ვალის მემკვიდრეები

მოამზადა სოფიკო სიჭინავამ

გჭიანურებული საფინანსო კრიზისი წინა ხაზზე ახალ საშოშროებებს აყენებს, რომელიც რიგ შემთხვევებში მართლაც საფუძვლიანია.

სანამ ევროკავშირის ხელისუფლება ინტენსიურად განიხილავს ევროპის სუვერენული ვალების ურთიერთ გარანტიების მექანიზმებს, შოტლანდიის თავისუფლების რეფერენდუმი და კატალონიის პარლამენტში ვადამდელი არჩევნები, ასევე ინტენსიურად განიხილება. ეს კი, რეალობად აქცევს სუვერენული ვალის მსხვილი ემიტენტის დაშლის პერსპექტივას და იმას, რომ ამ ვალის ტრანსფორმირება მოხდება.
სავალე ვალდებულებების ტრანსფორმაციის პრობლემა ახალი არ არის. XX საუკუნის დასაწყისში სავალე ვალდებულებებს იყოფდნენ ავსტრია-უნგრეთი და ოსმალეთის იმპერია (მათ შორის, საბაზრო), გერმანიის ვალები 1945 წლის შემდეგ ტრანსფორმირდა. ყველა ამ შემთხვევაში, სიტუაცია მკვეთრად შეამსუბუქა ჰიპერინფლაციამ, რომელმაც ვალდებულებები მილიონჯერ შეამცირა და შესაძლებლობა მოიტანა ყველაფერი სუფთა ფურცლიდან დაწყებულიყო. ახლა კატალონიისა და შოტლანდიის ვალების ახალ ვალუტაზე გადაყვანის საკითხი ნამდვილად არ განიხილება და არც ჰიპერინფლაცია შედის ახალი სახელმწიფოების გეგმებში. დამოუკიდებელი კატალონია არ გეგმავს ევროზონიდან გასვლას, ხოლო შოტლანდიის შემთხვევაში, ფუნტიდან ევროზე გადასვლა არარეალურად გამოიყურება. თანაც, შოტლანდიელების პატივმოყვარეობა დაკმაყოფილებულია “შოტლანდიური” ფუნტის არსებობით. ამიტომაც, პრობლემურია ვალების განაწილების მექანიზმი კრედიტორებისთვის მისაღები პირობებით. მნიშვნელოვანი მოცულობის საბაზრო ვალის მქონე ქვეყნის გაყოფის გამოცდილება ბოლო ათწლეულების მანძილზე არ არსებობს.
ვალების რეორგანიზების სამართლებრივ საფუძვლად გვევლინება 1983 წლის ვენის კონვენცია “სახელმწიფო საკუთრების, სახელმწიფო არქივებისა და სახელმწიფო ვალების სამართალმემკვიდრეობის შესახებ”. კონვენცია არ აცალკევებს ქვეყნის დაშლის და ერთ-ერთი მათგანის არსებობის გაგრძელებას ტეროტორიის ცალკეული ნაწილით. საგარეო ვალების პრობლემების დარეგულირებას საფუძვლად დაედო დავალიანებების წილის შედარებითობის პრინციპი. გაყოფისას კრიტერიუმების სახით განიხილება მოსახლეობის წილი, მშპ და ერთიანი სახელმწიფოდან აღმოცენებული ყოველი სახელმწიფოს ექსპორტის მოცულობა. მაგალითად, სსრკ-ის დაშლისას, ვალები და უცხოური აქტივები გაიყო კავშირის მშპ-ში შენატანის პროპორციულად. რუსეთის წილი 61% აღმოჩნდა, ხოლო II ადგილზე უკრაინა გავიდა 16%-ით. ბოლოს, ყველანაირი ვალის ერთჯერადი გაცვლა მოხდა ყველა აქტივზე, რუსეთის სამართალმემკვიდრედ დანიშვნით. ვალდებულებების მფლობელების თანხმობით მოხდა ვალდებულებებში პირების ცვლილება, მაგრამ ეს ვალდებულებები არ იყო საბაზრო.
ჩეხოსლოვაკიისა და უაგოსლავიის რამდენიმე დამოუკიდებელ სახელმწიფოდ დაშლისას, სავალე ვალდებულებები ახალმა სახელმწიფოებმა ახალ ვალუტებში აიღეს. თუკი ჩეხოსლოვაკიის შემთხვევაში, პროცესები საკმაოდ ორგანიზებული იყო, იუგოსლავიის დაშლა საკმაოდ მძიმე ვითარებაში წარიმართა. საბოლოო ჯამში, ვალის რესტრუქტურიზაციის ჩარჩო პირობები პირველად სსფ-ში იკითხეს, რადგანაც ამ ქვეყნებში შექმნილი სიტუაცია მოითხოვდა სსფ-ში დაუყოვნებლივ შესვლას მათგან მხარდაჭერის მისაღებად.
1992 წელს მიიღეს გადაწყვეტილება, რის მიხედვითაც ქვეყნის აქტივები, მათ შორის – წილი სსფ-ის საწესდებო კაპიტალში, გაიყო პროპორციულად მემკვიდრე ქვეყნის ეკონომიკის ზომასთან მიმართებაში. კერძო კრედიტორებთან შეთანხმების პროცესი რთული მოლაპარკებების გზით მიდიოდა (საფუძველი გახდა მოლაპარაკებები სლოვენიასთან) რის შედეგადაც გამოინახა კომპრომისული ვარიანტი – სლოვენიის მიერ ვალის დაახლოებით 18%-ის აღიარება და ძველ ვალზე გადასაცვლელად ობლიგაციების გამოშვება, ყოფილი იუგოსლავიის ქვეყნების ერთობლივი ვალდებულებებისგან ქვეყნის განთავისუფლებასთან ერთად. სხვა მემკვიდრე ქვეყნები ანალოგიურად მოქმედებდნენ, მაგრამ რადგანაც ეკონომიკური თვალისაზრისით იყვნენ ბევად სუსტები, მათ ვალის გადახდა გადაუვადდათ. შოტლანდიისა და კატალონიის შემთხთვევაში, სსფ-ში წილის გამოყოფა განსაკუთრებული პრობლემების გარეშე ჩაივლის, მსოფლიო ბანკის წინაშე ვალდებულებები არ არსებობს, ისე, როგორც არ არსებობს უცხოური სახელმწიოების წინაშეც. თუმცა, ობლიგაციების მფლობელების წინაშე არსებული ვალი – როგორც შიგნით არსებული სახელმწიფოების, ისე მის ფარგლებს გარეთ – დამო-უკიდებლობის შესახებ მოლაპრაკებების პროცესში ყურადღებას მოითხოვს. პირველ რიგში, შესაძლებელია დიდ ბრიტანთთან და ესპანეთთან მოლაპარაკების ვარიანტი ვალის სამარ-თალმემკვიდრედ დატოვებასთან დაკავშირებით და ახალი სახელმწიფოების “ძველი ვალების” მომსახურებასთან დაკავშირებით საგადასახადო შენატანების პროპორციულად. ასეთ შემთხვევაში, გაჩნდება ვალდებულება სხვადასხვა უზრუნველყოფით (ძველი ვალი, ახალი ვალი “ძირითადი” სახელმწიფოს და ვალი “ახალი” სახელმწიფოს). კატალონიის შემთხვევაში კი, იარსებებს ავტონომიის პირობებში წარმოქმენილი სავალე ვალდებულებებიც. ყველა დაინტერესებული მხარის თანხმობას შე-საძლოა დრო დასჭირდეს.
მეორე რიგში, თეორიაში შესაძლებელია “ძველი” ვალის კონვერსია – ახალი და ძველი სახელმწიფოების ახალ სავალე ვალდებულებაში. მსგავსი გადაწყვეტილება ასევე მოითხოვს კრედიტორების თანხმობას და ესპანეთის შემთხვევაში ეს ადვილი არ იქნება. სრული დეფოლტის ვარიანტი შესაძლებელია ძალიან ნაკლებასავადაუდოდ ჩავთვალოთ, მაგრამ სულ მცირედი რისკის შეგრძნებაც კი ბაზრის ძლიერ ღელვას გამოიწვევს.
თუკი შევხედავთ მიმდინარე სავალე ზეწოლას და შესაძლებელ სცენარებს, ახალი სა-ხელმწიფოების პერსპექტივაც სხვადასხვანაირად გამოიყურება. დიდი ბრიტანეთისთვის სიტუაცია ბევრად პროგნოზირებადია, მიუხედავად ნავთობისა და გაზის მოპოვებიდან სერიოზული შემოსავლებისა, შოტლანდიის მშპ ბრიტანეთის 10%-ზე ნაკლებს შეადგენს. ამასთან, ჯერჯერობით რეგიონი არ წარმოადგენს ობლიგაციის ემიტენტს (თუმცა, 2015 წელს მიიღებს ასეთ უფლებას რე-ფერენდუმის შედეგების მიუხედავად). გაყოფის შემთხვევაში, ორივე ქვეყანას ექნება უფლება პრეტენზია ჰქონდეს უმაღლეს საკრედიტო რეიტინგზე, მაგრამ შოტლანდიის ხარჯები ვალის მომსახურებაზე ცოტა არ იქნება, რაც, სავარაუდოდ, არ მოეწონება პრაგმატულ შოტლანდიელ ამომრჩეველს.
სიტუაცია კატალონიაში ბევრად რთული იქნება. მართალია, რეგიონი ქვეყანაში ყველაზე მდიდარი და განვითარებულია, მაგრამ მისი სავალე ტვირთი ასეთივე დიდია. კატალონიის ვალდებულება მის ავტონომიურ რეჟიმში ყოფნის დროს დაგროვილი, უკვე შეადგენს 45 მილიარდ ევროს, ანუ მშპ-ის 22%-ს. ამასთან, რეგიონის საბიუჯეტო პრობლემები (მათ შორის, მადრიდისადმი 5 მილიარდი ევროს მოცულობით დახმარების გაწევის თხოვნა) ძირითადად დაკავშირებულია დაბეგვრის თავისებურებებთან. კატალონია წელიწადში მშპ-ის 6,5%-დან 8%-მდე ზედმეტად იხდის ესპანეთის ერთიან ხაზინაში. გამოყოფის შემთხვევაში და კატალონიის ესპანეთის მშპ-ში წილის გათვალისწინებით დაახლოებით 19% და პროპორციული გაყოფით ახალი სახელმწიფოს საერთო ვალი შეადგენს მშპ-ის 83%-ს, რაც რამდენადმე მაღალია ესპანეთის სავალე ტვირთზე. მზარდი საგადასახადო შემოსავლებისა და თავდაცვაზე პრაქტიკულად გარანტირებული შემცირებული ხარჯების პირობებში, ამ ვალის მომსახურება ადვილი იქნება, მაგრამ რეიტინგის გაზრდა და კაპიტალის ბაზრებზე შემდგომი ხელმისაწვდომობა გარანტირებული ვერ იქნება. გარდა ამისა, ახალ ხელისუფლებაზე იქნება ადგილობრივ ბანკებზე პასუხისმგებლობა.
იმდენად, რამდენადაც დამოუკიდებლობის ან მაქსიმალური ავტონომიის გადაწყვეტამდე ჯერ დროა, სავარაუდოა, რომ არა მხოლოდ ახალი სახელმწიფოების ნათელი მომავალი, არამედ ისეთი მოსაწყენი საკითხები, როგორიცაა საერთო ვალების ბედი, აქტიური განხილვის საგანი იქნება. შოტლანდიის დამოუკიდებლობის პერსპექტივა ჯერ ნათელი არ არის და საფრთხემ, რომელიც ახალ სახელმწიფოს ემუქრება ფინანსური პრობლემების სახით, შესაძლოა, მომავალში ამომრჩევლის ამ იდეის მიმართ დაცხრობა და გაციება გამოიწვიოს. კატალონიელები უფრო ერთგულებენ ლოზუნგს “საკმარისია მადრიდის გამოკვება”, პრინციპული გადაწყვეტილებები მალე მიიღება, ამიტომაც არ უნდა გაგვიკვირდეს, რომ სხვა ესპანურ პრობლემებს დაემატება სუვერენული ვალის გაყოფის პრობლემაც.