ტრანსნაციონალური კომპანიების ზეგავლენა ეროვნულ ეკონომიკაზე
გორის სასწავლო უნივერსიტეტის სრული პროფესორი, ხათუნა კაკაურიძე. სტუდენტები: ნინო ტრამაკიძე; თათია გუგუტიშვილი, ბაკალავრი სსიპ გსუ
80-იანი წლების დასაწყისიდან ტურისტული ტრანსნაციონალური კომპანიის ზემოქმედების ეკონომიკური პრობლემა მეცნიერების ყურადღების ცენტრშია. დასავლეთში გამოქვეყნებულ იქნა მრავალი შრომა, რომელიც მას ყოველმხრივ აღწერდა. უკეთაა შესწავლილი ტურისტული ტრანსნაციონალური კომპანიის ზემოქმედება მიმღები ქვეყნის ეკონომიკაზე. სპეციალისტები გამოყოფენ ხუთ ძირითად საკითხს:
ტურისტული ტრანსნაციონალური კომპანიის კონტროლი ტურისტული ბაზრის სტრუქტურაზე, ტურიზმისა და მისი ცალკეული სექტორების განვითარებაზე მიმღებ ქვეყანაში;
კონტროლი ტურისტულ ნაკადებზე;
ტურისტულ პროდუქციაზე ფასწარმოქმნა;
საერთაშორისო ტურიზმიდან საზღვარგარეთ შემოსავლების გადინების პრობლემა;
ტურისტული ტრანსნაციონალური კომპანიის ტექნოლოგიური ზეგავლენა ქვეყანა – იმპორტიორების ეკონომიკაზე.
ტურისტული ტრანსნაციონალური კომპანიის მისაზიდად ინიციატივა ძალიან ხშირად მოდის მიმღები ქვეყნიდან, სადაც ადგილობრივი კომპანიები ან საერთოდ არ არიან, ან მათ არ გააჩნიათ საკმარისი რესურსები. ფილიპინების, ინდონეზიის, პაკისტანის, შრი-ლანკას მთავრობები უცხოელ ინვესტორებს არა მარტო საგადასახადო შეღავათებს აძლევენ, არამედ ზოგჯერ ათავისუფლებენ ბეგარისგან დანადგარების, მექანიზმებისა და მასალების იმპორტზე. ტურისტულ სექტორში, განსაკუთრებით კი სუსტად განვითარებულ ქვეყნებში, ტურისტული ტრანსნაციონალური კომპანიის გამოჩენა იწვევს გარედან კონტროლს ადგილობრივი ტურისტული ბაზრის სტრუქტურისა და ტურიზმის ინდუსტრიის გამოჩენაზე. უცხოეთის ავიაკომპანიას, რომელიც ემსახურება პატარა ქვეყნის საჰაერო მიმოსვლის საერთაშორისო ხაზებს, შეუძლია, წინააღმდეგობა გაუწიოს ამ ბაზარზე სხვა ავიაგადაზიდვების გამოსვლას, როგორც საზღვარგარეთულს, ისე ეროვნულსაც და დაადგინოს ახალი მონოპოლია, რომელიც ყოველთვის არ პასუხობს მიმღები ქვეყნის ინტერესებს. ზოგიერთმა სახელმწიფომ, რომელმაც გააფორმა კონტრაქტები ტურისტულ კორპორაციებთან: “ხმელთაშუა ზღვის კლუბი” (საფრანგეთი) ან ამერიკულ სასტუმროს ჯგუფებთან – არა მხოლოდ შეზღუდეს კონკურენცია, არამედ დაკარგეს ეკონომიკური განვითარების შერჩევის თავისუფლება. დაამკვიდრა რა თავისი მონოპოლიური მდგომარეობა მიმღები ქვეყნის ეკონომიკაში, ტურისტულ ტრანსნაციონალურ კომპანიას შეწევს უნარი, ზეწოლა მოახდინოს მთავრობაზე იმისათვის, რომ მან გაზარდოს ხარჯები ინფრასტრუქტურაზე. არც თუ იშვიათია შემთხვევები, როდესაც ტრანსნაციონალური კომპანიები საჭიროებენ ახალი აეროპორტის მშენებლობას, მიწისზედა ტრანსპორტის ჩამოყალიბებული სისტემის შეცვლას ან მიწათსარგებლობის სტრუქტურის გადასინჯვას. ტურისტული ტრანსნაციონალური კომპანიები ისწრაფვიან, განსაზღვრონ პოლიტიკა ტურიზმის სფეროში თავისი საკუთარი მიზნების განხორციელებისათვის. ეს კარგად ჩანს ესპანეთის მაგალითზე, სადაც სარგებელს ინფრასტრუქტურის განვითარებისგან იღებენ უცხოელი ტურისტები, ხოლო ადგილობრივი მოსახლეობა კი იძულებულია, გაიღოს ხარჯები მის შესაქმნელად.
სენეგალში განვითარების IV ნაციონალური გეგმის ფარგლებში ტურისტული ინფრასტრუქტურის მშენებლობაზე გამოყოფილი იყო 23 მლრდ. სენეგ. ფრანკი ე. ი. სახელმწიფო ბიუჯეტის 12%. შესადარებლად: დანახარჯებმა ჯანდაცვაზე იმავე პერიოდში შეადგინა მხოლოდ 3.4 მლრდ, განათლებაზე – 7.4 მლრდ., სოფლის მეურნეობაზე – 24 მლრდ. სენეგ. ფრანკიანი ტურისტული ობიექტების დიდი კაპიტალტევადობის გამო განვითარებადი ქვეყნები იძულებული არიან, აიღონ სესხები და კრედიტები ტურისტული ტრანსნაციონალური კომპანიის მოთხოვნების შესაბამისად ინფრასტრუქტურის შესაქმნელად. ზემოთჩამოთვლილი პრობლემების მიუხედავად, ზოგიერთი ქვეყანა ძველებურად ხსნის ტურისტულ ბაზრებს ტურისტული ტრანსნაციონალური კომპანიისთვის, უკავშირებს რა მათ უკანასკნელ იმედს ჩამორჩენილობის დასაძლევად. ამასთან ერთად, მთავრობები ხდებიან უფრო დიპლომატიურები ტრანსნაციონალურ კომპანიებთან მოლაპარაკებების ჩასატარებლად. საერთაშორისო ტურიზმის განვითარებასთან ერთად იზრდება ტურისტული ტრანსნაციონალური კომპანიის რაოდენობაც, რომლებიც ცდილობენ გაზარდონ თავიანთი ზეგავლენის სფერო და მიმღები მხარე სულ უფრო მეტ ძალაუფლებას იძენს მათთან შეთანხმების გაფორმებისას. ტურისტული ტრანსნაციონალური კომპანია კონტროლის შედეგად ზეგავლენას ახდენს ქვეყანა-რეციპიენტის ეკონომიკაზე, ტურისტულ ნაკადებზე. ტურიზმის სფეროში ტრანსნაციონალური კომპანიების საქმიანობამ განაპირობა ძვრები ტურისტული მოთხოვნების გეოგრაფიაში, შეცვალა მიმოსვლათა ნაკადების მიმართულება. აიძულეს რა ხელისუფლებები, გადაეხედათ ფისკალური პოლიტიკა და გაეზარდათ ხარჯები ტურისტულ ინფრასტრუქტურაზე, მათ გამოიწვიეს საერთაშორისო ტურიზმის აღმასვლა მრავალ რაიონში. ამასთან ერთად, ტურისტული ტრანსნაციონალური კომპანიის ძალისხმევა დესტინაციაში ტურისტების მისაზიდად, არც თუ იშვიათად ეწინააღმდეგება ეროვნული ტურისტული ადმინისტრაციების ინტერესებს. ეს უკანასკნელნი მიზნობრივი სახით ხშირად ირჩევენ ელიტარული ტურისტების ვიწრო საბაზრო სეგმენტს, იმედი აქვთ რა, რომ ექნებათ მაღალი შემოსავალი მათი მომსახურების შედეგად. მაგრამ ტრანსნაციონალური კომპანიისთვის, რომელიც ხელმძღვანელობს მოგების მაქსიმიზაციის პრინციპით, შესაძლებელია, უფრო ხელსაყრელი იყოს მასობრივ ტურიზმთან მუშაობა. მის მიერ ორგანიზებული და მართული ფართო ტურისტული ნაკადები საშიშროებას შეიცავს ადგილობრივი კულტურისა და ბუნების გარემოსთვის. ადგენენ რა კონტროლს ტურისტულ ნაკადებზე, ტურისტული ტრანსნაციონალური კომპანიები იყენებენ ამ ბერკეტს მიმღებ ქვეყანაზე ზემოქმედებისთვის დაწესებული საგადასახადო და სხვა სახის შეღავათების გაფართოების მიზნით. 70-იანი წლების ბოლოს ტუნისის მთავრობის მოქმედების საპასუხოდ, რომელიც წინააღმდეგობას უწევდა ერთ-ერთი დასავლეთ გერმანული ტურისტული კორპორაციის ისედაც უზარმაზარი მოგების ზრდას, ფირმამ მკვეთრად შეამცირა გერმანელი ტურისტების შეყვანა (60 ათასიდან 12 ათასამდე) ქვეყანაში, რითაც მნიშვნელოვანი ზიანი მიაყენა ტუნისის ეკონომიკას. ამგვარად, ყალიბდება ახალგაზრდა სახელმწიფოების უცხოურ კაპიტალზე დამოკიდებულება. თანამედროვე ტრანსნაციონალური კომპანიები გამოირჩევიან ქცევის გლობალური სტრატეგიით მოგზაურობების მსოფლიო ბაზარზე. ისინი თავის გამოხატულებას ჰპოვებენ ტრანსფერტული ფასწარმოქმნის მექანიზმში. ახდენენ რა ტურისტული პროდუქციის კომპონენტების ფასებით მანიპულირებას, ერთ შემთხვევაში მათი გაზრდით, სხვა შემთხვევაში, პირიქით, შემცირებით, ტრანსნაციონალური კომპანიები ზრდიან კორპორაციულ მოგებას. ფასების დონის ცვალებადობა არ არის ტრანსნაციონალური კომპანიის გამოგონება. ის ჩვეულებრივ კომერციული პრაქტიკაა. კონტრაგენტებს შორის შეთანხმების შემთხვევაში ხდება საბაზო ფასის გაზრდა ან შემცირება. მრავალი საქონლისა და მომსახურების მიმართ მოქმედებს ჩამოფასება ბრუნვაზე, რომელიც გამოიყენება საბითუმო შესყიდვების დროს. ტურიზმში ასევე ფართოდ გამოიყენება სეზონური ჩამოფასებები პროდუქციის შეძენისას არა სეზონის მიხედვით, რის შედეგადაც თანაბარზომიერი ხდება მოთხოვნა და წინადადება. ტუროპერატორები და ტურაგენტები, როგორც შუამავლები ტურისტული მომსახურების მიმწოდებლისგან იღებენ ფასდაკლებას გასაღებაზე, რაც მათ საშუალებას აძლევთ, გაუძლონ ფასობრივ კონკურენციას ბაზარზე. მაგალითად, გერმანელი და ბრიტანელი ტუროპერატორები ცნობილნი არიან ესპანური და ბერძნული ოტელების მომსახურებითა და იქ გართობის ძალიან დაბალი ფასებით. ფასების დონე ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში ყალიბდება სხვადასხვა გარიგების მონაწილეებს შორის შეთანხმების შედეგად. ეს პრინციპი მოქმედებს ტრანსნაციონალური კომპანიის პროდუქტებზე ფასწარმოქმნის დროსაც. ტრანსნაციონალური კომპანია მოლაპარაკებების მხოლოდ გარკვეულ ფორმას და შიგასაფირმო ხასიათს ანიჭებს. ერთ-ერთი ყველზე მძაფრი პრობლემა, რაც დაკავშირებულია ტრანსნაციონალური კომპანიის საზღვარგარეთ საქმიანობასთან, ეს არის საერთაშორისო ტურიზმიდან მიღებული შემოსავლის გადინება მიმღები ქვეყნიდან. ის იშლება ორ შემადგენელ ნაწილად: იმპორტირებული საქონლის (მომსახურების) ანაზღაურება და საწარმოო რესურსების მფლობელთათვის ჯილდოს გადახდა. ჩატარებული კვლევები გვიჩვენებენ, რომ ტრანსნაციონალური კომპანიის საზღვარგარეთულ ფილიალებს მიდრეკილება აქვთ, ისევე მოახდინონ საქონლის (მომსახურების) იმპორტირება, როგორც ადგილობრივმა კომპანიებმა. უფრო მეტიც, მრავალი ტრანსნაციონალური კომპანია ცდილობს, რა რომ შეიქმნას და შეინარჩუნოს თავისი დადებითი იმიჯი მიმღებ ქვეყნებში, წინასწარგანზრახულად იყენებს ადგილობრივ რესურსებს იქ, სადაც კი ეს შესაძლებელია. მაგრამ ამასთან ერთად, ტრანსნაციონალური კომპანიები, განსაკუთრებით კი ტურიზმში, მტკიცე კავშირს ინარჩუნებენ თავისი წარმოშობის ქვეყანასთან. ისინი ორიენტაციას აკეთებენ “მშობლიური” მნახველების მიღებაზე. მაგალითად, აშშ-ის მსხვილმა სასტუმროს კომპანიებმა დაიწყეს გასვლა ეროვნულ საზღვრებს გარეთ, საწარმოთა ჯაჭვის შექმნა და ამერიკული სტუმართმოყვარეობის სტანდარტების გავრცელება გასვლითი ტურისტული ნაკადების გაფართოებით. დღეს მთელს მსოფლიოში გაფანტული ოტელები, რომლებიც გაერთიანებულია “აი-ტი-ტი შერატონისა” თუ “ჰილტონ ჰოუტელზ კორპორეიშნის” ტიპის სასტუმროების ჯაჭვებში, თავიანთი თანამემამულეების გემოვნების გათვალისწინებით ეწევიან ლუდისა და სიგარეტების იმპორტს აშშ-დან. იაპონური ტრანსნაციონალური კომპანიების ფილიალებს სარესტორნო მეურნეობაში იაპონიიდან შეაქვთ კვების პროდუქტები და ავეჯი. მეორე ხაზი, რაც აიძულებს ფილიალებს მოახდინონ საქონლისა და მომსახურების იმპორტი, დაკავშირებულია სტანდარტიზაციის გლობალურ პროცესებთან და “მშობლიური” ქვეყნის სახის შექმნასთან. მაგ., ავიაკომპანია “ერ ფრანსი” წინ წევს თავის ფრანგულ მარკას, ხოლო კომპანია “როიალ ვიკინგ ლაინი” ყველაფერში ხაზს უსვამს თავის სკანდინავიურ წარმოშობას. საქონლისა და მომსახურების იმპორტი საერთაშორისო ტურისტულ ბაზარზე ხარჯების საკმაოდ შესამჩნევი სტატიაა მრავალი განვითარებადი ქვეყნის სახელმწიფო ბიუჯეტებში. ეს ოპერაციები თუმცა განაპირობებენ ვალუტის გადინებას საზღვარგარეთ, მაგრამ არც ისე დიდს, როგორც ეს იქნებოდა იმ შემთხვევაში, თუ კი ტრანსნაციონალური კომპანია მიმღებ ქვეყანას დაუთმობდა გარკვეული ანაზღაურების საფასურად ტურისტული პროდუქციის წარმოების ფაქტორს. ჩადებულ კაპიტალზე ტრანსნაციონალური კომპანია იღებს შემოსავალს პროცენტის სახით, რომელსაც ის რიცხავს “სამშობლოში”. მის ფილიალებში დაკავებული მუშა-ხელის ძირითადი ნაწილი, განსაკუთრებით კი უმაღლესი და საშუალო ზონის მენეჯერები – ეს არის საზღვარგარეთიდან მოწვეული კვალიფიციური კადრი. თავისი შრომისთვის ისინი იღებენ ძალიან მაღალ ანაზღაურებას, რასაც რიცხავენ მუდმივ საცხოვრებელ ადგილზე.
აღსანიშნავია, რომ მიმღები ქვეყანა საერთაშორისო ტურიზმიდან შემოსავლების დიდ ნაწილს კარგავს ტრანსნაციონალური კომპანიების მიერ თავიანთი მოგების გაზიდვის შედეგად. მიუხედავად იმისა, არის თუ არა ტრანსნაციონალური კომპანია საწარმოს მეპატრონე, თუ კონტრაქტით მართავს მას, მას მაინც აქვს სამეწარმეო შემოსავალი ანუ მოგება. ტრანსფერტული ფასწარმოქმნის მექანიზმის საშუალებით მოგება შეიძლება გადატანილ იქნას ერთი ქვეყნიდან მეორეში ყოველგვარი ხილული გადინების გარეშე. აქედან გამომდინარე, მიმღები ქვეყნის ეკონომიკაში საერთაშორისო ტურიზმის ჩართვა შესაძლებელია ადგილობრივი მუშა ძალის მოზიდვის შედეგად (საუბარია სამუშაოების ისეთ სახეობებზე, რომლებიც არ მოითხოვს მაღალ კვალიფიკაციას და სპეციალურ მომზადებას), ადგილობრივი მასალების გამოყენებისას ტურისტული კომპლექსის აღჭურვისას, აგრეთვე სასოფლოსამეურნეო პროდუქტების გამოყენების შედეგად უცხოელი ვიზიტორების გამოსაკვებად. ამ შემთხვევაში საერთაშორისო ტურიზმი ზრდის ქვეყანარეციპიენტის მშპ-ს, ხელს უწყობს მის ეკონომიკურ განვითარებას. ეროვნულ ეკონომიკაზე ტრანსნაციონალური კომპანიის ზემოქმედების შეფასება არ იქნება სრული, თუ ყურადღებას არ მივაქცევთ ტრანსნაციონალური კომპანიების როლს ცოდნის, გამოცდილების, ტექნოლოგიური საიდუმლოებების (იმის, რასაც დასავლეთში “ნოუ-ჰაუს” უწოდებენ) გადაცემის კუთხით. ტექნოლოგიების ტრანსფერტი შეინიშნება, არა მარტო რესტორნების მეურნეობაში, არამედ სასტუმროების, ტუროპერატორების და ტურისტული ინდუსტრიის სხვა სექტორებში. განათავსებენ რა საზღვარგარეთ საწარმოებს, ხშირად ინოვაციურსაც, ტრანსნაციონალური კომპანიები უახლესი ტექნიკისა და სრულყოფილი ტექნოლოგიის გამოყენებით დემონსტრირებას უკეთებენ თავიანთ უპირატესობებს ნაციონალურ კომპანიებთან შედარებით. ამ უკანასკნელებს გადმოაქვთ მმართველობითი და სამეწამრეო გამოცდილება, ზრდიან რა ამით თავიანთ კონკურენტუნარიოანობას. ისეთ ქვეყნებში, როგორებიცაა ტაილანდი და ტუნისი, სადაც ტურიზმში მოწინავე საზღვარგარეთული გამოცდილება განსაკუთრებით სწრაფად ვრცელდება, შეინიშნება მოგების აჩქარებული ზრდა მოგზაურობის ინდუსტრიის ადგილობრივ საწარმოებში. ზოგიერთი მთავრობა ცალკე გამოყოფს ტექნოლოგიის ტრანსფერტს, როგორც ტრანსნაციონალური კომპანიის საქმიანობის პირობას მათი სახელმწიფოს ტერიტორიაზე. ტრანსნაციონალური კომპანიები ეკონომიკურ ზეგავლენას ახდენენ არა მარტო მიმღებ, არამედ “მშობლიურ” ქვეყანაშიც. ეს, ინტერნაციონალიზაციის მეორე მხარე შესწავლილია გაცილებით ცუდად. ტურისტულ ტრანსნაციონალურ კომპანიებს შეუძლიათ შეცვალონ მოგზაურობების შიგა ბაზრის სტრუქტურა და ტურისტული პროდუქტის წარმოების რენტაბელობა. ჯერ ერთი, პატარა ქვეყანაში, სადაც ტურიზმის ბაზრის ტევადობა არ არის საკმარისი წარმოების მასშტაბიდან ეკონომიის მისაღებად, სინგაპურის ავიახაზების ტიპის კორპორაციები ორიენტირებას იღებენ ეკონომიკური სტრატეგიის “საექსპორტო ვარიანტზე”. მსოფლიო ეკონომიკაში ინტეგრაციის გარეშე ისინი ვერ შეძლებდნენ არსებობას. მეორე, ტრანსნაციონალური კომპანიები ინვესტიციებს მიმართავენ იმ დესტინაციებში, რომლებიც უზრუნველყოფენ ზღვრულად მაღალ შემოსავლებს და ამით ხელს უწყობენ ტურიზმის ეროვნულ ინდუსტრიაში ჩადებულ კაპიტალზე საშუალო შემოსავლის ზრდას. მესამე, ნაკადში გასვლითი ტურიზმის პროდუქტების წარმოებაში ჩაშვებით, ისინი აგდებენ ფასების დონეს შიგა ბაზარზე. მეოთხე, გასვლითი ტურიზმზე დახელოვნებული ტრანსნაციონალური კომპანიები ღებულობენ ბაზირების ქვეყნის ბაზარზე მონოპოლისტურ სარგებლობას. თუკი მას აქვს ოლიგოპოლიური სტრუქტურა, კორპორაციები ერთიანდებიან ბლოკებში თავიანთი საბაზრო პოზიციების დასაცავად. და ბოლოს, ტრანსნაციონალური კომპანიები ეროვნულ ეკონომიკაზე შუალედურ ზეგავლენას ახდენენ ტურისტული ნაკადების საშუალებით. მოგზაურობების ბაზარზე მათი ყოფნა, განსაკუთრებით კი ისეთი ძლიერების, როგორებიც ევროპული ტუროპერატორები არიან, ხშირად ხდება გასვლითი ტურიზმის აქტივიზაციის ერთ-ერთი მიზეზი. საზღვარგარეთ გასვლათა რაოდენობის გაზრდითა და მასთან დაკავშირებული ქვეყნიდან ვალუტის გადინებით, იქმნება ტურისტული საგადამხდელო ბალანსის უარყოფითი სალდო. ამასთან ერთად, სწორედ ტრანსნაციონალური კომპანიების საქმიანობის შედეგად შესაძლებელი ხდება ტურისტების გატანილი ვალუტის ნაწილის სამშობლოში დაბრუნება.
ტრანსნაციონლიზაციის პროცესები მათი გამოვლენის თანამედროვე ფორმებში ძალიან ურთიერთსაწინააღმდეგოა. ცხელი დისკუსიები ტრანსნაციონალური კომპანიების შესახებ, რომელთაც საფუძვლად უდევთ ღირებულებითი, იდეოლოგიური და პოლიტიკური უთანხმოებები სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების ბუნებასა და წყაროებზე, აგრეთვე ნაციონალური უსაფრთხოების საშიშროებაზე, იზრდება, ტრანსნაციონალური ფირმების ზრდისა და მათი ეკონომიკური ექსპანსიის გაფართოების შესაბამისად.
გამოყენებული ლიტერატურა:
1. მეტრეველი მ. “ტურიზმის თანამედროვე მდგომარეობა და მისი განვითარების პერსპექტივები საქართველოში” სადისერტაციო ნაშრომი თბ., 2001.
2. საქართველოს სტატისტიკური წელიწდეული 2006; თბ. 2007. გვ. 70
3. შუბლაძე ვ. “საქართველოში ტურიზმის განვითარების მაკროეკონომიკური რეგულირების მექანიზმი (სიღარიბის დაძლევის კონტექსტში) სადისერტაციო ნაშრომი. თბ., 2004.
4. ჩიკვაიძე თ. ეკონომიკური გლობალიზაციისა და ინტეგრაციის ახალი პარადიგმა: არსი, პრობლემები, პერსპექტივები. – ჟ., “კომერსანტი”, 2 2007
5. Александрова А.Ю. Международный туризм. М., 2003.