ზრდის ბუმი განადგურებას უდებს სათავეს ყველაზე ცუდი სცენარით

აკაკი როგავა

2011 წლის შედეგების მიხედვით, ამერიკის ეკონომიკამ მნიშვნელოვან ზღვარს გადააბიჯა და ქვეყნის სახელმწიფო ვალმა II მსოფლიო ომის შემდგომ პირველად გადააჭარბა ქვეყნის მშპ-ს. 2012 წლის და-საწყისისთვის აშშ-ის ვალი 15,23 ტრილიონ დოლარამდე გაიზარდა. ქვეყანა მევალე-რეკორდსმენი ქვეყნების კლუბში შევიდა, ვალი ეკონომიკის მოცულობას აღემატება. ბოლო პერიოდში მშპ-ის 100%-ზე მაღალი ვალი ჰქონდათ მხოლოდ იაპონიას, იტალიას, პორტუგალიასა და საბერძნეთს.

აშშ-ის ეკონომიკა (როგორც ბრიტანეთისა და კაპიტალიზმის მსგავსი მოდელის მქონე სხვა ქვეყნებს) აქამდე განიცდის ძლიერი რისკების ზრით გამოწვეულ კრიზისს. ცნობილმა ამერიკელმა ეკონომისტმა, ჰაიმენ მინსკმა 1986 წელს გამოაქვეყნა წიგნი “არასტაბილური ეკონომიკების სტაბილზაცია”, სადაც მან შემოგვთავაზა საფინანსო არასტაბილურობის ჰიპოთეზა. მისი აზრით, ვალების დონე უდრის ეკონომიკის სისუსტეს და ასევე განისაზღვრება ეკონომიკური ციკლებით. ეკონომიკური კეთილდღეობის ხანგრძლივობა ეკონომიკის სიმყიფეს ზრდის: ადამიანები, რომლებიც ინვესტიციებისა და დანაზოგების შესახებ გადაწყვეტილებებს იღებენ, საფრთხეებს სრულად ვერ აფასებენ და თავიანთ შესაძლებლობებს გადაჭარბებით უყურებენ. ასე რომ, ზრდის ბუმი განადგურებას უდებს სათავეს.
2008-2009 წლის წინანდელი დეკადა კერძო კრედიტის გაფართოების პერიოდი გახდა. ეს ეხება როგორც კომპანიებს, ასევე შინამეურნეობებს, განსაკუთრებით აშშ-ში, დიდ ბრიტანეთში, ირლანდიასა და ხმელთაშუა ზღვის ქვეყნებში. საკრედიტო ბუმი ეფუძნებოდა უძრავ ქონებაზე ფასების ზრდას, იგი განვითარებული ქვეყნების მოსახლეობას აძლევდა უფრო მეტი სიმდიდრის შეგრძნებას, რაც უფრო დიდი სესხის აღების შესაძლებლობას იძლეოდა. როგორც კი უძრავი ქონების ბაზარზე ბუშტი ჩაიფუშა, ამან ფისკალური დეფიციტის მკვეთრი ზრდა გამოიწვია – ფაქტიურად ავტომატურად.
საბიუჯეტო დეფიციტების მკვეთრი ზრდა იმ სამი მექანიზმიდან ერთ-ერთი გახდა, რომელმაც ხელი შეუშალა დასავლურ ეკონომიკებს განმეორებით დიდ დეპრესიაში გადაშვებულიყვნენ, საფინანსო ინტერვენციებთან და საპროცენტო განაკვეთების მკვეთრ შემცირებასთან კომბინაციაში. როცა ფულის ღირებულება ნულთან ახლოს არის (რეალურ გამოხატულებაში უარყოფითიც კი) გადამხდელუნარიან სახელმწიფოებს საბიუჯეტი დეფიციტი დაეხმარა ერთობლივი მოთხოვნის შენარჩუნებაში, ასევე კერძო დავალიანების შემცირების პროცესის სტიმულირებაში და კერძო აქტივების ხარისხის გაუმჯობესებაში.
კერძო სექტორი თავს ახლა ბევრად უკეთ გრძნობს. ასე მაგალითად, 2011 წლის ბოლსოთვის საფინანსო სექტორის ვალის მიმათება მშპ-სთან აშშ-ში დაბრუნდა 2001 წლის დონეზე. ხოლო შინამეურნეობების ვალის დონე – 2003 წლის მაჩვენებელს მიუახლოვდა.
გარდა ამისა, აშშ-ის უძრავი ქონების ბაზარმა სტაბილიზების ნიშნები აჩვენა: ახალი პროექტების რიცხვის შემცირება შეწყდა, ხოლო ფასების ვარდნა, პროგნოზების მიხედვით, 2012 წლისთვის უნდა დასრულდეს. ეს ნიშნავს, რომ აშშ-ის ეკონომიკა შეძლებს ზრდას დაუბრუნდეს. თუმცა, შეზღუდულად. ამის დამაბრკოლებელ ფაქტორებად შეიძლება იქცეს სახელმწიფო ხარჯების შემცირება, საკრედიტო პაუზის გაგრძელება, ევროზონის კოლაფსის რისკები და სავარაუდოდ, სიტუაცია ნავთობის ბაზარზე.
ამერიკა ელოდება
ექსპერტები ფიქრობენ, რომ ყველა შემთხვევაში, ამ ზრდისგან არ შეიძლება მდგრადობას ველოდოთ, რადგან ეს ზრდა დაუბალანსებელ ეკონომიკაში მოხდება, რომელიც ადვილად შეიძლება ახალ რეცესიაში გადაეშვას. საქმე მხოლოდ საგარეო შოკებს არ ეხება, ისეთს, როგორიც არის ევრო-ზონის კრიზისი, რომელსაც ხელეწიფება აშშ-ის საფინანსო სისტემის პარალიზება და ექსპორტის შემცირება. ნარჩუნდება მნიშვნელოვანი შიდა რისკებიც. აშშ-ის ფედერალური სარეზევრო სისტემის ეკონომისტის, ჯერემი ნალივეკის ამ ცოტა ხნის წინ გამოქვეყნებული გამოკვლევა აჩვენებს, რომ ქვეყნის ეკონომიკა 2012 წელში “გაჩერების სისწრაფით” შევიდა. მკვლევარმა აღმოაჩინა, რომ აშშ-ში ბოლო 60 წლის მანძილზე 70%-ის შემთხვევაში, როცა მშპ-ის რეალური ზრდა წინა წელთან შედარებით 2%-ზე დაბლა ეშვებოდა, შემდეგ წელიწადს რეცესია ხდებოდა. ამის ძირითადი მიზეზი ის არის, რომ 2%-ს ქვემოთ ეკონომიკური ზრდის პირობებში ქვეყანაში იზრდება უმუშევრობა, ხოლო ბიზნესი ინვესტირებას წყვეტს, რაც ქმნის თვითდამჭერ ნეგატიურ ტრენდს (თავიდან ფსიქოლოგიური, ხოლო შემდგომ ეკონომიკური). 2011 წლის I ნახევარში აშშ-ის მშპ-ის რეალური ზრდა 2%-ს ქვემოთ იყო. თუმცა, III კვარტალში მშპ-მ საშიშ ნიშნულამდე აიწია, ეს შეიძლება არასაკმარისი აღმოჩნდეს, რომ ეკონომიკა სარისკო ზონიდან გამოვიდეს. დავალიანების მაღალი დონის შენარჩუნება ტემპების აღდგენას დააბრკოლებს. აშშ-ის მშპ-ს ზრდის კონსესუს-პროგნოზი 2013-2016 წლებისთვის მხოლოდ 2,2%-ს შეადგენს წელიწადში (სწორედ იმ საშიშ ზონასთან ახლოს). ეს მნიშვნელოვნად დაბალია არა მხოლოდ 1990-იანი წლების საშუალო ტემპებთან შედარებითY(3,2% წელიწადში), არამედ წინაკრისიზულ ათწლეულში (2,7%). ზრდის აღმდგენ ფაზაში ტემპი, როგორც წესი, ჩვეულებრივზე მაღალია, რადგან კომპანიებს შეუძლიათ გამოიყენონ ადრე დაუტვირთავი სიმძლავრეები, შედარებით იაფად აიყვანონ მრავალრიცხოვანი უმუშევარი ადამიანები, ასევე, გამოიყენონ კაპიტალი, რომლის ინვესტირება არ ხდებოდა კრიზისის პერიოდში.
აშშ-ის ეკონომიკის ფუნდამენტალური მდგომარეობა საკმაოდ ურთიერთსაწინააღმდეგოა. ერთი მხრივ, სახელმწიფო ფინანსები ამაზრზენ მდგომარეობაშია და სავსებით გაუგებარია, მასთან მიმართებაში რა შეიძლება მოხერხდეს. ეკონომიკის ზრდის არც თუ მაღალი ტემპები თითქმის შეუძლებელს ხდის საბიუჯეტო დეფიციტის კუთხით გაცხადებული გეგმების შესრულებას. სახელმწიფოს მოუწევს რთული არჩევანის გაკეთება: შეამციროს სახელმწიფო ხარჯები ან ასწიოს გადასახადები. აქ გასათვალისწინებელია დიდი ბრიტანეთის სულ ახალი გამოცდილება. სახელმწიფო ხარჯების შემცირება იქამდე, ვიდრე ეკონომიკური ზრდა არ დაუბრუნდება მდგრად ტრაექტორიას, საშიშია – ამით მხოლოდ უმუშევრობა იზრდება და მცირდება ერთობლივი მოთხოვნა. ბალანსირების სირთულეები უკვე ბრიტანეთის ხელისუფლებამაც აღიარა. ნომებრის ბოლოს დიდი ბრიტანეთის პრემიერ-მინისტრმა, დევიდ კამერონმა განაცხადა, “ქვეყნის სახელმწიფო ვალის შემცირება იმაზე რთული აღმოჩნდა, ვიდრე ჩემს გუნდში ვინმეს შეეძლო წარმოედგინა”. ასე რომ, ამოცანას, რომელიც აშშ-ის წინაშე დგას, რთული გადასაწყვეტია.
მეორე მხრივ კი, ამერიკის ფულად-სავალუტო პოლიტიკა სავსებით ადექვატურია. ფედერალურმა სარეზერვო სისტემამ ეკონომიკა ფულით ზედმეტად გააჯერა და ეს კერძო სექტორს შესაძლებლობას აძლევს შეამციროს ვალი, ხოლო სახელმწიფოს – სესხის ღირებულება შეამციროს და მოემსახუროს სახელმწიფო ვალს. ასეთი მიდგომა ეკონომიკას ზედაპირზე ტივტივის საშუალებას აძლევს, მაგრამ ეკონომიკური ზრდის ახალი ტალღის აგორების გარანტიას ვერ იძლევა, როგორც ეს იაპონიის გამოცდილებამ აჩვენა – იაპონელები ათწლეულზე მეტია, რაც ნულოვანი განაკვეთით ცხოვრობენ. ამერიკის ეკონომიკაში ფულის მოძრაობის სიჩქარე ისტორიულ მინიმუმამდე დაეცა, ეს კი ნიშნავს, რომ ძირითადი მოთამაშეები ჯერჯერობით მოლოდინის რეჟიმში არიან, რადგან კონიუნქტურის რამდენადმე გაუმჯობესებას განიხილავენ, როგორც ძალიან არამდგრადს იმისთვის, რომ “ბრძოლაში გადაეშვან”. ექსპერტები ამბობენ, რომ ზრდის ახალი ტალღის ინიცირება მხოლოდ ბიზნესს შეუძლია, როცა ის განვითარების ახალ სტრატეგიას შეიმუშავებს, მაგრამ აქამდე, როგორც ექსპერტებს მიაჩნიათ, ჯერ შორს არის.
ბიზნესის დახმარება დასუსტებულ ეროვნულ ვალუტასაც შეუძლია. დოლარის გამყარების მრავალწლიანი ტენდენცია მისი სავაჭრო პარტნიორი ქვეყნების ვალუტების მიმართ, დაირღვა. ეს კი შესაძლებლობას იძლევა ამერიკის ტერიტორიაზე სამუშაო ადგილები დაბრუნდეს. განვითარებად ქვეყნებში წარმოების განთავსება უკვე არც ისე რენტაბელურია, როგორც რამდენიმე წლის წინ. ამ ქვეყნებში კეთილდღეობის ზრდამ, პირველ რიგში, ჩინეთში, იქ წარმოებული პროდუქციის თვით-ღირებულების ზრდა გამოიწვია. დოლარის დასუსტება მხოლოდ ამყარებს ამერიკული საწარმოების კონკურენტუნარიანობის ტენდენციას. გარდა ამისა, პოლიტიკური ამოცანა – სამუშაო ადგილების “რეიმპორტი” უკვე დღის წესრიგში დადგა. კომპანიებს, რომლებიც აშშ-ში სამუშაო ადგილებს ქმნიან, უკვე არც თუ ურიგო საგადასახადო შეღავათები ეძლევათ. პრეზიდენტ ბარაკ ობამას მიერ ინიცირებული გეგმის ღირებულება ფასდება ნახევარ ტრილიონ დოლარად. ხოლო იანვრის დასაწყისში ობამა ხალხს დაჰპირდა, რომ დაასაბუთებდა აშშ-ში ინვესტირების უპირატესობებზე და ბიზნესს არწმუნებდა სამუშაო ადგილების შექმნის უპირატესობაზე აუთსორსინგის სტრატეგიის საწინააღმდეგოდ. არა მყისიერად, მაგრამ ასეთი სტრატეგია რამდენიმე წლის შემდეგ თვალნათელ შედეგს მოიტანს. აღსანიშნია, რომ ბოლო წლებში აშშ-ის საგადამხდელო ბალანსის დეფიციტი მნიშვნელოვანად შემცირდა. აშშ-ის ნაწილობრივი რეინდუსტრიალიაზაცია შეიძლება ეკონომიკური ზრდის ახალი ტალღის ერთ-ერთი შემადგენელი გახდეს.
ყველაზე ცუდი სცენარით
ამერიკის ფონზე, ევროკავშირში სიტუაცია ბევრად შემაშფოთებლად გამოიყურება. მიუხედავად იმისა, რომ ლიდერები ყველანაირად ცდილობენ, ერთიანი ევროპული ვალუტა შეინარჩუნონ, დამოუკი-დებელი ეკონომისტები მიიჩნევენ, რომ ევროზონის დაშლის შესაძლებლობა საკმაოდ დასაშვებია.Economist Intelligence Unit (EIU)-ის კვლევითი ცენტრი მიიჩნევს, რომ 40%-იანი ალბათობით უახლოესი ორი წლის განმავლობაში ევროზონა დაიშლება. მისი დაშლის შემთხვევაში (გაერთიანებიდან ცალკეული წევრების გასვლისასაც), ევროზონის ეკონომიკაში მოხდება მშპ-ის 10-დან 25%-მდე შემცირება. ამას გამოიწვევს საბანკო სისტემის კოლაფსი და სერიოზული კორპორატიული გაკოტრებები – მსგავსი არაფერი მომხდარა 2008 წელს ინვესტბანკ Lეჰმან Bროტჰერს-ის კრახის შემდეგ. ევროზონის ქვეყნებსა და კომპანიებს შორის ბევრი კომერციული კონტრაქტი იურიდიულ გაურკვევლობაში აღმოჩნდება. ევროპის მნიშვნელოვან ნაწილში და, სავარაუდოდ, მთლიანად მსოფლიო ეკონომიკაში დაირღვევა ტექნოლოგიური ჯაჭვი (უფრო მასშტაბური, ვიდრე ეს იყო იაპონ-ური ავტოკონცერნისთვის 2011 წლის მიწისძვრის შედეგები). ევროზონის შედარებით მეტად და-ზარალებულ ქვეყნებში შესაძლებელია სამრეწველო წარმოება საერთოდ შეწყდეს. მთავრობის შემოსავლები გადასახადებიდან მნიშვნელოვნად შემცირდება, რადგანაც კომპანიების შემოსავლები გაქრება და მილიონობით თანამშრომელს გაათავისუფლებენ სამსახურიდან. ევროზონის ყველა ქვეყანაში სავალე ტვირთი მკვეთრად გაიზრდება. უმუშევრობა შეიძლება 20%-მდე გაიზარდოს ევროზონის ყოფილი წევრი ქვეყნების უმეტესობაში, ხოლო ზოგიერთ მათგანში (საბერძნეთი, პორტუგალია, ესპანეთი) – 50%-მდე. შედარებით სუსტ ქვეყნებში შემოიღებენ შეზღუდვას კაპიტალის მოძრაობაზე ფულის გაქცევის შესაჩერებლად (შედარებით ძლიერ ქვეყნებშიც შესაძლოა იგივე მოხდეს იმისთვის, რომ მკვეთრი რევალვაცია აიცილონ თავიდან). ევროპის ცენტრალური ბანკი, თუკი მომავალშიც იარსებებს, იძულებული იქნება უფრო და უფრო აქტიურად ბეჭდოს ფული, რომ სახლემწიფო ხარჯები დააფინანსოს და დაიცვას საკვანძო სახელმწიფო სექტორები (არმია, პოლიცია, სახელმწიფო მმართველობა) კოლაფსისაგან. დროთა განმავლობაში სიტუაცია გამოსწორებას დაიწყებს, მაგრამ ევროპის ქვეყნებს წლები დასჭირდებათ, რომ ცხოვრების წინაკრიზისულ დონეს დაუბრუნდნენ. სახელმწიფოები იძულებულნი იქნებიან ეკონომიკაში უფრო მნიშვნელოვანი როლი ითამაშონ – ბევრი მსხვილი კომპანია და ბანკი დაექვემდებარება ნაციონალიზაციას.
ევროპის მნიშვნელოვანი ნაწილი იძულებით დაუბრუნდება ეროვნულ ვალუტებს, რომელიც მიმოქცევაში 1999 წელს იყო. სავალუტო კურსების კონკრეტული დინამიკა წინასწარ ძნელი სათქმელია, რადგან მასზე გავლენას სახელმწიფო შეზღუდვები იქონიებს. თუკი წარმოვიდგენთ, რომ ვალუტები თავისუფალ მიმოქცევაში იქნებიან, მაშინ ევროზონის სხვადასხვა ქვეყნის ვალუტები დიამეტრალურად ურთიერთსაწინააღმდეგო მიმართულებებით იმოძრავებენ. მაგალითად, ახალი ბერძნული ვალუტა სავარაუდოდ დაკარგავს თავისი პირვანდელი ღირებულების 60-70%-ს. პორტუგალიაში მოსალოდნელია 40-50%-იანი დევალვაცია, ესპანეთი – 30-40%, ირლანდია და იტალია – დაახლოებით 20-30%. ამასთან, გერმანიის, ნიდერლანდების, ფინეთისა და ავსტრიის ვალუტები გაიზრდება. გერმანიის შემთხვევაში რევალვაციამ შეიძლება შეადგინოს 10-20%, რაც ექსპორტზე ორიენტირებული ქვეყნისთვის დარტყმა აღმოჩნდება.
ასე გამოიყურებაEconomist Intelligence Unit (EIU)-ის მიერ წარმოდგენილი ევროზონის დაშლის სცენარი. რამდენად ყურადსაღებია იგი უნდა მივიღოთ თუ არა სერიოზულად? ექსპერტების მოსაზრებით, ევროკავშირში პოლიტიკური გაუგებრობები მოვლენების ასეთ განვითარებას სავსებით რეალურს ხდის. საბიუჯეტო ეკონომიას, რომელსაც ადგილი აქვს თითქმის ყველა ქვეყანაში, შეუძლია მხოლოდ შიდაევროპული დაძაბულობა გაამწვავოს. ის უფრო ევროს გამყარებას იწვევს, რომელიც ამის გარეშეც ძალიან ძლიერია ევროკავშირის პრობლემური ქვეყნებისთვის. “სამეულის” მიერ შეთავაზებული რეფორმები (ევროკომისია, საერთაშორისო სავალუტო ფონდი და ევროპის ცენტრალური ბანკი) ევროკავშირის ბევრ ქვეყანაში ცხოვრების დონის სერიოზულ ვარდნას გამოიწვევს. ეს კი ცენტრიდანულ ძალებს აამოქმედებს, რომელიც ისედაც ძლიერდება ბრიუსელითა და ბერლინით გამოწვეული დაგროვილი გაღიზიანების გამო.
მთავარი კი ის არის, რომ ევროპელი პოლიტიკოსები არაფერს აკეთებენ და არც ამბობენ ახალი სამუშაო ადგილების შექმნისა და წარმოების განვითარების აუცილებლობის შესახებ. წმინდად ფინანსური ღონისძიებებით ასეთი კრიზისი დაუძლეველია. ჯერჯერობით ყველაფერი კეთდება იმ მიმართულებით, რომ ევროპელების ცხოვრების დონე შეესაბამებოდეს წარმოების დონეს, მაგრამ, ექსპერტების აზრით, ეს არის გზა გახანგრძლივებულ ვარდნისა და სტაგნაციისკენ. ყოველივე ეს კი ევროკავშირისა და ევროზონის პერსპექტივებს არც ისე სასიხარულოს ხდის.