პირველი ევროპული ნაბიჯი მშენებლობაში

მაკა ღანიაშვილი

საქართველოს სამშენებლო სექტორი, როგორც ჩანს, კრიზისს ნელ-ნელა თავს აღწევს. ბოლო ორი-სამი წლის განმავლობაში, ბაზარზე უცხოური კომპანიები გამოჩნდნენ. ახალი მოთამაშეები ბაზარზე დიდი კაპიტალით შემოვიდნენ და მომხმარებელს თანამედროვე სტანდარტების დასრულებული პროდუქტი შესთავაზეს, რამაც მნიშვნელოვნად გაზარდა მომხმარებლის მხრიდან ნდობა მენაშენეების მიმართ, რომელიც კრიზისის წლებში განსაკუთრებით დაეცა.
სტატისტიკური მონაცემების მიხედვით, 2013 წელთან შედარებით 2014 წელს დაახლოებით 30%-იანი ზრდა ფიქსირდება სამშენებლო სფეროში. გაზრდილია, როგორც სექტორში დასაქმებულთა რაოდენობა და განხორციელებული ინვესტიციების მოცულობა, ასევე სექტორზე გაცემული საბანკო სესხები. დეველოპერული კომპანიების წარმომადგენელთა განცხადებით, პოზიტიური ტენდენციაა ბანკების დამოკიდებულების ცვლილება, რომლებიც იპოთეკური სესხების გაცემისას თავს ისე აღარ იკავებენ, როგორც ადრე ხდებოდა. მათი განცხადებით, კრედიტებზე საპროცენტო განაკვეთმა 9-10%-მდე დაიწია.

მშპ-ში მშენებლობის წილი 2013 წელს 6.7% იყო, 2014 წლის ორ კვარტალში ეს მაჩვენებელი 7.4%-მდე გაიზარდა. მხოლოდ სამშენებლო სექტორში შემოსულმა უცხოურმა ინვესტიციამ 2013 წელს 49 847 მილიონი დოლარი შეადგინა. 2010 წელს, როდესაც სამშენებლო სექტორი დიდ კრიზისს განიცდიდა, ეს მაჩვენებელი 4 705 მილიონამდე დაეცა. 2014 წელს ზრდის კიდევ უფრო მაღალი ტემპები დაფიქსირდა.

2014 წლის პირველი სამი კვარტლის მდგომარეობით, საქართველოს მთლიანი შიდა პროდუქტის ზრდის ტემპში მშენებლობის დარგის წილი ყველაზე მაღალია და მშპ-ს 5.9%-იანი ზრდის ტემპიდან 1.2%-ს შეადგენს. 2014 წლის სამი კვარტლის მდგომარეობით, სექტორის გამოშვება გაზრდილია (28.1%) წინა წლის შესაბამის პერიოდთან შედარებით. გაზრდილია, აგრეთვე, ინვესტიციები მშენებლობაში (312.7%), ხოლო 2014 წლის ოქტომბრის მდგომარეობით, ამ სექტორზე გაცემული სესხები გაზრდილია 2%-ით.



2014 წლის პირველ სამ კვარტალში მშენებლობაში შექმნილი პროდუქცია გაზრდილია (16.3%; 135.7 მლნ. ლარი) 2013 წლის შესაბამის პერიოდთან შედარებით. აღნიშნული გამოწვეულია ამავე მაჩვენებლის მკვეთრი ზრდით, როგორც II (17.9%), ასევე, III (17.8%) კვარტლებში 2013 წლის შესაბამის პერიოდებთან შედარებით. 2014 წლის სამი კვარტლის მდგომარეობით, მშენებლობაში პროდუქციის გამოშვება გაზრდილია (28.1%; 530.0 მლნ. ლარი) 2013 წლის პირველ სამ კვარტალთან შედარებით და 2 418.0 მლნ. ლარს უტოლდება. მშენებლობის დარგში გამოშვებული პროდუქციის 91.1%-ს შენობება-ნაგებობების მშენებლობა წარმოადგენს. მშენებლობაში პროდუქციის გამოშვების მაჩვენებელი მნიშვნელოვნად არის გაზრდილი (49.8%; 350.9 მლნ. ლარი) 2014 წლის III კვარტალშიც, 2013 წლის III კვარტალთან შედარებით. 2014 წლის სამი კვარტლის მდგომარეობით გაზრდილია მშენებლობის სექტორის ბრუნვაც (33.3%; 551.9 მლნ. ლარი) 2013 წლის პირველ სამ კვარტალთან შედარებით. აღნიშნული მაჩვენებელი გაზრდილია III კვარტალშიც (45.1%; 304.0 მლნ. ლარი).





2014 წლის სამი კვარტლის მდგომარეობით, პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების ყველაზე დიდი წილი ტრანსპორტისა და კავშირგაბმულობის შემდეგ (27.5%), მშენებლობის სექტორზე მოდის (22.5%; 207.6 მლნ. აშშ დოლარი), რაც მნიშვნელოვნად აღემატება (15.5%-ით) 2013 წლის შესაბამის მაჩვენებელს. აღნიშნულ პერიოდში, მშენებლობაში განხორციელებული პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების მოცულობა გაზრდილია (312.7%; 157.4 მლნ. დოლარი) 2013 წლის შესაბამის პერიოდთან შედარებით. 2014 წელს პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების ყველაზე დიდი ზრდა ფიქსირდება III კვარტალში, მაშინ, როცა 2013 წლის III კვარტლის მაჩვენებელი უარყოფითი იყო (-3.4 მლნ. აშშ დოლარი). 2014 წლის სამი კვარტლის მდგომარეობით, მშენებლობის დარგზე გაცემული სესხები (408.0 მლნ. ლარი) კომერციული ბანკების მიერ ეროვნული ეკონომიკის დარგებზე ეროვნული და უცხოური ვალუტით გაცემული სესხების 7.2%-ს შეადგენს. 2014 წლის სამი კვარტლის მდგომარეობით, მშენებლობის სექტორზე გაცემული სესხების მოცულობა შემცირებულია 2013 წელთან შედარებით (-7.8%; -34.7 მლნ. ლარი). თუმცა, 2014 წლის ოქტომბრის მდგომარეობით, მშენებლობის სექტორზე გაცემული სესხები გაზრდილია (2%; 7.9 მლნ. ლარი), 2013 წლის შესაბამის პერიოდთან შედარებით. 2014 წლის სამი კვარტლის მდგომარეობით, ბიზნეს სექტორში დასაქმებულთა 10.9% მშენებლობის დარგშია დასაქმებული. 2014 წლის III კვარტლის მგომარეობით, მშენებლობის დარგში დასაქმებულია 56937 ადამიანი, რაც 12.7%-ით აღემატება 2013 წლის შესაბამისი პერიოდის მაჩვენებელს.





სამშენებლო სექტორის გამოცოცხლებას ხელი მნიშვნელოვნად შეუწყო დარგში განხორციელებულმა უცხოურმა ინვესტიციებმა. განსაკუთრებით აღსანიშნავია თურქული, ჩინური, აზერბაიჯანული და ესპანური მსხვილი კაპიტალდაბანდებები. სპეციალისტთა შეფასებით, სამშენებლო სექტორში უცხოური კაპიტალის გააქტიურებამ მნიშვნელოვნად შეცვალა ბაზრის სტრუქტურა, მიდგომები და თანამედროვე სტანდარტებს დაუახლოვა. 2008 წლის კრიზისის შემდეგ, საქართველოს სამშენებლო სექტორი ძალიან რთულ ვითარებაში აღმოჩნდა. მენაშენეები, რომლებიც ძირითადად ე.წ. პირამიდის პრინციპით მუშაობდნენ და ფაქტობრივად ჰაერს ყიდდნენ, ფინანსური კრიზისის წინაშე აღმოჩნდნენ. თამაშის არაცივილურმა მეთოდებმა დააზარალა როგორც თავად კომპანიები, ასევე მობინადრეები, რომლებიც დღესაც უშედეგოდ ცდილობენ ჰაერში გადახდილი ფულის დაბრუნებას. არსებობს თუ არა იგივეს განმეორების საფრთხე? ყველას კარგად ახსოვს 2008 წლამდე საქართველოს სამშენებლო სექტორის ზრდის ტემპები და ბუმი. არის თუ არა იმის გარანტია, რომ წარსული შეცდომები არ განმეორდება.

გასულ წელს ორი მნიშვნელოვანი მოვლენა მოხდა, რომელმაც რეალურად უნდა შეცვალოს საქართველოს უძრავი ქონების ბაზრისა და სამშენებლო სექტორის კონიუნქტურა. საუბარია, საქართველოს მიერ ევროკავშირთან ასოცირების ხელშეკრულების რატიფიცირებაზე, რომელიც ქვეყანას ბევრ სტანდარტის შემოღებას ავალდებულებს და მეორე მნიშვნელოვანი მოვლენა იყო „საქართველოს სივრცითი მოწყობისა და მშენებლობის კოდექსზე“ მუშაობის დასრულება.

საქართველოს ეკონომიკისა და მდგრადი განვითარების სამინისტროს სივრცითი დაგეგმარებისა და სამშენებლო პოლიტიკის დეპარტამენტის უფროსის, დავით გიგინეიშვილის განცხადებით, პარლამენტი კანონპროექტს უკვე საგაზაფხულო სესიების დროს განიხილავს. საქართველო ევროკავშირს შორის ღრმა და ყოვლისმომცველი თავისუფალი ვაჭრობის შეთანხმება ითვალისწინებს გარკვეული სტანდარტების დაცვას 21 სექტორში, მათ შორის არის სამშენებლო სექტორი. როგორც მთავრობის წარმომადგენლები აცხადებენ, სამშენებლო კოდექსი არის ის დოკუმენტი, რომელიც სამართლებრივად დაარეგულირებს მშენებლობას და არა მარტო მშენებლობას, სივრცით მოწყობას, ურბანიზაციას, არქიტექტურას და ა.შ. მომიჯნავე დისციპლინებს. ამ კოდექსის არსებობა საქართველოსთვის არის მნიშვნელოვანი, რადგან აქამდე არასოდეს ყოფილა მსგავსი ტიპის დოკუმენტი, რომელიც ერთ საკანონმდებლო სივრცეში მოაქცევდა არქიტექტურას, ურბანიზაციას და მშენებლობას. დღესდღეობით ჩვენ გვაქვს რამდენიმე კანონი, რამდენიმე ბრძანება და დადგენილება, რომელიც ამ სფეროებს არეგულირებს. ახალი კოდექსი კი, ამ ყოველივეს გააერთიანებს. კანონპროექტზე მუშაობის პროცესში მონაწილეობდა დონორი ორგანიზაცია GIZ, ასევე ქართველი და უცხოელი, მათ შორის გერმანელი ექსპერტები. როგორც კოდექსის ავტორები აცხადებენ, კოდექსი ძირითადად გერმანული ანალოგის მაგალითზეა შედგენილი, თუმცა ქართული რეალობის გათვალისწინებით.

კოდექსი იწყება ქვეყნის სივრცითი მოწყობის საკითხით, მაგალითად, როგორი უნდა იყოს ამა თუ იმ ქალაქის ან დასახლების გეგმა, რას უნდა მოიცავდეს, ვინ არის პასუხისმგებელი მის შედგენაზე და ა.შ. ეს საკითხები განიხილება ავტონომიური რესპუბლიკების, მუნიციპალიტეტების, ქალაქების, დაბებისა და სოფლების დონეზე. სივრცითი მოწყობის ნაწილის შემდეგ კოდექსი გადადის უშუალოდ მშენებლობებზე: როგორი უნდა იყოს შენობა, სად უნდა იდგეს, რა პარამეტრები უნდა ჰქონდეს, რა სიმაღლე ან სიგანე – ეს ყველაფერი ქალაქმშენებლობის გეგმებში დგინდება.

რაც შეეხება სიახლეებს, რომელსაც სამშენებლო კოდექსი ითვალისწინებს – დღემდე საქართველოში მშენებლობები იგეგმებოდა ამა თუ იმ ქალაქის პერსპექტიული განვითარების გეგმის მიხედვით. ამ გეგმაში, როგორც წესი, თითოეულ უბანზე გათვალისწინებულია განსხვავებული პარამეტრები, რაც ბევრ რამეზეა დამოკიდებული: განაშენიანების ინტენსივობაზე, ტრანსპორტის რაოდენობაზე, გამწვანების კოეფიციენტზე და ა.შ. ეს პარამეტრები დადგენილია ურბანისტების მუშაობის შედეგად, მაგრამ ამავე დროს, არსებობს ზონალური შეთანხმების საბჭო. მშენებელს შეეძლო განეცხადებინა, რომ ეს პარამეტრები არ აწყობს და შესაბამისი თანხის გადახდის შემთხვევაში, თავის სასარგებლოდ შეეცვალა ის. როგორც კოდექსის ავტორები აცხადებენ, ასეთი რამ მომავალში აღარ მოხდება, იმიტომ, რომ ამ შემთხვევაში გენგეგმა კარგავს თავის აზრს. მართალია, თანხის სანაცვლოდ პარამეტრის დამატება ან შეცვლა დაშვებული აღარ იქნება, მაგრამ მშენებელს შეუძლია გააკეთოს ტერიტორიის განაშენიანების ცვლილების გეგმა და საფუძვლიანად დაასაბუთოს, რომ ეს შენობა არ იქონიებს უარყოფით გავლენას ქალაქის იერსახეზე, ინფრასტრუქტურაზე და ბევრ სხვა პარამეტრზე. მენაშენემ უნდა დაამტკიცოს, რომ ეს შენობა არ იქნება ამოვარდნილი კონტექსტიდან.

„ქალაქის მერიისა და საკრებულოს ნებართვის გარეშე, ერთ ადამიანს აღარ ექნება უფლება, რომ დადგენილ პარამეტრებს გადაუხვიოს და სხვებთან შედარებით უკეთეს პოზიციაში აღმოჩნდეს. მაგალითად, თუ ჩვენ გვერდიგვერდ აშენებული გვაქვს ორი თანაბარი სიმაღლის სახლი და მათ შორის ვიღაც ააშენებს ძალიან მაღალ სახლს, ჩვენი უძრავი ქონების ფასი ეცემა: ის დაჩრდილავს ამ შენობებს და საცობებსაც შექმნის, მაგრამ თუ პარამეტრები არ შეიცვლება, ამ ორი სახლის გვერდით აშენდება ზუსტად ასეთივე შენობა და პრობლემაც არ იქნება. ეს არის სამართლიანობის პრინციპზე დამყარებული ნორმა, რომელიც ყველა წარმატებულ ქვეყანაში მოქმედებს“ – აცხადებს დავით გიგინეიშვილი. ამ ცვლილებით კანონპროექტის ავტორები ცდილობენ ქალაქში უსახური შენობების მშენებლობის პრაქტიკა აღმოფხვრან.

აღნიშნული მუხლი მშენებელთა ყველაზე მეტ კითხვას იმსახურებს, რადგან, მათი განმარტებით, გართულებული იქნება ძველი შენობების ადგილას ახალი, მრავალსართულიანი შენობების აგება, შესაბამისად, მშენებლებს აღარ ექნებათ საშუალება ძველ შენობებში მცხოვრები მოსახლეობაც დააკმაყოფილონ და იქვე ახალი ბინებიც ააშენონ, რამაც ცენტრალურ უბნებში მშენებლობის პროცესი, შესაძლოა, მნიშვნელოვნად შეაფერხოს.

სამშენებლო კოდექსის კანონპროექტის მნიშვნელოვანი სიახლეა ისიც, რომ მშენებლობა უნდა აწარმოოს სერტიფიცირებულმა პერსონალმა, რომელშიც იგულისხმება არქიტექტორი, ინჟინერი, კონსტრუქტორი და მშენებელი. ყველა მათგანი უნდა იყოს სერტიფიცირებული. ახალი კოდექსის მიხედვით, რეგულაცია ამ მხრივაც გამკაცრდება. დაგეგმილია, რომ მომავალში მუშახელიც პროფესიონალი უნდა იყოს, თუმცა ეს უკვე გრძელვადიან პერიოდზეა საუბარი.
პროცესი, რომელიც ახლა დაინერგება და ნელ-ნელა შევა ძალაში, ხელს შეუწყობს ხარისხის ამაღლებას მშენებლობაში. ეტაპობრივად მოხდება უსაფრთხოების ნორმების დანერგვა, რაც განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია საქართველოსათვის, რადგან ქვეყანა სეისმურად აქტიურ ზონაში მდებარეობს. კოდექსში კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი ცვლილება შედის. ზოგადად ოთხი კლასის შენობა-ნაგებობის ტიპი არსებობს: პირველში შედის მარტივი შენობები, მეორეში – საცხოვრებელი სახლები და კოტეჯები, მესამეში – მაღალი შენობები: საცხოვრებელი თუ საოფისე შენობები, ხოლო მეოთხეში – საავადმყოფოები, სკოლები, საბავშვო ბაღები და ა.შ. არის კიდევ მეხუთე კლასის შენობები, მაგრამ ამ ჯგუფს კოდექსი არ არეგულირებს იმიტომ, რომ ის განსაკუთრებული დანიშნულებისაა, მაგალითად, კაშხლები და ჰესები. ამ ოთხი კლასიდან დღეს ნებართვა გაიცემა სამზე, ხოლო პირველი კლასის შენობების ასაგებად მხოლოდ მარტივი შეტყობინებაა საჭირო. ახალ კოდექსში ცვლილებაა: რადგან პროექტებს სპეციალისტები შეადგენენ, მეორე კლასის შენობებზე ნებართვის გაცემა საჭირო აღარ იქნება და შესაბამისად ამ ჯგუფზე პროცედურა გამარტივდება.

მნიშვნელოვანი სიახლეა სამშენებლო პროცესზე ზედამხედველობის კუთხით. ახალი კოდექსის მიხედვით, ნებისმიერ მშენებლობაზე უნდა იყოს შრომის დაცვის სპეციალისტი, რომელიც დღედაღამ იქ იქნება და გააკონტროლებს, ვის რა აცვია, რომელ მშენებელს როგორი ჩაფხუტი ახურავს, როგორი ფეხსაცმელები აცვია, შემოღობილია თუ არა ტერიტორია და დაცულია თუ არა უსაფრთხოების სხვა სტანდარტები. ასევე შემოდის ზედამხედველის ინსტიტუტიც. დღეს ქალაქის მერია აგზავნის მშენებლობაზე ზედამხედველს, მაგრამ გარკვეულ ეტაპზე: მაგალითად, საძირკვლის ჩაყრისას და ვიდრე მშენებლობა არ დასრულდება, ის ამ ობიექტს არც კი ნახულობს. ზოგადად, მშენებლობაზე ზედამხედველობა ევალება ადგილობრივ თვითმართველობებს, მუნიციპალიტეტებს. კოდექსის ფარგლებში ზედამხედველობის ალტერნატიული სისტემაც შემოდის. ეს იქნება ჩვეულებრივი კომპანიები, კერძო სამართლის იურიდიული პირები, რომლებსაც ექნებათ სახელმწიფოს მიერ გაცემული აკრედიტაცია და შეეძლებათ განახორციელონ სახელმწიფო ზედამხედველობა სამშენებლო ობიექტზე. ანუ კომპანიას შეუძლია დაიქირაოს საზედამხედველო კომპანია, რომელიც 24 საათის განმავლობაში იქნება სამშენებლო ობიექტზე და ინფორმაციას დოკუმენტაციის სახით მიაწვდის ქალაქის მერიას და მუნიციპალიტეტის ხელმძღვანელობას, რომელიც ვალდებულია ზედამხედველობა აწარმოოს, მაგრამ თუ ეს კომპანია იქნება, თვითონ ზედამხედველობას აღარ აწარმოებს.

„დაახლოებით ალტერნატიული აუდიტის მსგავსი პრაქტიკა გვინდა დავნერგოთ მშენებლობაში. ეს იქნება ერთი მხრივ, ეფექტური კონტროლი და მეორე მხრივ, აქ სახელმწიფო სტრუქტურების ნაკლები ჩართვა იქნება, რაც მომგებიანია ბიზნესისთვის. სახელმწიფო ზედამხედველი ხშირად წერს ჯარიმებს, რადგან მშენებლობის დროს ხარვეზებს პოულობს, მაგრამ როდესაც იქ იქნება ზედამხედველი, ხარვეზებიც ნაკლები იქნება“ – მიიჩნევენ კოდექსის ავტორები.

სამშენებლო კომპანიების წარმომადგენლები კანონპროექტს ზოგადად დადებითად აფასებენ, თუმცა აქვთ გარკვეული შენიშვნები. „საქართველოს ეკონომიკა“ კომპანია „არსის“ აღმასრულებელ დირექტორს თორნიკე აბულაძეს ესაუბრა: „იყო თუ არა საჭირო ეს კოდექსი საერთოდ? მე თუ მკითხავთ არ იყო საჭირო, მაგრამ ასოცირების ხელშეკრულების ხელმოწერის შემდეგ, საქართველომ ბევრი ვალდებულება აიღო, მათ შორის, სამშენებლო სფეროში და ამ კოდექსის საჭიროებაც უფრო აქტუალური გახდა. პირველ რიგში, რაც მინდა აღვნიშნო არის ის, რომ პროცესი ძალიან გამჭვირვალედ და დემოკრატიული პრინციპების დაცვით წარიმართა, ჩვენ, ისევე როგორც ბევრი სხვა კომპანია, ჩართული ვიყავით განხილვებში და შეიძლება ითქვას, თითოეულ მუხლზე დიდი ჭიდაობა მიმდინარეობდა, რაღაცეები გაითვალისწინეს, რაღაცეები არა, მაგრამ ეს არის ბუნებრივი პროცესი. მთავარია, რომ ჩუმად არ მომხდარა ამ კოდექსის შემუშავება და მასში ბევრი ადამიანი იყო ჩართული. ჩვენი ერთ-ერთი მთავარი შენიშვნა იყო ზედამხედველობასთან დაკავშირებით, მნიშვნელოვანი მოთხოვნა იყო, რომ მშენენლობის ხარისხი არ შეემოწმებინა სახელმწიფოს ბიუროკრატიულ აპარატს, არამედ კომპანიის მიერ დაქირავებულ კერძო ლიცენზირებულ და სერტიფიცირებულ სამშენებლო საქმის ექსპერტს. თუ ეს გაითვალისწინეს, ძალიან კარგია და საკითხი მოხსნილია. ასევე, მნიშვნელოვანი შენიშვნა გვაქვს იმასთან დაკავშირებით, რომ ბიუროკრატიული ბარეიერები რთულდება. ერთია გამკაცრება და მეორე გართულება, როდესაც შემოგვაქვს რაღაც ახალი პარამეტრები და ვამბობთ, რომ ეს უნდა შესრულდეს, ეს პროცესის გამკაცრებაა, მაგრამ თუ მე აქამდე, ვთქვათ, 20 დღეში ვიღებდი მშენებლობის ნებართვას, ახლა უფრო მეტ ინსტანციაში მეტი ქაღაღდებით მომიწევს სირბილი სამშენებლო ნებართვის ასაღებად, რაც პროცესის გართულებაა და არა გამკაცრება.
ერთ მაგალითს მოგიყვანთ, თუ რამეხელა მნიშვნელობა აქვს ამას – ჩვენ გვყავს ესტონელი პარტნიორები, მათ ერთად დაიწყეს მშენებლობები თბილისსა და ბალტიისპირეთის ქვეყნებში, აქ უკვე დაასრულეს ბინა, იქ კი ჯერ ისევ ნებართვების აღების ეტაპზე არიან, ამიტომაც აქტიურად განიხილავენ სხვა პროექტების საქართველოში გადმოტანის საკითხსაც. თუ ჩვენ ეს ბიუროკრატიული ბარიერები გავართულეთ, რა თქმა უნდა, საქართველო ამ საინვესტიციო მიმზიდველობას დაკარგავს“.

ამავე დროს, კოდექსში არის ბევრი ახალი ჩანაწერი, მათ შორის – ენერგოეფექტურობაზეც. შენობა-ნაგებობა ისე უნდა დაპროექტდეს, რომ მის გათბობაზე მინიმალური ენერგია დაიხარჯოს.

ევროპასთან ასოცირების ხელშეკრულებით გათვალისწინებული ვალდებულებების შესასრულებლად საქართველოს მთავრობას სამშენებლო სექტორში ყველაზე დიდი, 8 წლიანი ვადა აქვს მიცემული. რადგან არსებობს უამრავი სტანდარტი და ნორმა, რომლის დანერგვასაც დიდი დრო სჭირდება. სამშენებლო კოდექსი კი პირველი ნაბიჯია, რომელიც საქართველოს პარლამენტმა გაზაფხულის სესიებზე უნდა განიხილოს და დაამტკიცოს.

* სტატიაში გამოყენებულია Policy and Management Consulting Group (PMCG)-ის კვლევა www.pmcg-i.com