საგადასახადო საკითხები ნავთობისა და გაზის ტრანსსასაზღვრო გადაზიდვის პროექტის ხელშეკრულებათა მიხედვით

ლევან კოკაია

საქართველოს საზოგადოებრივ საქმეთა ინსტიტუტის (GIPA) მოწვეული ლექტორი

შესავალი

ნაშრომში გაშუქებულია გადასახადებთან დაკავშირებული რამდენიმე სახელშეკრულებო საკითხი ენერგო ქარტიის სამდივნოს მიერ შემუშავებული მოდელური „მთავრობათაშორისი ხელშეკრულების“ (Inter Governmental Agreement „IGA”), მოდელური „ტერიტორიის მფლობელი ქვეყნის მთავრობასთან არსებული ხელშეკრულების“ (Host Government Agreement “HGA”) და ნავთობისა და გაზის ტრანსსასაზღვრო გადაზიდვის სფეროში არსებული რამდენიმე ხელშეკრულების მაგალითზე.
არსებული პრაქტიკის გათვალისწინებით, ნავთობის ან/და გაზის საერთაშორისო გადაზიდვის უზრუნველსაყოფად, უპირველეს ყოვლისა შესაბამისი ორი ან ორზე მეტი სახელმწიფო (იმ შემთხვევაში, თუ პროექტში სატრანზიტო ქვეყანაც არის ჩართული) საერთაშორისო საჯარო სამართლებრივი ფორმატით აღწევს პროექტის განხორციელების სტრატეგიული საკითხების ურთიერთშეთანხმებას, რაც პროექტის დაგეგმვის და განხორციელების ძირითად პრინციპებს ასახავს. როგორც წესი, სახელმწიფოთა მსგავსი სახის ურთიერთშეთანხმება შესაბამისი მთავრობათაშორისი ხელშეკრულების შინაარსში აისახება. ტერიტორიის მფლობელი ქვეყნის მთავრობასთან დადებული ხელშეკრულებები იდება შესაბამის სახელმწიფოსა და პროექტში ჩართულ ინვესტორთა შორის. ხელშეკრულების ეს უკანასკნელი სახე ხშირ შემთხვევაში მთავრობათაშორისი ხელშეკრულების დანართს წარმოადგენს, რომელიც პროექტის დაგეგმვის და განხორციელების დეტალიზაციას ემსახურება. ხელშეკრულების განხილული ორივე სახე ერთობლიობაში „პროექტის ხელშეკრულებებს“ წარმოადგენს, რომელთა მოქმედებასაც ერთი მიზანი გააჩნია.
პროექტის ხელშეკრულებებით რეგულირებულ სხვადასხვა საკითხთან ერთად ხელშეკრულების მხარეთა საგადასახადო ვალდებულებებიც განისაზღვრება. წარმოდგენილ ნაშრომში ხელშეკრულების განსახილველ სახეთა მხოლოდ ის საგადასახადო ვალდებულებები იქნება განხილული, რომლებიც ზემოაღნიშნულ მოდელურ ხელშეკრულებათა შინაარსთან, როგორც ნავთობისა და გაზის ტრანსსასაზღვრო გადაზიდვის დარგში არსებულ გარკვეულ უნიფიცირებულ სტანდარტებთან მეტნაკლები სიზუსტით თავსებადია.

1. „გადასახადის“ სახელშეკრულებო განმარტება

მოდელური მთავრობათაშორისი ხელშეკრულების პირველი მუხლით განსაზღვრული სახელშეკრულებო ტერმინოლოგია „გადასახადების“ დეფინიციასაც მოიცავს, რომლის მიხედვით: „გადასახადები ნიშნავს არსებულ, ან მომავალში დაწესებულ გადასახადებს, ვალდებულებებს, ბაჟს, მოსაკრებელს, შენატანებს, ჯარიმებს, გადასახადებს (დამატებითი ღირებულებისა და საშემოსავლო გადასახადის ჩათვლით), საზღაურებს და სხვა ამგვარ გადასახდელებს, რომელიც სახელმწიფო ხელისუფლების ცენტრალური, ადგილობრივი ან ნებისმიერი სხვა ორგანოს მიერ არის დადგენილი, ვისაც გააჩნია სათანადო უფლებამოსილება, რომ სახელმწიფოს ტერიტორიაზე დააწესოს გადასახადები, ხოლო „გადასახადი“ ნიშნავს ზემოთ ჩამოთვლილთაგან რომელიმე ერთს“.
აღსანიშნავია, რომ ბაქო-თბილისი-ჯეიჰანის მილსადენის პროექტის ფარგლებში საქართველოს მთავრობასა და ინვესტორთა ჯგუფს შორის ტერიტორიის მფლობელი ქვეყნის მთავრობასთან არსებული ხელშეკრულების შინაარსიც „გადასახადებს“ თითქმის იდენტური ფორმით განმარტავს, როგორც ეს მოდელური მთავრობათაშორისი ხელშეკრულების ზემოაღნიშნული დეფინიციით არის განსაზღვრული.
„გადასახადების“ უფრო ვრცელ სახელშეკრულებო განმარტებას ტრანს ადრიატიკის მილსადენის პროექტის ფარგლებში, საბერძნეთის რესპუბლიკასთან დადებული ტერიტორიის მფლობელი ქვეყნის მთავრობასთან არსებული ხელშეკრულება მოიცავს, რომელიც განმარტებისას აღნიშნულ „საბაჟო ვალდებულებებში“ ევროკავშირის წინაშე ნაკისრ ვალდებულებათა განხორციელებასაც გულისხმობს. ასევე აღსანიშნავია თურქეთის რესპუბლიკასთან გაფორმებული ბუნებრივი გაზის მილსადენის სისტემის ტრანს ანატოლიის ტერიტორიის მფლობელი ქვეყნის მთავრობასთან არსებული ხელშეკრულება, რომელიც „გადასახადების“ ტერმინით განსაზღვრულ „საბაჟო ვალდებულებებს“ ვრცელ მნიშვნელობას ანიჭებს, რაც ასევე მოიცავს იმპორტისა და ექსპორტის ვალდებულებებს და უკუდაბეგვრის საკითხს.
განხილული მოდელური მთავრობათაშორისი და ნავთობისა და გაზის ტრანსსასაზღვრო გადაზიდვის სფეროში არსებული რამდენიმე ხელშეკრულების მაგალითზე „გადასახადებს“, როგორც სახელშეკრულებო ტერმინს განსხვავებული მნიშვნელობა გააჩნია და არსებული ხელშეკრულებების მსგავსად, არც მოდელური ხელშეკრულებები არ განსაზღვრავენ „გადასახადების“ უნივერსალურ მნიშვნელობას.

2. საგადასახადო რეჟიმის სპეციფიკა

მოდელური ხელშეკრულებების მსგავსად, როგორც წესი ნავთობისა და გაზის ტრანსსასაზღვრო გადაზიდვის პროექტის ხელშეკრულებები ცალკე თავად გამოყოფენ გადასახადებთან დაკავშირებულ საკითხებს, რომელთა ფარგლებშიც რეგულირებულია: პროექტის მონაწილეთა დაბეგვრის ან გარკვეულ შემთხვევებში, გადასახადებისგან გათავისუფლების საკითხები; გადასახადებთან დაკავშირებული შესაბამისი მომწესრიგებელი სამართლებრივი რეჟიმი; ამა-თუ იმ საქონლის და მომსახურების გარკვეული ფორმით დაბეგვრის სპეციალური წესები; დამატებითი ღირებულების გადასახადის თავისებურებანი; შესაბამის ადმინისტრაციულ ორგანოთა ვალდებულებანი და საკითხები, რომლებიც მხარეთა საგადასახადო ვალდებულებებს ან/და პრივილეგიებს დეტალურად განსაზღვრავენ.
წინამდებარე თავი მხოლოდ გადასახადებთან დაკავშირებული ორი ყველაზე მნიშვნელოვანი საკითხის გაშუქებით შემოიფარგლება, რომელიც ნავთობისა და გაზის ტრანსსასაზღვრო გადაზიდვის პროექტის საგადასახადო რეგულირების საფუძველს შეადგენს. კერძოდ: მოდელური და ბაქო-თბილისი-ჯეიჰანის ძირითადი საექსპორტო მილსადენით ნავთობის ტრანსპორტირების შესახებ არსებული ხელშეკრულებების მაგალითზე განხილული იქნება პროექტის მონაწილეთა ძირითადი საგადასახადო შეღავათებისა და გადასახადებთან დაკავშირებული მარეგულირებელი სამართლებრივი წესრიგის საკითხები.
როგორც აღინიშნა, მთავრობათაშორისი ხელშეკრულება ტერიტორიის მფლობელი ქვეყნის მთავრობასთან დადებული ხელშეკრულებებისთვის პროექტის განხორციელების ძირითად პრინციპებს და სამოქმედო გეგმას განსაზღვრავს. ტერიტორიის მფლობელი ქვეყნის ფარგლებში დადებული ხელშეკრულებები დეტალურად ახდენენ სხვადასხვა სახელშეკრულებო საკითხის რეგულირებას. ამ კუთხით არც გადასახადებთან დაკავშირებული საკითხების რეგულირებაა გამონაკლისი. მაგალითად, ბაქო-თბილისი-ჯეიჰანის ძირითადი საექსპორტო მილსადენით ნავთობის ტრანსპორტირების შესახებ არსებული მთავრობათაშორისი ხელშეკრულების მე-V მუხლი პროექტის ფარგლებში არსებულ გადასახადებს ეხება, რომლის პირველი, მეორე და მესამე ნაწილი ზოგადად განსაზღვრავს პროექტის განხორციელების საგადასახადო რეგულირებას იმ გამონაკლისით, თუ „ხელშეკრულება ტერიტორიის მფლობელი ქვეყნის მთავრობასთან რაიმე სხვა პირობას არ ითვალისწინებს“. აღნიშნული დებულება ცალსახად მიუთითებს იმის შესახებ, რომ ტერიტორიის მფლობელი ქვეყნის მთავრობასთან არსებული ხელშეკრულება პროექტის განხორციელებასთან დაკავშირებული საგადასახადო რეგულირების სახელშეკრულებო დეტალიზაციას ახდენს. უფრო მეტიც, განსახილველი ხელშეკრულების მე-V-ე მუხლის პირველი ნაწილის ბოლო წინადადება განსაზღვრავს, რომ „ტერიტორიის მფლობელი ქვეყნის მთავრობასთან არსებული თითოეული ხელშეკრულება უნდა ასახავდეს სამართლებრივ ჩარჩოს გადასახადების დაკისრებასთან და/ან გადასახადებთან დაკავშირებულ შეღავათებთან და ამ შეღავათების მინიჭების პირობებთან დაკავშირებით, აგრეთვე საგადასახადო ორგანოებში დეკლარაციის წარდგენის ვალდებულებებს, მათ შორის კონკრეტულ მითითებებს, რომლებიც ამ გადასახადებს, შეღავათებს, პრივილეგიებსა და/ან სხვა ვალდებულებებს განსაზღვრავს“.
საყურადღებოა „ბაქო-თბილისი-ჯეიჰანის“ პროექტის მონაწილეთა ძირითად საგადასახადო ვალდებულებათა განსაზღვრა და გადასახადებთან დაკავშირებით, განსახილველი ხელშეკრულების მოდელურ ხელშეკრულებასთან შინაარსობრივი თავსებადობის გარკვევა.
კერძოდ, ბაქო-თბილისი-ჯეიჰანის მილსადენის პროექტის ფარგლებში საქართველოს მთავრობასა და ინვესტორთა ჯგუფს შორის ტერიტორიის მფლობელი ქვეყნის მთავრობასთან არსებული ხელშეკრულების მე-8 მუხლის 8.1 პუნქტის „I” ქვეპუნქტის მიხედვით: „თუ ეს ხელშეკრულება კონკრეტულად რაიმე სხვა პირობას არ ითვალისწინებს, პროექტის არცერთი მონაწილე რაიმე სახის საგადასახადო ვალდებულებას არ ექვემდებარება, რომელიც პირდაპირ ან არაპირდაპირ გამომდინარეობს, ან დაკავშირებულია ძირითადი საექსპორტო მილსადენის პროექტის საქმიანობასთან, ძირითადი საექსპორტო მილსადენის სისტემასთან, საშუალებებთან, მიწაზე უფლებებთან, საშუალებებისა ან ძირითადი საექსპორტო მილსადენის სისტემით ტრანსპორტირებულ ნავთობთან ან სხვა დაკავშირებულ აქტივებთან ან საქმიანობასთან, როგორც ამ ხელშეკრულების ძალაში შესვლის დღემდე, ისე ძალაში შესვლის დღეს და მის შემდეგ“.
გადასახადებისგან გათავისუფლების ძირითად პირობას ტერიტორიის მფლობელი ქვეყნის მთავრობასთან არსებული მოდელური ხელშეკრულების შინაარსიც ითვალისწინებს.
შეიძლება ითქვას, რომ განსახილველი ხელშეკრულება, მის მონაწილეთა დაბეგვრის საკითხში მეტ-ნაკლები სიზუსტით მოდელური ხელშეკრულების მიდგომას ასახავს.
ასევე საყურადღებოა ტერიტორიის მფლობელი ქვეყნის მთავრობასთან არსებული მოდელური ხელშეკრულების და „ბაქო-თბილისი-ჯეიჰანის“ პროექტის ხელშეკრულების შედარება ხელშეკრულებით რეგულირებულ დებულებათა შიდაეროვნულ საგადასახადო კანონმდებლობასთან და აგრეთვე, შესაბამისი ორმაგი დაბეგვრის შეთანხმებასთან უპირატესობის დადგენის თვალსაზრისით. კერძოდ, ტერიტორიის მფლობელი ქვეყნის მთავრობასთან არსებული მოდელური ხელშეკრულების 26-ე მუხლის მე-5 პუნქტის მიხედვით: „წინამდებარე მუხლით განსაზღვრული დებულებები, მასთან შინაარსობრივად წინააღმდეგობაში მყოფ (შესაბამისი ქვეყნის) იმ საგადასახადო კოდექსის დებულებებთან, (ორმაგი დაბეგვრის შეთანხმებასთან) ან სხვა ქვეყნის შესაბამის კანონმდებლობასთან შედარებით, ნებისმიერ დროს სარგებლობენ უპირატესობით“.
განსახილველ საკითხს მოდელური ხელშეკრულებისგან მცირე განსხვავებით არეგულირებს „ბაქო-თბილისი-ჯეიჰანის“ პროექტის ხელშეკრულების მე-8 მუხლის 8.1 პუნქტის „iii” ნაწილი, რომლის მიხედვით: „წინამდებარე მე-8 მუხლის დებულებებს ყველა შემთხვევაში გააჩნია უპირატესი ძალა საქართველოს საგადასახადო კოდექსის ყველა იმ მუხლთან შედარებით …, ან საქართველოს სხვა კანონებთან შედარებით, რომლებიც ამ დებულებებს ეწინააღმდეგება“.
რაც შეეხება განსახილველი ხელშეკრულების ორმაგი დაბეგვრის ხელშეკრულებასთან უპირატესობის დადგენის საკითხს, მოდელური ხელშეკრულებისგან განსხვავებით, „ბაქო-თბილისი-ჯეიჰანის“ პროექტის ხელშეკრულება განსხვავებულ მიდგომას აყალიბებს, რაც ამ უკანასკნელი ხელშეკრულების მე-8 მუხლის 8.1 პუნქტის “ii” ქვეპუნქტის პირველ წინადადებაში შემდეგი ფორმულირებით აისახება: „მხარეები აღიარებენ, რომ გადასახადებთან მიმართებაში ძალაშია და მოქმედებს ორმაგი დაბეგვრის ხელშეკრულებით დაწესებული შეღავათები, წინამდებარე ხელშეკრულებით გათვალისწინებული ნებისმიერი საწინააღმდეგო დებულების მიუხედავად“.
დასკვნის სახით შეიძლება აღინიშნოს, რომ ნავთობისა და გაზის ტრანსსასაზღვრო გადაზიდვის პროექტის ხელშეკრულებებით რეგულირებული „საგადასახადო“ საკითხების გათვალისწინებით არსებობს საკითხა სპექტრი, სადაც სხვადასხვა პროექტის ხელშეკრულებისა და მოდელური ხელშეკრულების შინაარსი მეტნაკლებად განსხვავებული ან თანხვედრია. მაგალითად, სხვადასხვა პროექტის ხელშეკრულება „გადასახადების“ განმარტებას განსხვავებულად არეგულირებს. მიუხედავად იმისა, რომ ენერგო ქარტიის სამდივნოს მიერ შემუშავბეულ მოდელურ ხელშეკრულებათა დებულებები ნავთობისა და გაზის საერთაშორისო გადაზიდვაში არსებულ მდიდარ პრაქტიკას ეყრდნობიან, მაინც არსებობს საკითხთა წრე, რაშიც ხელშეკრულების მონაწილე მხარეები მათ შორის არსებულ სახელშეკრულებო ურთიერთობებს ინდივიდუალურად განსაზღვრავენ. მოდელურ ხელშეკრულებათა შინაარსის სრული ან ნაწილობრივი გაზიარება არ წარმოადგენს მხარეთა ვალდებულებას. ხელშეკრულებათა საგადასახადო რეგულირების ცალკეული დებულების ფორმირება მნიშვნელოვანწილად ისეთ ფაქტორებს უკავშირდება, როგორიც არის სახელმწიფოს და ინვესტორთა ინტერესები, სახელმწიფოთა საგადასახადო და საბაჟო კანონმდებლობის სპეციფიკა, ორმაგი დაბეგვრის ხელშეკრულებათა არსებობა და მათი შინაარსი და სხვა მასთან დაკავშირებულ საკითხები. ასე რომ, შესაძლოა აღნიშნული ფაქტორები მეტნაკლები სიზუსტით არ ასახავდნენ მოდელურ ხელშეკრულებებში წარმოდგენილ მზა ფორმულირებებს და ნების თავისუფალი გამოვლენის პრინციპთან ერთად, მხარეები სახელშეკრულებო დებულებებს ხშირად განსხვავებულად აყალიბებენ.

გამოყენებული ლიტერატურა:

1. Barbara v. Gayling-Westphal, Intergovernmental Agreements and Host Government Agreements on Oil and Gas Pipelines – A Comparison; Energy Charter Secretariat 2015.
2. Model Intergovernmental and Host Government Agreements for Cross-Border Pipelines. (Second Edition). Energy Charter Secretariat.
3. Agreement Among Azerbaijan Republic, Georgia and the Republic of Turkey Relating to the Transportation of Petroleum Via the Territories of the Azerbaijan Republic, Georgia and the Republic of Turkey Through the Baku-Tbilisi-Ceyhan Main Export Pipeline.
4. Host Government Agreement Between and Among the Government of Georgia and [THE MEP PARTICIPANTS].
5. Host Government Agreement Between The Hellenic Republic and Trans Adriatic Pipeline AG, Concerning the Trans Adriatic Pipeline Project.
6. Host Government Agreement Between the Government of the Republic of Turkey and Trans Anatolian Gas Pipeline Company B.V. Concerning Trans Anatolian Natural Gas Pipeline System.