ბიუჯეტშორისი ურთიერთობების განვითარების პერსპექტივები საზღვარგარეთის გამოცდილების გათვალისწინებით
თამარ გამსახურდია, ეკ. მეცნ. კანდიდატი
სანვითარებული ქვეყნების საგადასახადო-საბიუჯეტო სისტემების ორგანიზაციის მნიშვნელოვან პრინციპს წარმოადგენს პოლიტიკური და ეკონომიკური სტაბილურობის, სოციალური სამართლიანობის უზრუნველყოფა, რასაც, ჩვენი აზრით, მნიშვნელოვანწილად საფუძვლად უნდა დაედოს: პირველი, სახელმწიფო ხელისუფლების ყველა დონეს შორის უფლებამოსილებათა მკვეთრი გამიჯვნა; მეორე, სახელმწიფო რესურსების ოპტიმალური რეალიზაციის მიზნით სახელმწიფო ხელისუფლების სხვადასხვა დონისათვის შესაბამისი უფლება-მოსილების მინიჭება; მესამე, ტრანსფერების, სუბსიდიების და სუბვენციების მეშვეობით ვერტიკალური და ჰორიზონტალური დისბალანსის აღმოფხვრა.
მეცნიერულ-ტექნიკური პროგრესის განვითარების ზრდის ზემოქმედების პირობებში, განვითარებულ ქვეყნებში, შეიმჩნევა მართვის ადგილობრივი ორგანოების როლის გაძლიერების ტენდენცია. ასევე იზრდება რეგიონალური მეურნეობების მასშტაბები და მოცულობა, ფართოვდება და რთულდება რეგიონთაშორისი კავშირები და ადგილობრივი ორგანოების ფუნქციები. ყოველივე აღნიშნული აძლიერებს ადგილობრივი ბიუჯეტების მნიშვნელობას, ავტორიტეტს და ხვედრით წილს ფინანსური რესურსების საერთო მოცულობაში, რაც ფედერალურ სახელმწიფოებში 40%-დან 50%-მდე მერყეობს, ხოლო უნიტარულ სახელმწიფოებში 30%-მდე აღწევს.
განვითარებული ქვეყნები, ბიუჯეტშორის ურთიერთობების დეცენტრალიზებული და კოოპერაციული მოდელების გამოყენების თვალსაზრისით, შეიძლება დაყოფილ იქნეს შემდეგ ჯგუფებად : პირველ ჯგუფს მიეკუთვნება სამი ფედერაციული (აშშ, ავსტრალია, კანადა) და ორი უნიტარული (დიდი ბრიტანეთი, იაპონია) სახელმწიფო, რომელთათვისაც დამახასიათებელია რეგიონალური და ადგილობრივი ხელისუფლების მნიშვნელოვანი დამოუკიდებლობა, საგადასახადო უფლებამოსილებათა თვალსაზრისით; მეორე ჯგუფის ქვეყნებში (შვედეთი, დანია, ფინეთი, ნორვეგია) რეგიონალური და ადგილობრივი ხელისუფლება გამოირჩევა მაღალი ხვედრითი წილით სოციალური ხარჯების დაფინანსებაში; მესამე ჯგუფს მიეკუთვნება ისეთი ქვეყნები (გერმანია, ავსტრია, შვეიცარია), რომლებიც გამოირჩევიან სხვადასხვა დონის ბიუჯეტების ავტონომიურობის და, მათ შორის, ურთიერთანამშრომლობის განვითარების მაღალი დონით; მეოთხე ჯგუფს (ბელგია, საფრანგეთი, საბერძნეთი, პორტუგალია, ესპანეთი) ახასიათებს ცენტრალურ ბიუჯეტზე რეგიონების დამოკიდებულება.
საქართველოში საბაზრო ეკონომიკაზე გადასვლის პირობებში მიმდინარეობს ევროსტრუქტურებში ინტეგრაციული პროცესი, რაც, თავის მხრივ, მოითხოვს იმ დებულებების გათვალისწინებას, რომლებიც ევროპაში აღიარებულად ითვლება. მხედველობაში გვაქვს “ევროპული ქარტია ადგილობრივ თვითმმართველობაზე”, სადაც აღნიშნულია – “ფინანსურად უფრო სუსტი ადგილობრივი ხელისუფლების დაცვა მოითხოვს, ფინანსური გაწონასწორების პროცესის შემუშავებას ან გათანაბრების სპეციალური ზომების მიღებას მმართველობის უფრო მაღალ დონეებზე. მაგრამ ასეთმა პროცედურამ ან ზომებმა არ უნდა შეზღუდოს ის უფლებები, რომლებიც ადგილობრივ ხელისუფლებას თავის გავლენის სფეროებში აქვს”.
დღეისათვის ფინანსური გაწონასწორების სამგვარი მიდგომიდან უნდა გამოვიდეთ, მხედველობაში გვაქვს: 1. სახელმწიფო ბიუჯეტიდან ქვემდგომ ბიუჯეტებზე ტრანსფერების გაცემა იმ შემთხვევაში, როდესაც ამ უკანასკნელთა შემოსავლები არ არის საკმარისი მინიმალური სახელმწიფო სოციალური სტანდარტების უზრუნველყოფისათვის; 2. კანონმდებლობით გათვალისწინებული ხარჯების დასაფინანსებლად სუბვენციების, როგორც მიზანდასახული დოტაციების გაცემა; 3. ადგილობრივ ბიუჯეტებში არსებული დროებითი საკასო გარღვევების შემთხვევაში საბიუჯეტო სესხების გაცემა, მიმდინარე საბიუჯეტო წლის განმავლობაში დაფარვის პირობით. დაფინანსების აღნიშნული ფორმების გარდა გამოყენებულ უნდა იქნეს დაკრედიტების ისეთი პირობები, როდესაც ტერიტორიული ერთეულის ბიუჯეტისათვის კომერციული ბანკების მიერ გაცემული სესხის გარანტად ცენტრალური მთავრობა გამოდის. ასევე ცენტრალური მთავრობის მიერ ხორციელდება ტერიტორიული ერთეულის გარკვეული საინვესტიციო პროგრამების მთლიანი ან ნაწილობრივი დაფინანსება.
ფინანსური გათანაბრების ამოცანის გადაწყვეტისათვის განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება ფინანსური ტრანსფერტების მექანიზმს, ვინაიდან ფინანსური საშუალებების გადაცემაში, სინამდვილეში იმალება ბიუჯეტებს შორის ფინანსური კავშირები და ნაკადები, რომლებიც “ემსახურებიან” ბიუჯეტების ფუნქციონირებას, მოსახლეობის, ძირითადად, სოციალური ხარჯების დასაფინანსებლად. ადგილობრივი თვითმმართველობისა და მმართველობის მიერ შესასრულებელი ფუნქციების უზრუნველსაყოფად, ამიტომ, ჩვენი აზრით, საჭიროა მათ ჰქონდეთ სტაბილური შემოსავლის წყარო, სადაც გადამწყვეტი მნიშვნელობა ტრანსფერებს და მისიE გადანაწილების მექანიზმს მიენიჭება, ვინაიდან სწორედ მათი მეშვეობით უნდა მოხდეს ქვეყნის სხვადასხვა ტერიტორიული ერთეულების უთანაბრო ეკონომიკური და სოციალური განვითარების შედეგად წარმოქმნილი დისპროპორციის დაძლევა.
აღნიშნული მიმართულებით საყურადღებოდ მიგვაჩნია განვითარებული ქვეყნების გამოცდილების შესწავლა და იმ მექანიზმების გარკვევა, გაანალიზება, რომელთა მეშვეობითაც ხორციელდება სახელმწიფო ხელისუფლების მხრიდან ტრანსფერებისა და გადასახადების გადანაწილების დახმარებით ტერიტორიული ერთეულების ეკონომიკური და სოციალური განვითარების დონეთა გამოთანაბრება. ასე მაგალითად, ისეთ განვითარებულ ფედერალურ სახელმწიფოებში, როგორებიცაა: ამერიკის შეერთებული შტატები, გერმანია, ავსტრალია, ავსტრია, კანადა და შვეიცარია. ადგილობრივი ხარჯების წილი საერთო სახელმწიფო ხარჯების მოცულობაში მერყეობს 7 პროცენტიდან (ავსტრალიაში) 26 პროცენტამდე (შვეიცარიაში), შტატებისა და პროვინციების ხარჯების წილი საერთო ფედერალური ხარჯების მოცულობაში მერყეობს 16 პროცენტიდან (ავსტრალიაში), 48 პროცენტამდე (კანადაში). იმ სახსრების წილი, რომელებსაც გამოუყოფს ზემდგომი ხელისუფლების ორგანოები ადგილებზე, მერყეობს ადგილობრივი შემოსავლების საერთო მოცულობის 16 პროცენტიდან (შვეიცარიაში) 48 პროცენტამდე (კანადაში). საერთო ფინანსური რესურსების მოცულობიდან შტატებისა და პროვინციების მიერ ფედერაციიდან მიღებული დოტაციის წილი მერყეობს 16 პროცენტიდან (გერმანიაში) 50 პროცენტამდე (ავსტრალიაში). როგორც ვხედავთ, გერმანიასა და ავსტრალიაში შემოსავლების გამოთანაბრებითი გადანაწილება დიდ მასშტაბებში ხორციელდება. რაც შეეხება კანადას, მასში შემოსავლების გათანაბრებულ განაწილებას პროვინციის საზღვრებში აქვს განსაკუთრებული მნიშვნელობა; აშშ-ში ფედერალური ხელისუფლება რეგიონებს აძლევს საშუალებას, თვითონ იზრუნონ თავის თავზე. ამ მხრივ, განსაკუთრებულ ყურადღებას იმსახურებს აშშ-ში, გფრ, შვეიცარიაში და ევროპის უნიტარულ სახელმწიფოებში დაგროვილი გამოცდილება.
ვფიქრობთ, ამ ქვეყნებში დაგროვილი გამოცდილების შესწავლა ფინანსური რესურსების გათანაბრების საკითხის მოგვარებაში ხელს შეუწყობს საქართველოს ეკონომიკის თავისებურებების გათვალისწინებით ხელისუფლების მიერ საბიუჯეტო დაბალანსების პროცესს, კერძოდ, “ვერტიკალური” ფინანსური გათანაბრების ჰორიზონტალური გათანაბრების პროცესთან შერწყმის საფუძველზე სხვადასხვა დონის ბიუჯეტებს შორის ურთიერთობის დროს წარმოშობილი წინააღმდეგობრივი პროცესების მოწესრიგებისათვის ფინანსური მექანიზმების შემუშავების დაჩქარებას.
ასე მაგალითად, დაბეგვრის ამერიკული სისტემის განსაკუთრებულობას წარმოადგენს ძირითადი სახის გადასახადების პარარელური გამოყენება. Aასე, მაგალითად, ფიზიკური პირები იხდიან სამი სახის საშემოსავლო გადასახადს (ფედერალურს, შტატების და ადგილობრივს), სამი სახის გადასახადს კორპორაციათა მოგებაზე (ფედერალურს, შტატების და ადგილობრივს), ორი სახის ქონების გადასახადს (შტატების და ადგილობრივს) და სხვა.
ამრიგად, ეკონომიკური და სოციალური რეგულირების სფეროში აშშ-თვის დამახასიათებელია სახელმწიფოს ფუნქციების დეცენტრალიზაციის მაღალი დონე, სადაც შტატებსა და მართვის ადგილობრივ ორგანოებს გააჩნიათ დამოუკიდებელი ბიუჯეტების ფორმირების, საკუთარი გადასახადების და სხვა სახის შემოსავლების დაწესებისა და თავიანთ ტერიტორიაზე ეკონომიკური და სოციალური საქმიანობის რეგულირების უფლებები.
მიუხედავად იმისა, რომ ადგილობრივი ბიუჯეტების ფორმირებისას მათი ძირითადი შემოსავლის წყაროს წარმოადგენს ადგილობრივი გადასახადები, ფედერალური მთავრობა მაინც აძლევს მათ სუბსიდიებსა და დოტაციებს. ამ ნაკადების მნიშვნელოვანი ზრდა ადგილობრივი ბიუჯეტების ფორმირებაში მე-20 საუკუნის მეორე ნახევარში განსაკუთრებით შეიმჩნეოდა.
აქვე უნდა შევნიშნოთ, რომ აშშ-ის მთელი ფედერალური სისტემის ფუნქციონირებაზე წინააღმდეგობრივი გავლენა მოახდინა ასევე შტატებისათვის ფედერალური სუბსიდიების სწრაფმა ზრდამ. აღნიშნულის გამო, ერთი მხრივ, გაფართოვდა ეკონომიკური კავშირები სახელმწიფო აპარატის სხვადასხვა დონეებს შორის, ხოლო მეორე მხრივ, ხდებოდა ფედერალური მთავრობის შეჭრა რეგულირების იმ სფეროში, რომელიც წარსულში შტატებისა და ადგილობრივი ორგანოების პრეროგატივას წარმოადგენდა. ყოველივე ამან გამოიწვია პოლიტიკური დაძაბულობის ზრდა ფედერალურ მთავრობასა და ადგილობრივ ხელისუფლებას შორის.
აღსანიშნავია ის ფაქტიც, რომ თანამედროვე ეტაპზე აშშ-ში ფედერალური სუბსიდიების, დოტაციებისა და კრედიტების როლი ადგილობრივი მართვის ორგანოებისათვის თანდათან მცირდება, რაც ადგილობრივი ბიუჯეტების თვითდაფინანსების წილის ზრდაზე მიანიშნებს. ეს დაკავშირებულია “ახალი ფედერალიზმის” პოლიტიკასთან, რომლის მიზანია ფედერალური მთავრობის თვითჩამოცილება ადგილობრივი პრობლემების გადაჭრისაგან. ამავე დროს, ადგილობრივი მართვის ორგანოები ეწევიან უფრო ენერგიულ სამეურნეო საქმიანობას. კერძოდ, იზრდება ფასიანი მომსახურების მასშტაბები, დგინდება დამატებითი მოსაკრებლები (მაგალითად: ხიდებით, გვირაბებით, ავტოსადგომებით სარგებლობისათვის), ჩნდება ადგილობრივი გადასახადების ახალი სახეები, საგადასახადო ბაზის გაფართოების მიზნით ხორციელდება ახალი სამეურნეო ობიექტების მშენებლობის სტიმულირება და სხვა.
ზემოთ აღნიშნულის ნათლად წარმოსადგენად განვიხილოთ Aაშშ-ის ერთ-ერთი შტატის, ვაშინგტონის ადგილობრივი ბიუჯეტის კანონი, რომლის ბიუჯეტის შემადგენლობაში გარდა გადასახადებისა შედის ასიგნებები – ტრანსფერტები – დამატებითი ასიგნებები, რომელთა გამოყენებაც მოიცავს გარკვეულ პროცედურებს, კერძოდ, დეტალიზებული, კლასიფიცირებული და საგრაფოს კომისიონერთა საბჭოს მიერ მიღებული ხარჯები მომავალი საფინანსო წლისათვის საგრაფოს ასიგნებებს წარმოადგენენ. აღნიშნულის გამო, ასეთ პირობებში საგრაფოს ყველა დაწესებულების ხელმძღვანელი შეზღუდულია ხარჯების გაწევის ან ახალი ვალდებულების აღებაში და ამიტომ იძულებულია ჩაეტიოს შესაბამისად ასიგნებების მოცულობის ფარგლებში.
ჩვენი აზრით, მეტად საინტერესოა გერმანიის ფედერაციული რესპუბლიკის გამოცდილება ბიუჯეტური სისტემის რგოლებს შორის უფლებამოსილებათა განაწილების თვალსაზრისით. გერმანიის ფედერაციული რესპუბლიკის კონსტიტუციის თანახმად, ფედერაციის ბიუჯეტი ყალიბდება საბაჟო მოსაკრებლების, აქციზური მოსაკრებლების, სადაზღვევო მოსაკრებლების, კაპიტალის ბრუნვის გადასახადის, სავექსილო მოსაკრებელის ხარჯზე (ფედერალური გადასახადები). ფედერალური მიწების ბიუჯეტები ყალიბდება ქონების გადასახადის, მემკვიდრეობის გადასახადის, ავტოსატრანსპორტო საშუალებების მფლობელთა გადასახადის, ლუდზე გადასახადის ხარჯზე (ფედერალური მიწების გადასახადები). შემოსავლების ერთობლივ წყაროს (როგორც ფედერაციისათვის, ასევე ფედერალური მიწებისათვის) წარმოადგენს საშემოსავლო გადასახადი, გადასახადი კორპორაციების შემოსავლებიდან, დამატებული ღირებულების გადასახადი (ერთობლივი გადასახადები). მაგალითად, დღგ-ის შემოსავლების 56 პროცენტი ირიცხება ფედერაციის შემოსავალში, ხოლო დანარჩენი 44 პროცენტი – შესაბამისი ფედერალური მიწების შემოსავალში.
გერმანიის საგადასახადო სისტემა შედგება 38 სახის გადასახადისაგან, რომელთა ხარჯზეც ფორმირდება მისი ყველა შემოსავლის 60-დან 80 პროცენტამდე. ამასთან, 54 პროცენტს შეადგენს არაპირდაპირი გადასახადები (დღგ და აქციზი) და 46 პროცენტს პირდაპირი გადასახადები. გერმანიის ფედერალური ბიუჯეტის წილი კონსოლიდირებულ ბიუჯეტში შედარებით მაღალია (60 პროცენტს), აშშ-თან (50 პროცენტს) და კანადასთან (40 პროცენტს) შედარებით. სახელმწიფო გადასახადების შედარებით მაღალი ხვედრითი წილი იწვევს საბიუჯეტო პოლიტიკის ერთიანობას და შედეგად, ტერიტორიული ერთეულების ხელისუფლების ქვეყანაში მოქმედი გადასახადების სრულყოფილი აკრეფით დაინტერესებას.
ამ ქვეყანაში გამოიყენება შემოსავლების არა მარტო ვერტიკალური, არამედ ჰორიზონტალური გამოთანაბრება. აღნიშნული ასახვას იმაში პოულობს, რომ მაღალშემოსავლიანი მიწები – ბავარია, ვიურტემბერგი, ჩრდილოეთ რეინ-ვესფალია გადარიცხავენ თავიანთი ფინანსური რესურსების ნაწილს ნაკლებად განვითარებული მიწების საქსონია, შლეზვიგ – გოლშტეინი და სხვათა სასარგებლოდ.
გერმანიაში ადგილობრივი მმართველობა კომუნალურ მმართველობად იწოდება. ამერიკის შეერთებულ შტატებთან შედარებით ადგილობრივი ბიუჯეტების ფორმირებისას ფედერაციული მთავრობა უფრო მეტად არის ჩართული, რათა მთელი ქვეყნის ტერიტორიაზე უზრუნველყოს ერთიანი ეკონომიკური პოლიტიკის გატარება. ასეთი მიდგომით ფედერალურმა მართვამ უზრუნველყო სახელმწიფო ამოცანების შესრულების პროცესში საქალაქო და სასოფლო თემების ჩართვა. სახელმწიფომ კი იკისრა თემებს შორის საგადასახადო შემოსავლების განაწილების ფუნქცია, რაც წინა მხარეთა პრეროგატივა იყო.
გერმანიაში ფუნქციონირებს ფინანსური დახმარების რამდენიმე სისტემა: ჰორიზონტალური დახმარება – მხარეებს შორის; ვერტიკალური დახმარება – ფედერალურ ბიუჯეტებს და მხარეებს შორის; კომუნალური დახმარება – მხარეებსა და ადგილობრივი მმართველობის ორგანოებს შორის. გერმანიის ფინანსური პოლიტიკით დაწესებული მატერიალური დახმარების მიზანია მხოლოდ მათი ეკონომიკური პირობების გამოთანაბრება, რაც, თავის მხრივ, უკუზემოქმედებს მცხოვრებთა სოციალურ-ეკონომიკურ გაუმჯობესებაზეც.
განსხვავებული სისტემა ფუნქციონირებს შვეიცარიაში, რომელიც ფედერალურ სახელმწიფოებს შორის ყველაზე დეცენტრალიზებული ქვეყანაა და სადაც ცენტრალური ხელისუფლების ფუნქციები მინიმუმამდეა დასული.
რაც შეეხება კანადასა და ავსტრალიას, ამ ქვეყნებში ბიუჯეტშორისი პრობლემების მოგვარების პროცესში აქცენტი გაკეთებულია მოსახლეობისათვის თანაბარი პირობების შექმნის საფუძველზე რეგიონალურ გამოთანაბრებაზე, რაც პირობების მომზადების შესაბამისად ჩვენი ქვეყნის მაგალითზე პერსპექტივაში აუცილებლად უნდა იქნეს გათვალისწინებული.
აღსანიშნავია ისიც, რომ აზია-წყნარი ოკეანის რეგიონში განსაკუთრებული მდგომარეობით გამოირჩევა იაპონია, სადაც საგადასახადო შემოსავლების 64 პროცენტზე მეტი სახელმწიფო გადასახადების წილზე მოდის. ამასთან, სახელმწიფო გადასახადების მნიშვნელოვანი ნაწილი გამოიყენება ადგილობრივი ბიუჯეტების შემოსავლების შესავსებად.
თუ განვიხილავთ შემოსავლების რეგიონალურ გამოთანაბრებას გაწეული ხარჯების გამოყენების თვალსაზრისით, დავინახავთ, რომ რეგიონებს შორის ეკონომიკური უთანაბრობის კომპენსაცია ხდება დამატებითი რესურსების გადანაწილების საფუძველზე, რაც, თავის მხრივ, განსაზღვრავს სახელმწიფოს მიერ რესურსების ცენტრალიზებული წესით გადანაწილების დასაშვებ დონესაც.
ცენტრალური მთავრობა ახორციელებს რა ყველა რეგიონისადმი თანაბარ მიდგომას, თითოეულ რეგიონს საშუალებას აძლევს გადასახადების ერთნაირი განაკვეთით გასწიოს მომსახურება და ამით, ფაქტობრივად, ქვეყნის მთელ ტერიტორიაზე რეგიონებს შორის შემოსავლების გამოთანაბრების შესაძლებლობებს ქმნის.
განვითარებული ქვეყნების გამოცდილებიდან გამომდინარე, დეცენტრალიზაციის ძირითად უპირატესობად შეიძლება ჩაითვალოს ის, რომ იგი წარმოშობს ადგილობრივი მმართველობის ორგანოების ეფექტური მუშაობის პირობებს და ბიუჯეტების საშემოსავლო ბაზაში იწვევს ტერიტორიულ რეგიონში დადგენილი გადასახადების უპირატეს ზრდას. ყოველივე ეს ხელს უწყობს რეგიონალურ პოლიტიკაში მაქსიმალური დამოუკიდებლობის მიღწევას და ამასთანავე საშუალებას იძლევა შენარჩუნებულ იქნეს საბიუჯეტო პოლიტიკის ერთიანობა მთელი ქვეყნის მასშტაბით. როგორც ვხედავთ, განვითარებულ საბაზრო ეკონომიკის ქვეყნებში ბიუჯეტშორის ურთიერთობების დროს წარმოქმნილი პრობლემების გადაჭრისათვის სხვადასხვა მეთოდები გამოიყენება, რაც ეროვნულ-სახელმწიფოებრივი ინტერესების გათვალისწინებით აუცილებელია მხედველობაში იქნეს მიღებული ქვეყანაში ბიუჯეტშორისი ურთიერთობების განვითარების პერსპექტივების განსაზღვრის პროცესში. სწორედ ასეთი მიდგომით მოგვეცემა შესაძლებლობები განვსაზღვროთ საერთო პრობლემები და შევიმუშაოთ ჩვენს სახელმწიფოში ბიუჯეტშორის ურთიერთობების განვითარების შესახებ ეროვნული კონცეფცია, მოდელი.
ამრიგად, შეიძლება დავასკვნათ, რომ: პირველი, საქართველოში ბიუჯეტშორის ურთიერთობების სრულყოფა უნდა ეყრდნობოდეს განვითარებული ქვეყნების გამოცდილების ანალიზსს; მეორე, იგი უნდა ითვალისწინებდეს გარდამავალი პერიოდის რეალურ პირობებს და უზრუნველყოფდეს საგადასახადო-საბიუჯეტო სისტემის განმტკიცებას; მესამე, საჭიროა განხორციელდეს საბიუჯეტო პასუხისმგებლობისა და უფლებამოსილებათა მკვეთრი გამიჯვნა, ფინანსური ნაკადების რეგულირება ხელისუფლების ყველა დონის ორგანოებს შორის, დაბოლოს მეოთხე, ყველა ზემოთ აღნიშნული პრობლემების გადაწყვეტა უნდა მოხდეს ეროვნულ-სახელმწიფოებრივი ინტერესების გათვალისწინებით, ფინანსური რესურსების დამატებითი წყაროების მობილიზებისა და გადასახადების განმანაწილებლობითი ურთიერთობების სისტემაში განხილვის საფუძველზე.