდამ და საკრედიტო რესურსების ნაკადის შემცირებისას დებიტორი ქვეყნების ვალის დაფარვის კოეფიციენტების გაუარესებამ 1982 წლის დავალიანების საერთაშორისო კრიზისი გამოიწვია.
საერთაშორისო სესხების სისტემის სტაბილურობის შესანარჩუნებლად საჭირო გახდა კრედიტორი ქვეყნების ცენტრალური ბანკების ძალისხმევის გაერთიანება და სესხების წყაროს საბოლოო ინსტანციის როლში გამოსვლა. საერთაშორისო ორგანიზაციებმა ფინანსურ ხელისუფლებასა და კომერციულ ბანკებთან კოოპერაციაში შექმნეს სისტემა, რომელიც დაფუძნებული იყო დებიტორი ქვეყნების შესაძლებლობების მხარდასაჭერად, რათა ამ უკანასკნელებს ვალის მთლიანობის დაურღვევლად გადაეხადათ სესხები. საერთაშორისო საკრედიტო-ფინანსურმა ინსტიტუტებმა, შეისწავლეს რა კრიზისის შედეგები, გააძლიერეს მარეგულირებელი ფუნქციები, ხოლო საერთაშორისო კრედიტირების მდიდარმა გამოცდილებამ დებიტორი ქვეყნების მიერ ვალის გადახდის შესაძლებლობათა გარკვევის საფუძვლიანი ბაზა შექმნა. პოლიტიკური ზემოქმედება ერთ-ერთ მნიშვნელოვან გამოხატულებად იქცა კრედიტირების საერთაშორისო სფეროში.
კრედიტის გაფართოება საშუალებას აძლევს ქვეყანას, მეტი რესურსი მოიხმაროს და საექსპორტო პოტენციალი გაზარდოს. თუმცა, რთულია განსაზღვრო ფინანსური რესურსების გამოყენების ეფექტურობა, რომელიც ვალის დაფარვის გათვალისწინებით საკმარის მოგებას მოიტანს. ვალებსა და მათ უზრუნველყოფას შორის მკაცრი დამოკიდებულება არსებობს, სადაც კრედიტირების შემცირება გირაოთი უზრუნველყოფის ფასეულობის ეროზიის პირობებს ქმნის. პრინციპში, კრედიტი არ იძლევა ეკონომიკური აქტივობის ამაღლების გარანტიას, მაგრამ ქმნის არასტაბილურობის პირობებს ვალის დაბრუნების აუცილებლობის გამო. კრედიტი ამ შემთხვევაში ეკონომიკური პროცესის რეგულირების ერთ-ერთ მძლავრ შემადგენელ ნაწილს წარმოადგენს, რომელიც კრედიტორებს დამოკიდებულ ქვეყნებში კრიზისის შეჩერება-გაღრმავების საშუალებას აძლევს. გარკვეულ პერიოდში განვითარებულ ქვეყნებს საშინაო და საგარეო ვალდებულებების დასაფარავად ფინანსური კაპიტალის დაბრუნების საჭიროება ექმნებათ. ამის შედეგად პროვოცირდება კრიზისი, რომლის გამო დამოკიდებული ბაზრები დეპრესიას განიცდიან. ბოლო ინსტანციის კრედიტორები საერთაშორისო ფინანსური ორგანიზაციები არიან, რომელთა კონტროლი და მოქმედება მრეწველობაგანვითარებული ქვეყნების სასარგებლოდ ხდება. ამიტომ კრიზისი განვითარებადი მსოფლიოს იმ ქვეყნებშია შესაძლებელი, სადაც ვალების მაღალი რეიტინგია, ანდა რომლებიც დამოკიდებულნი არიან საგარეო კერძო კაპიტალის მნიშვნელოვან მოცულობაზე. პირდაპირი ინვესტიციების ფორმით სახსრების დაბანდებისას განვითარებული ქვეყნების ზემოქმედება შეზღუდულია და არ შეუძლია ფართომასშტაბიანი კრიზისის პროვოცირება. საბაზრო კაპიტალსაც მოეძებნება თავისი სუსტი მხარეები, მაგრამ ამისათვის ჯერ საჭიროა ფინანსური კრიზისი. დებიტორ ქვეყნებზე ზემოქმედების ბერკეტებად ისეთი მეთოდები გამოიყენება, როგორიცაა, კაპიტალის ბაზარზე მათი გასვლა შეზღუდვა და საზღვარგარეთ აქტივების დაპატიმრებაა. თუმცა, ყველაზე მნიშვნელოვანი საექსპორტო ბაზარზე შეღწევის შემცირებაა, რაც ეკონომიკური იზოლაციის პირობებს ქმნის.
აშშ-ის მიერ გატარებულმა შემზღუდველმა ფულად-საკრედიტო პოლიტიკამ, რომელიც მიმართულია ფულად-საკრედიტო მასის თავისუფლად მცოცავ საპროცენტო განაკვეთთან შეთანხმებაზე, მასტიმულირებელ საბიუჯეტო-ფინანსურ პოლიტიკასთან ერთად, საოცარი კონსტრუქციის წარმოქმნამდე მიგვიყვანა: მსოფლიო სისტემის ცენტრში აყვავებული წრე, ხოლო პერიფერიაზე – მანკიერი. დაცემის მოკლე პერიოდის შემდეგ, აშშ-ში შეიქმნა პროცენტული განაკვეთის რეალური ზრდის პირობები, რამაც მნიშვნელოვანი ფინანსური აქტივების მოზიდვის საშუალება შექმნა, რომელთა შენახვა დოლარებში სარფიანი იყო. ძლიერი დოლარი ინვესტორებსაც იზიდავდა, სტიმულს აძლევდა მოხმარებას და ქვეყანაში სავაჭრო დეფიციტს ზრდიდა. ძლიერი ეკონომიკა, ძლიერი ვალუტა, დიდი საბიუჯეტო და სავაჭრო დეფიციტები ამყარებდნენ ერთმანეთს და უინფლაციო ზრდას იწვევდნენ.
დოლარის გაძვირების პერიოდში განვითარებადი დებიტორი ქვეყნები საერთაშორისო ვაჭრობის მკაცრ კონკურენტულ გარემოს და საექსპორტო საქონლის დაბალი ფასების პირობებში იხდიდნენ ვალს. დიდი დავალიანების მქონე ქვეყნებიდან მომდინარე ფინანსური ნაკადები შეერთებული შტატების მიერ შექმნილი აყვავების მოდელის უმნიშვნელოვანეს შემადგენელ ნაწილად იქცა. აშშ-ის კერძო კომერციული ბანკების სისტემა იზიდავდა უცხოურ კაპიტალს და შიდა ინვესტორებს საკრედიტო საშუალებების გამოყენებით აქტივების გაზრდის საშუალებას აძლევდა. მაღალი რეალური საპროცენტო განაკვეთები და ვალუტის გადიდებული კოტირებები ხელს უწყობდა მატერიალური წარმოებიდან ფინანსურ სფეროში კაპიტალის გადაადგილებას. განსაკუთრებით ეფექტური გახდა კომპანიების შერწყმა და აქციათა საკონტროლო პაკეტების გამოსყიდვები სესხის გამოყენებით.
აშშ-ის დოლარი საერთაშორისო ვაჭრობაში მსოფლიო სარეზერვო ვალუტას და ღირებულების გამოხატვის ეკვივალენტს წარმოადგენს და ბრუნვის განუსაზღვრელი მოცულობის წყალობით ირიბი სასაქონლო უზრუნველყოფა აქვს. საერთაშორისო სარეზერვო ვალუტის მფლობელი ქვეყანა მომსახურების სფეროში უპირატესობით სარგებლობს და საკუთარ ვალუტაში განუსაზღვრელი მოცულობის სესხის მიღება შეუძლია. შეერთებულ შტატებს შესაძლებლობა აქვს, გავლენა იქონიოს საკუთარ ვალებზე, რომლებიც, მათი წარმოშობის პერიოდთან შედარებით, გადახდის მომენტისთვის მცირდება.
განვითარებული ქვეყნების მიერ აშშ-ის საბიუჯეტო და სავაჭრო დეფიციტების დაფინანსებაზე უარის განცხადებამ დოლარის დევალვაცია გამოიწვია. “დიდი ხუთეულის” ქვეყნების მიერ 1987 წელს სასტუმრო “პლაზაში” დადებულმა შეთანხმებამ განსაზღვრა კოორდინირებული მოქმედებები დოლარის კურსის დაწევის მიზნით, რაც იმას ნიშნავდა, რომ თავისუფლად მცოცავმა სავალუტო კურსების რეჟიმმა ფუნქციონირება შეწყვიტა და შეცვლილ იქნა ე.წ. “ბინძური”, ანუ რეგულირებადი მცოცავმა კურსით. 1987 წლის ბოლოს აშშ-ის კრიზისი განვითარებული ქვეყნების მიერ დოლარის კურსის მხარდაჭერაზე უარის განცხადების შესანიშნავი მაგალითი იყო, რამაც სავალუტო სტაბილურობის მისაღწევად ვალუტების ინტერვენციის კოორდინაციის შესახებ 1987 წლის თებერვლის ლუვრის შეთანხმების დაშლა გამოიწვია. ნიუ-იორკის საფონდო ბაზარზე გაყიდვის მეორე კულმინაცია მხოლოდ დოლარის თავისუფალი ვარდნით იქნა თავიდან აცილებული.
1987 წელს კოლაფსმა იაპონიის ობლიგაციების ბაზარზე წინასწარ განსაზღვრა აშშ-ის საფონდო ბაზრის კრახი მაშინ, როცა იაპონიამ საკუთარი საფონდო ბაზრის დაცემის თავიდან აცილება შეძლო. იაპონიის პოზიცია დადებითი საექსპორტო ბალანსით, წარმოებაში დანაზოგთა მაღალი ნორმით და კაპიტალის დაბალანსებული ექსპორტით, აშშ-ის ეკონომიკის მდგომარეობის სრულიად საპირისპირო სურათს წარმოადგენდა. იაპონია გამოვიდა მსოფლიო ფინანსისტის როლში მთელი მსოფლიოსთვის ლიკვიდური საშუალებების მიწოდებაში, ისწრაფვოდა რა საფინანსო დარგში თავისივე ინდუსტრიის ექსპანსიასთან შესაბამისობისკენ. იაპონიის საფინანსო მოღვაწეობის გაფართოებას სტიმულს აძლევდა ახალი ინდუსტრიული ქვეყნის გამოჩენა და ჩინეთის ბაზრის გახსნა. მაგრამ უცხოურმა სესხებმა და საინვესტიციო ბუმმა პრობლემატური დავალიანებების და არარენტაბელური ფინანსური ინვესტიციების სახით სერიოზული პრობლემები შექმნა, რამაც 1989-1993 წლებში განსაზღვრა დაცემა იაპონიის საფონდო ბაზარზე. აშშ-ის ზემოქმედებამ იაპონიის ფინანსურ ბაზრებზე სერიოზული საფინანსო კრიზისი და შეერთებული შტატების გაძლიერება გამოიწვია და ხელი შეუწყო დოლარის, როგორც საერთაშორისო სარეზერვო ვალუტის, გამყარებას.
სსრკ-ის დაშლისა და ორი პოლიტიკური სისტემის დაპირისპირების დასრულების შედეგად, შტატებმა პოლიტიკურ სფეროში სრული დომინირება და ეკონომიკური პოტენციალის გამრავლება გაინაღდა. საერთაშორისო ორგანიზაციების დახმარებით შექმნილ პოსტსოციალისტური ქვეყნების ფინანსურ სისტემებს, უმრავლეს შემთხვევაში, არ აქვთ ფუნქციონალური სტრუქტურები სრულფასოვანი საფინანსო ინსტიტუტების სახით, რის შედეგად არ არსებობს ფინანსური ინსტრუმენტები, რომლებიც ამ ქვეყნებში ეკონომიკურ მოღვაწეობას დაარეგულირებდნენ. 90-იანი წლების ბოლოს განვითარებული ქვეყნების მიერ გამოქვეყნებულ იქნა ლათინურ ამერიკაში შემუშავებული და აპრობირებული უცხოურ ფინანსურ კაპიტალზე დამოკიდებული ქვეყნების ფინანსური ბაზრების დევალვაციის მოდელი. კრიზისის სერიამ ეს ქვეყნები ფინანსური საშუალებების გადინებამდე მიიყვანა, სადაც დამოკიდებული ქვეყნების საგადასახადო ბალანსის კოორდინატორის როლი საერთაშორისო ფინანსურმა ორგანიზაციებმა შეასრულეს, წინასწარ შეათანხმეს რა ამ ქვეყნების დეპრესიიდან გამოყვანის მკაცრი ეკონომიკური პროგრამები.
ბრეტონ-ვუდის სავალუტო სისტემის განხორციელება დაფუძნებული იყო ოქრო-დოლარულ სტანდარტზე, სადაც არ არსებობდა სანქციების მექანიზმი წამყვანი ვალუტის ქვეყნის საინფლაციო პოლიტიკის შემთხვევისათვის, რაც ხელს უწყობდა ამერიკის კაპიტალის ექსპანსიას სხვა ქვეყნებში. მან აღიარა თავისი უმწეობა და რეანიმაციას აღარ ექვემდებარება. თუმცა, თავისუფლად მცურავი გადამცვლელი კურსების შემქმნელი სისტემა ასევე აღიარებულია, როგორც შინაგანი არასტაბილურობის მქონე. ბრეტონ-ვუდის მიერ მემკვიდრედ დატოვებული ინსტიტუტები (საერთაშორისო სავალუტო ფონდი და მსოფლიო ბანკი) წარმატებით შეეგუენ თანამედროვე პირობებს და აგრძელებენ თავისი მნიშვნელოვანი როლის შესრულებას, გამოხატავენ რა, უპირველეს ყოვლისა, აშშ-ისა და სხვა განვითარებული ქვეყნების ინსტიტუტებს. ბაზელის საერთაშორისო ანგარიშების ბანკი (საბ) ასრულებს განვითარებული ქვეყნების ცენტრალური ბანკების კოორდინატორის ფუნქციებს და ხელს უწყობს სავალუტო-საკრედიტო ურთიერთობათა სახელმწიფოთაშორის რეგულირებას. 70-იანი წლების შუაში საბ-თან შეიქმნა სამეთვალყურეო კომიტეტი, რომელმაც განსაზღვრა უცხოეთის საბანკო დაწესებულებების კონტროლის პრინციპები (1975 წლის ბაზელის კონკორდატი) და აქტივების ბაზაზე კაპიტალის საკმარისობის გამოთვლის ნორმატივი, რომლებიც რისკზე იყო კორექტირებული (ბაზელის შეთანხმება 1988 წ.).
საერთაშორისო ფინანსების დღევანდელი მდგომარეობა ურთიერთდაკავშირებული პრობლემების მთელი რიგით ხასიათდება, რომელიც მოითხოვს მსოფლიო საფინანსო სისტემის სტაბილურობის შენარჩუნებას: საერთაშორისო კაპიტალისა და ევროვალუტის მოძრაობის მოცულობის ზრდა, ახალი საფინანსო ბაზრების განვითარება, საერთაშორისო დავალიანებები, საქონლისა და ნედლეულის ბაზრებზე ფასების მერყეობა, ფინანსური სპეკულაციები, ოფშორული მოღვაწეობის და წარმოებული ფასიანი ქაღალდების ბაზრების უკონტროლობა. არსებული არასტაბილურობა შექმნილია და მოქმედებს განვითარებული ქვეყნების ინტერესებისთვის, რომელიც, ხანდახან, ზედმეტი მოგებისა და გამდიდრებისათვის კრიზისების პროვოცირებას აკეთებს. ამიტომ ახალი ფინანსური ბაზრების განვითარებისა და ახალი სამრეწველო ქვეყნების ზრდის პირობებში დადგება მსოფლიო სავალუტო-საკრედიტო სისტემის რეფორმირების საკითხი. აუცილებელია ჭეშმარიტ საერთაშორისო ვალუტაზე დამყარებული გლობალური საფინანსო სტრუქტურის ორგანიზება, რაც გამორიცხავდა ფინანსურ ბაზრებზე სპეკულაციის შესაძლებლობას და მოწოდებული იქნებოდა კონტროლი და რეგულირება განეხორციელებინა მსოფლიო ეკონომიკაში სტაბილურობის შესანარჩუნებლად.
