განმეორდება თუ არა 1998 წელი?

განვითარებადი ბაზრების მდგომარეობა დღეს უკეთესია, ვიდრე 98-იან წლებში იყო. დღეს ეკონომისტებისა და პოლიტიკოსების მთავარი განსჯის თემა განვითარებად ბაზრებზე მიმდინარე ტენდენციებია. განვითარებადი ეკონომიკების შენელებული ზრდის ტემპები და მათი ბაზრებიდან ინვესტიციების გადინება ახალ თავისტკივილად იქცა. ელოდება თუ არა მსოფლიოს ახალი 1998 წელი, პერიოდი, როცა აზიაში დაწყებულმა კრიზისმა მსოფლიო ეკონომიკა ჩიხში შეიყვანა.

ამ საკითხებზე მსჯელობისთვის გვერდი არც დავოსის 2014 წლის ფორუმზე აუვლიათ: განვითარებადი ბაზრების ეკონომიკური ზრდა ტრანსფორმაციას განიცდის, მას შემდეგ, რაც განვითარებული ქვეყნების ეკონომიკებმა კრიზისიდან გამოსვლა დაიწყეს; განვითარებადი ეკონომიკების მომავალი სულ უფრო ბუნდოვანი ხდება; ისეთი ქვეყნების მიმართ, როგორიცაა ბრაზილია, ინდოეთი და სხვა, ინვესტორები ინტერესს ნელ-ნელა კარგავენ. მულტინაციონალური კომპანიები განვითარებად ბაზრებში ინვესტირებისას უფრო ფრთხილობენ, ამის მიზეზი ამ ბაზრების ეკონომიკური ზრდის შემცირებაა. დასავლური ბაზრები კი, ექსპერტთა თქმით, პირქით, მათთვის კვლავ მიმზიდველი ხდება. მართალია, განვითარებადი ბაზრების ეკონომიკური ზრდის ტემპები კვლავ უფრო მაღალი იქნება, ვიდრე განვითარებული ქვეყნების, მაგრამ მათ შორის განსხვავება 2002 წლის მერე ყველაზე დაბალი იქნება.

მსოფლიო ბანკმა შეამცირა განვითარებადი ბაზრების ზრდის პროგნოზი 5.6%-დან 5.3%-მდე, მაგრამ ანალიტიკოსთა ნაწილი არცთუ პესიმისტურადაა განწყობილი.

Goldman Sachs Group -ის აღმასრულებელი დირექტორის, ლოიდ ბლანკფეინის შეფასებით, განვითარებადი ეკონომიკების მდგომარეობა საერთაშორისო ასპარეზზე ბევრად უკეთესია, ვიდრე ეს იყო 1998 წლის კრიზისისა და მას შემდეგ პერიოდში, რომელმაც გლობალურ ეკონომიკას, განსაკუთრებით კი რამდენიმე ქვეყანას, დიდი პრობლემები შეუქმნა. „98-იან წლებში ბევრი ფაქტორი არსებობდა, რომელიც დღეს აღარ არსებობს. ამ ქვეყნებს ახლა უფრო დიდი რეზერვები, უფრო მეტად მოქნილი გაცვლითი კურსი და უკეთესი პოლიტიკური ორიენტირები აქვთ“, – განაცხადა ბლანკფეინმა.

აღნიშნული განცხადება Goldman Sachs Group-ის ექსპერტებმა მას შემდეგ გააკეთეს, რაც განვითარებადი ბაზრების ბირჟების სასტარტო მაჩვენებლები მიმდინარე წლის დასაწყისში ყველაზე უარესი იყო 2009 წლის შემდეგ. ექსპერტები ამის ძირითად მიზეზად ჩინეთის ეკონომიკის ზრდისა და აშშ-ის ფედერალური სარეზერვო სისტემის მიერ მონეტარული სტიმულირების ნელ-ნელა შემცირებას მიიჩნევენ. ინვესტორთა ნაწილმა, რომლებიც განვითარებადი ქვეყნების აქტივებში ახდენენ ინვესტირებას, განაცხადეს, რომ სურთ კაპიტალის ამ ქვეყნებიდან ნელ-ნელა გატანა, მაგრამ მოვლენები 1998 წელთან შედარებით მაინც რადიკალურად განსხვავებულია.

კრიზისი, რომელმაც 1998 წლის აგვისტოში იფეთქა და მოშალა რუსეთის ეკონომიკა, მისი საბანკო-საფინანსო სისტემა, გააკოტრა ათასობით საწარმო და ასობით საბანკო დაწესებულება, ერთ-ერთი ყველაზე ღრმა კრიზისი იყო მსოფლიოს ისტორიაში. ეკონომიკური კრიზისის შედეგად რუსეთში მანეთის კურსი თითქმის 3-ჯერ დაეცა, ფასებმა მნიშვნელოვნად მოიმატა. რუსეთის სახელმწიფო ბიუჯეტი მკვეთრად დეფიციტური იყო იმ პერიოდისათვის. მის დასაფარავად უკანასკნელი ორი წლის განმავლობაში რუსეთის მთავრობა პერიოდულად ზრდიდა სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდების გამოშვების თავის ფინანსურ ვალდებულებებს, რომლის რეალიზაციაც ხდებოდა როგორც შიდა, ასევე მსოფლიო ბაზრებზე. იგი მიზნად ისახავდა ხელი შეეწყო სესხის მოზიდვისა და ეროვნული ვალუტის განმტკიცებისათვის. ამ პოლიტიკით გადამეტებულმა გატაცებამ უარყოფითი შედეგი გამოიღო. ემიტირებული ფასიანი ქაღალდების ღირებულება მხოლოდ 1997 წელს მთლიანი შიდა პროდუქტის 15%-ს აღემატებოდა. სახელმწიფო ვალების მომსახურება და მისი ნაწილის დაფარვა მოითხოვდა დამატებით ემისიას, ემისიის ზრდა კი ნიშნავდა „საფინანსო პირამიდის“ ჩამოყალიბებას, სახელმწიფო ფასიან ქაღალდებზე საპროცენტო განაკვეთების გაზრდას, რაც შემდგომში გარდაუვალი კრიზისით უნდა დამთავრებულიყო. და ასეც მოხდა. 1998 წლის მეორე კვარტალში უცხოელი ინვესტორების მიერ ინვესტიციების შემოტანა რუსეთში 5-ჯერ შემცირდა. ამან განაპირობა რუსეთის საგადამხდელო ბალანსის გაუარესება. შემცირდა ფასიანი ქაღალდების რეალიზება. ამას ისიც დაემატა, რომ 1998 წლის მესამე კვარტალში დადგა ფასიანი ქაღალდების დიდი ნაწილის ანაზღაურების ვადა. ამ პერიოდს დაემთხვა კრიზისიც.

რა მოხდა 1998 წელს წელს?

1998 წლის საფინანსო კრიზისი აზიის ბაზრებზე დაიწყო და მთელ მსოფლიოს, როგორც განვითარებული, ისე განვითარებადი ქვეყნების ეკონომიკებს შეეხო. ყველას ახსოვს შავი აგვისტოს დღეები რუსეთში და რუბლის კრახი. ეკონომიკურმა ზრდამ წლების განმავლობაში ვერ მიაღწია 1997 წლის დონეს. ეკონომისტები ამ პროცესს დიდხანს აანალიზებდნენ და დღემდე სწავლობენ მიზეზ-შედეგობრივ კავშირს აზიური ეკონომიკების განვითარების სწრაფ ტემპებთან, ინვესტიციების მატებასა და მათი სტერილიზაციის საკითხების მიმართებას ბაზრის გადახურების საერთო პრობლემებთან.

კრიზისის ფორმალური მიზეზი კორეაში და მთლიანად აზიურ ბაზარზე მოთხოვნა-მიწოდების კანონის ბალანსის დარღვევა ან თვით მოთხოვნა-მიწოდების კანონში დროის მიერ შეტანილი შესწორებები იყო, რაც ფუნდამენტური ანალიზის დროს ეკონომისტებმა და ბიზნესმენებმა არ გაითვალისწინეს. საფინანსო კრიზისმა პირველად აღმოსავლეთ აზიაში იჩინა თავი. იგი ტაილანდში დაიწყო 1997 წლის ივლისში. ტაილანდის ცენტრალურმა ბანკმა უარი თქვა ეროვნული ვალუტის რეგულირებაზე, რასაც მოჰყვა მისი დევალვაცია. შემდგომ ასევე განიცადეს დევალვაცია ფილიპინების, ინდონეზიის, მალაიზიის ეროვნულმა ვალუტებმა. კრიზისი გაგრძელდა ჰონგ კონგში და გავრცელდა სამხრეთ კორეაშიც. 1997 წლამდე მსოფლიოს ყველაზე სწრაფად მზარდ ეკონომიკებად ითვლებოდა „აზიურ 4 ვეფხვად“ მონათლული ქვეყნები: კორეა, ტაიალანდი, სინგაპური და ჰონგ კონგი. ბუნებრივია, მსოფლიო ინვესტიციური ვექტორიც აქ გადიოდა. ეკონომიკის სწრაფი ზრდა და მოგების მაღალი ნორმა იყო ის ლაკმუსი, რომელიც ასე იზიდავდა გარე ინვესტორებს. მაგრამ ბუმი 1997 წელს დამთავრდა და ამის ძირითადი მიზეზი იყო ზედმეტი ინვესტიციების მიწოდება.

მაგალითად, კორეაში, როდესაც ბაზარზე კაპიტალის იმპორტმა გადააჭარბა ადგილობრივი ბაზრის მოთხოვნებს.

ჯერ ერთი, ბაზარმა ვერ აიტანა ჭარბი ინვესტიცია, ქვეყანაში შევიდა იმაზე ბევრად მეტი ინვესტიცია, ვიდრე მის ეკონომიკას შეეძლო გადაემუშავებინა და მოენელებინა, ეკონომიკა გადახურდა; მეორე, საფინანსო ვალდებულებებმა ისე დაამძიმა ეკონომიკა, რომ ვალის მომსახურება გახდა ძირითადი სფერო და ხელი შეუშალა ეკონომიკის ზრდას. მესამე, ვერ მოხერხდა ოპტიმალურად ინვესტიციების სტერილიზაცია და მეოთხე, პროვოცირებული მოხმარება, ანუ ხელოვნურად შექმნილი მოხმარება გახდა შენელებული მოქმედების ის ბომბი, რომლის აფეთქების შემდეგაც დაიწყო კრიზისი.

დავალიანების კრიზისი და ლიკვიდურობის დეფიციტი იყო ამ მოვლენების წითელი ხაზი, რომელიც 1997 წელს დაიწყო და 1998-ში გადაედო მსოფლიოს. ბუნებრივია, კრიზისის ტალღა ევროპასაც გადმოსწვდა და სხვა ქვეყნებსაც.

ოპტიმისტური პროგნოზი

Goldman Sachs Group-ის ანალიტიკოსთა შეფასებით, ბოლო რამდენიმე წლის განმავლობაში დაბალი საპროცენტო განაკვეთების გამო, ფონდებისათვის განვითარებადი ბაზრები ნამდვილ სამოთხეებად იქცა. მაგრამ ახლა რისკები თვალსაჩინო ხდება. „მაგრამ ეს ჩვეულებრივი ციკლური მოვლენებია და განვითარებად ბაზრებს სერიოზული კრიზისი არ ემუქრება“ – აცხადებენ ექსპერტები.

1990-იანი წლების დასასრულს, აზიურმა ქვეყნებმა, მათ შორის სამხრეთ კორეამ და ტაილანდმა დაიწყეს რეზერვების ხარჯვა იმისათვის, რომ დაებალანსებინათ გაცვლითი კურსები, საქმეში საერთაშორისო სავალუტო ფონდიც ჩაერია. მიუხედავად ამისა, გაცვლითი კურსების მკვეთრი ვარდნის გამო ინვესტორებმა კაპიტალის გატანა დაიწყეს ამ ქვეყნებიდან, ჯაჭვური რეაქციის შედეგად რუსეთის სავალო დეფოლტი და Long Term Capital Management-ის კოლაფსი მოჰყვა. მაგრამ ფაქტია ისიც, რომ 1998 წელი მსოფლიოს აღსასრული არ ყოფილა. უკანასკნელი 10-12 წლის განმავლობაში მათი ვალუტების გაცვლითი კურსიც სტაბილური გახდა.
დღეს არსებული სიტუაცია სხვაგვარია. დღეს გლობალური ეკონომიკისთვის უმნიშვნელოვანესია ჩინეთის გავლენა.

2012 წელს, ისევე როგორც 2013-ში, ჩინეთის ეკონომიკა 7.7%-ით გაიზრდა. მიმდინარე წლის პროგნოზი 7.4%-ია, ყველაზე მცირე 1990-იანი წლების შემდეგ. მაგრამ, სპეციალისტთა შეფასებით, ჩინეთის ეკონომიკას იმხელა მნიშვნელობა აქვს გლობალური ბაზრებისთვის, რომ მსოფლიო ინვესტორები კონცენტრირებულნი უნდა იყვნენ იმაზე, რომ ხელი შეუწყონ ჩინეთის ეკონომიკის ზრდას და არა იმაზე, რომ განვითარებადი ბაზრებიდან კაპიტალი გაიტანონ, მათ შორის – ჩინეთიდან. თუ ეს პროცესი შეუქცევადი გახდა, მსოფლიო მართლაც შეიძლება აღმოჩნდეს 1998 წლის განმეორების საფრთხის წინაშე.