ტერიტორიული ერთეულების ბიუჯეტების დაგეგმვისა და პროგნოზირების ზოგიერთი აქტუალური საკითხი

გიორგი ღავთაძე, ეკ. მეცნ. დოქტორი, დეზდემონა მაღლაკელიძე

საქართველოს დემოკრატიული განვითარება და ქვეყანაში ღია სამოქალაქო საზოგადოების მშენებლობა ყოვლად წარმოუდგენელია მმართველობის ადგილობრივი ორგანოების გაძლიერების და ტერიტორიულ ერთეულებში რეალური თვითმმართველობის ორგანიზება-ამოქმედების გარეშე. სამწუხაროა, რომ დღემდე ფაქტობრივად არ გადადგმულა მნიშვნელოვანი ნაბიჯები აღნიშნული საკითხების მეცნიერული კვლევის და ანალიზის მიღწევების, ცხოვრებაში დანერგვის და პრაქტიკული გამოყენების მიმართულებით.

კერძოდ:
კონსტიტუციურად არ არის განსაზღვრული ქვეყნის პოლიტიკურ-ადმინისტრაციული მოწყობის საკითხი;

არ არის მიღებული კანონი ადგილობრივი ბიუჯეტების შესახებ;

არ არის გამიჯნული ფუნქციები და უფლება-მოვალეობები (დელეგირებული და ექსკლუზიური) ადგილობრივ და ცენტრალურ ხელისუფლებას შორის;

არ არსებობს მთლიანად ქვეყნის, თუ მისი ცალკეული რეგიონის სტრატეგიული განვითარების რეალური გეგმები;

დაუსრულებელია ქვეყნის საბიუჯეტო სისტემის ფორმირება და ა.შ.

ზემოაღნიშნულის გარდა, “უძრაობის” პერიოდმა, რომელიც უკვე რამდენიმე წელიწადია გრძელდება ქ. ქუთაისში, უმძიმეს პირობებში ჩააგდო არა მარტო ქალაქის მოსახლეობა და მეურნე სუბიექტები, არამედ მთლიანად იმერეთი, რომლის ცენტრსაც იგი წარმოადგენს. ამიტომ ვფიქრობთ, რომ ქ. ქუთაისის პრობლემა არ არის მხოლოდ ლოკალური. იგი უფრო მეტად რეგიონულ და თამამად შეიძლება ითქვას, საერთო-სახელმწიფო ხასიათს ატარებს. აღნიშნული, უფლებას გვაძლევს განვაცხადოთ, რომ ქუთაისის განვითარებისთვის ხელშემწყობი პირობების შექმნა უნდა შედიოდეს, როგორც ადგილობრივი, ისე ცენტრალური ხელისუფლების ინტერესების და მისწრაფებების სფეროში. წინააღმდეგ შემთხვევაში, ყოველგვარი წამოწყება, რომელიც შემოიფარგლება მხოლოდ ადგილობრივი დონით, განწირულია დასაღუპავად, როგორც ეს არაერთხელ მომხდარა აქამდე.

თანამედროვე მსოფლიოში და მათ შორის საქართველოშიც, დემოკრატიული პროცესების განვითარების და გაღრმავების ერთ-ერთ მნიშვნელოვან პირობად წარმოგვიდგება სახელმწიფო მოწყობასა და მართვაში დეცენტრალიზაციის პრინციპების გატარება. აღნიშნულის აუცილებელი კომპონენტია ადგილობრივი თვითმმართველობა, რომელსაც ახორციელებს ადგილობრივი მოსახლეობა თავისუფლად არჩეული წარმომადგენლობითი ორგანოების საშუალებით. მმართველობის ადგილობრივი ორგანოების საქმიანობის მატერიალურ საფუძველს ადგილობრივი ბიუჯეტი წარმოადგენს. სწორედ მასზე არის დამოკიდებული მართვის ხარისხი, ხელისუფლების ქმედითუნარიანობა, მოსახლეობის კეთილდღეობა, ინფრასტრუქტურის განვითარება და ა.შ. ამიტომ, განსაკუთრებულ მნიშვნელობას იძენს ადგილობრივი ბიუჯეტების დაგეგმვის და მომავალი პერსპექტივების პროგნოზირების განხორციელება, რაც სათანადო მეცნიერულ კვლევას და ანალიზებს უნდა დაეფუძნოს.

მიმდინარე ეტაპზე, ადგილობრივი ბიუჯეტები ნებისმიერი განვითარებული ქვეყნის ფინანსური სისტემის მნიშვნელოვან რგოლს წარმოადგენენ. მათზე ხდება მთელი რიგი პრობლემების და შესაბამისად, გადაწყვეტის გზების და რესურსების დელეგირება და საზოგადოების განვითარების უზრუნველყოფის მთელ სიმძიმეს, ფაქტიურად, ადგილობრივი ხელისუფლება იღებს თავის თავზე. თანამედროვე პირობებში ადგილობრივი ბიუჯეტები:

წარმოგვიდგებიან, როგორც საზოგადოებრივი წარმოების შედეგების მოსახლეობამდე დაყვანის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი არხი. მათი საშუალებით, მთლიანად ქვეყანაში შექმნილი ფინანსური აქტივები ნაწილდებიან ტერიტორიულ ერთეულებსა და მოსახლეობის სოციალურ ჯგუფებს შორის;

უდიდეს როლს ასრულებენ ქვეყნის რეგიონების ეკონომიკური და სოციალური ზრდის სტიმულირების, სამუშაო ძალის კვლავწარმოების, სოციალური პოლიტიკის გატარების, განათლების და ჯანდაცვის, მოსახლეობის კომუნალური მომსახურების, შინაგანი უსაფრთხოების და მართლწესრიგის, გარემოს დაცვის და სხვა ღონისძიებების დაფინანსების საქმეში;

გვევლინებიან არა მარტო ლოკალური, არამედ საერთო რეგიონული ღონისძიებების – რეგიონული ბაზრის განვითარების, რეგიონთაშორისი ურთიერთობების გაღრმავების, რეგიონული სპეციალიზაციის ხარისხის ამაღლების, მთლიანად ქვეყნის ეკონომიკურ სივრცეში რეგიონის ჩართვის და საერთაშორისო დონეზე გასვლის ხელშემწყობის როლში.

ამასთან, რაც უფრო მრავალფეროვანი და სრულყოფილი ხდება მსგავსი ურთიერთობები, მით უფრო მეტი მოვალეობები და შესაბამისად, ფუნქციები და უფლებები გადაეცემათ ადგილობრივ ორგანოებს.

ამიტომ, ქ. ქუთაისის ბიუჯეტის ანალიზი განვახორციელეთ სწორედ იმ მიზნების და ამოცანების გათვალისწინებით, რომელსაც, ჩვენი აზრით, უნდა ისახავდეს ადგილობრივი ხელისუფლება (შესაბამისად ადგილობრივი ბიუჯეტი) ტერიტორიული ერთეულის განვითარების ინტერესებიდან გამომდინარე.

ქ. ქუთაისის ბიუჯეტის შემოსავალ-გასავლის დინამიკა მოცემულია დანართი #1-ში დიაგრამების სახით (#1, 2), რომლებშიც წარმოდგენილია, როგორც 1996-2004 წ.წ.-ის ფაქტიური მონაცემები, ისე სპეციალური ფორმულების შედეგად გაანგარიშებული 2005-2007 წ.წ.-ის საპროგნოზო მაჩვენებლები.

უკანასკნელი 10-15 წლის მონაცემების ანალიზი ცხადყოფს, რომ ქალაქის ბიუჯეტი მკვეთრად გამოხატულ მომხმარებლურ ხასიათს ატარებს. ბიუჯეტიდან ვერ ხერხდება ადგილობრივი მეწარმეობის, მშენებლობის, სხვადასხვა კაპიტალწარმომქმნელი პროცესების ხელშეწყობა და დაფინანსება. თითქმის ტრადიციად იქცა, რომ ქალაქის ბიუჯეტი წვდება მხოლოდ ხელფასების და სხვა მსგავსი დანახარჯების დაფარვას და ვერ აფინანსებს ხანგრძლივვადიან პერსპექტივაში შედეგის მომცემ ღონისძიებებს.

საერთო შთაბაჭდილება ქ. ქუთაისის შემოსავლებით უზრუნველყოფასთან დაკავშირებით, საკმაოდ უარყოფითია. შემოსავლების სიმწირე შედეგია, როგორც ობიექტური, ისე სუბიექტური მიზეზებისა. ამიტომ, ჩვენ მიზანს შეადგენდა შეგვესწავლა არსებული პრობლემები, დაგვესახა მათი გადაჭრის გზები და მხოლოდ ამის შემდეგ მოგვეხდინა პროგნოზირება.

ქ. ქუთაისში და მთლიანად იმერეთის რეგიონში1 ადგილობრივი ბიუჯეტების დაგეგმვისა და შესრულების მდგომარეობის შესწავლა და ანალიზი განვახორციელეთ სხვადასხვა მაკონტროლებელი და საფინანსო-ეკონომიკური სამსახურების მიერ გაწეული მუშაობის, მოკვლეული მასალების და წარმოდგენილი ანგარიშგებების შეჯერების, განზოგადების, გაანალიზების საფუძველზე. შედეგად, შეიძლება ჩამოვაყალიბოთ ის ტენდენციები, რომლებიც იკვეთება არსებული სურათის ფონზე და რომლებიც მოქმედებენ ბიუჯეტების დეფიციტურობაზე. ასეთებს შორის, განსაკუთრებული აღნიშვნის ღირსად მივიჩნიეთ შემდეგი:

არ არსებობს ტერიტრიული ერთეულების განვითარების რეალური სტრატეგიული გეგმები და ზოგჯერ მათში არსებული გათვლები ნაკლებად შეესაბამება ტერიტორიული ერთეულების ეკონომიკის რეალურ შესაძლებლობებს;

უარყოფითი შედეგები მოგვცა ცენტრალურ და ადგილობრივ ბიუჯეტებს შორის თანხების განაწილების 1997 წელს მიღებულმა წესმა, რაც რეგიონების ეკონომიკური პრობლემების ხასიათის და შინაარსის გათვალისწინების გარეშე არის განხორციელებული;

ხშირად ადგილობრივი ბიუჯეტის შემოსავლების მოცულობების გათვლა ხდება ერთი, რომელიმე, საწარმოს ფუნქციონირებაზე;

გაურკვეველია, თუ რა ეკონომიკურ გაანგარიშებებს ეყრდნობა ადგილობრივი ბიუჯეტებისთვის განსაზღვრული ზრდის ტემპები;

დაბალია მეურნე სუბიექტთა მოგების დონე;

დაბალია მოსახლეობის რეალური შემოსავლები, რაც ადგილობრივ ბაზარზე არსებული მოთხოვნის შეზღუდულობას იწვევს;

ჯერ კიდევ დაბალია საგადამხდელო კულტურა და მოქალაქეობრივი თვითშეგნება;

ხშირია დაბეგვრის ობიექტების შემცირების ან დამალვის ფაქტები;
*;ჯერ კიდევ შეიძლება შევხვდეთ დაუბეგრავ და არარეგისტრირებულ ობიექტებს;

ხშირად ჰქონდა ადგილი გარკვეულ დარღვევებს თვითმმართველობითი ორგანოების მხრიდან. კერძოდ:

ადგილი ჰქონდა ცენტრალური ბიუჯეტის კუთვნილი თანხების ტერიტორიულ ბიუჯეტებში დატოვების ფაქტებს;

ზოგჯერ, ბიუჯეტის თანხების ხარჯვა წარმოებულია აღმასრულებელი ორგანოების ხელმძღვანელის განკარგულებით, წინასწარი დასკვნებისა და წინადადებების გარეშე;

ადგილი ჰქონდა გადასახადების ამოღებაზე არაკანონიერ ზეწოლას;

დაცული მუხლების სრულად დაუფინანსებლობის პირობებში, ადგილობრივი ორგანოების განკარგულებით, საფინანსო განყოფილებებს გაცემული აქვთ გაუმართლებელი სესხები სხვადასხვა ფიზიკურ თუ იურიდიულ პირებზე;

ადგილი ჰქონდა საგადასახადო სამსახურების მიერ საწარმოებში საქონლის არასწორად დაყადაღების და რეალიზაციის (სარეალიზაციო ფასზე გაცილებით იაფად) ფაქტებს;

ხშირი იყო პრივატიზაციიდან შემოსული თანხების გამოყენება არადანიშნულებისამებრ;

ხშირი იყო ცენტრალური ბიუჯეტიდან ტრანსფერტის დაგვიანების ან სულაც არ მიღების ფაქტები;

ყოველთვის სრულყოფილად არ ხორციელდებოდა საბიუჯეტო პერსონალის შემცირება, რაც ბიუჯეტის ხარჯების გადახარჯვას იწვევდა;

შეიმჩნევა, რომ ადგილობრივი ორგანოების მიერ ბიუჯეტის შესრულების პროცესში მთელი ყურადღება გადაიტანებოდა ისეთი გადასახადების შესრულებაზე, რომლებიც მთლიანად ადგილობრივ ბიუჯეტში მიემართება;

ზოგჯერ “სხვადასხვა” გადასახადების გრაფაში ჩათვლილი იყო სპეც.სახსრების ანგარიშზე შემოსული თანხები (სწავლის ქირაც კი);

არ ხდებოდა საგადასახადო ბაზის რეალური კვლევა და გათვლა;

ჯერ კიდევ, დაბალია აღრიცხვისა და საანალიზო საქმიანობის დონე. საფინანსო-ეკონომიკური სამსახურების მიერ (იშვიათი გამონაკლისის გარდა) არ ხდებოდა გასული წლების ფაქტიური მონაცემების გაანალიზება და გათვალისწინება.

ასეთ ფონზე პროგნოზირების განხორციელება, ცხადია სერიოზულ პრობლემებთან არის დაკავშირებული, მაგრამ ვთვლით, რომ ზემოთ ჩამოთვლილი პრობლემები შეგვიძლია განვიხილოთ ერთიანად, როგორც ობიექტური გარემო და ისე გავითვალისწინოთ პროგნოზირების პროცესში. ამასთან, აღსანიშნავია ისიც, რომ ანალიზის ჩატარება გართულებული იყო სხვადასხვა სუბიექტურ გარემოებათა გამოც. მათ შორის შეიძლება გამოიყოს:

ინფორმაციის დროულად მიღების პრობლემურობა;

სხვადასხვა წლების ბიუჯეტების დაგეგმვის, შესრულების, კონტროლის განსხვავებულობა წლების მიხედვით. არ არსებობს ერთიანი მიდგომა, სტანდარტი, რაც საშუალებას მოგვცემდა დავკვირვებოდით პროცესს და სათანადო სრულყოფილი დასკვნები გამოგვეტანა;

ბიუჯეტის შესრულების შესახებ ინფორმაციის წარმოდგენის ერთიანი (უნიფიცირებული) ფორმის არარსებობა, რაც ძნელად გასარკვევს ხდის შესრულების მდგომარეობას, ეჭვს ბადებს წარმოდგენილი ინფორმაციის სიზუსტესთან დაკავშირებით და ძნელად შესადარისს ხდის სხვადასხვა წლების საბიუჯეტო მონაცემებს;

დარღვევები ანგარიშგების შედგენისა და წარდგენის პრინციპებში. ისინი არ ასახავენ იმ დროისათვის არსებულ რეალურ მდგომარეობას, რადგან ხშირად ცალკეული გადასახადების შესრულებაში შეტანილი იყო მათზე დარიცხული ჯარიმები და საურავები. ზოგჯერ, ბიუჯეტის შემოსავალში ჩარიცხული იყო ხარჯების დასაფინანსებლად მოზიდული სესხები და ტრანსფერტები და ა.შ.

ქ. ქუთაისში არსებული პრობლემების სიუხვე, რომლებმაც მოიცვეს ქალაქის ეკონომიკური, სოციალური თუ პოლიტიკური ცხოვრება, შეუძლებელს ხდის მათ გადაჭრას მხოლოდ ადგილობრივ დონეზე და მხოლოდ ადგილობრივი ხელისუფლების მონაწილეობით. ამისათვის, აუცილებელია მმართველობის ცენტრალურ და ადგილობრივ ორგანოთა ერთობლივი, კოორდინირებული და მიზანმიმართული მოქმედება. აქედან გამომდინარე, გასატარებელი ღონისძიებები შეიძლება დავყოთ ორ ჯგუფად:

1. ღონისძიებები, რომლებიც უნდა განახორციელონ ადგილობრივმა ორგანოებმა;

2. ღონისძიებები, რომლებიც უნდა გაატაროს ცენტრალურმა ხელისუფლებამ;

ფინანსური რესურსების მუდმივი უკმარისობის პირობებში, ადგილობრივი ბიუჯეტების ხარჯების დაფინანსების ერთ-ერთ ძირითად მეთოდს წარმოადგენენ მუნიციპალური სესხები.

ხელისუფლების ადგილობრივი ორგანოების ფუნქციების გაფართოება, საზოგადოებრივი კვლავწარმოების საერთო პირობების უზრუნველყოფაში მათი ჩართვა, იწვევს კაპიტალური დანახარჯების ზრდას, მაშინ როდესაც, გაცილებით ნელი ტემპით იზრდება მათ დასაფინანსებლად საჭირო შემოსავლების მოცულობა. დეფიციტის შეკვეცის მიზნით, ადგილობრივი ხელისუფლება იძულებულია შეზღუდოს თავისი მოქმედების არეალი, სხვადასხვა აუცილებელი ხარჯი და მთელი ყურადღება გადაიტანოს სოციალური ხასიათის ღონისძიებების დაფინანსებაზე, რაც ხდება კიდეც ქუთაისში. ასეთ პირობებში, სესხის განთავსებიდან მიღებული სახსრების ინვესტირება ძირითადად ეკონომიკურ ინფრასტრუქტურაში უნდა მოხდეს.

საერთოდ, ამ შემთხვევაში, ადგილობრივი ხელისუფლება უნდა გამოვიდეს იქედან, რომ მუნიციპალური ობლიგაციების გამოშვება გამოიყენოს ე.წ. “ანაზღაურებადი მომსახურების” შექმნაზე. გასაცემი პროცენტების ხარჯები შეიტანება მომსახურების გაწევის ღირებულებაში და დაეკისრება მომხმარებელს. ასეთ მომსახურებად შეიძლება ჩაითვალოს გაზით, წყლით, ელექტროენერგიით, ბინით, ტრანსპორტით უზრუნველყოფა და სხვ. სესხები, ასევე, წარმატებით შეიძლება გამოყენებულ იქნას მარეგულირებელი ღონისძიებების გასატარებლად. მიმდინარე ეტაპზე მუნიციპალური სესხების გამოშვება უნდა აკმაყოფილებდეს გარკვეულ პირობებს:

კონტროლი ცენტრალური ხელისუფლებიდან (ფინანსთა სამინისტრო);

ადგილობრივი ორგანოები თავიანთ სასესხო ოპერაციებში შეზღუდულად დამოუკიდებელნი უნდა იყვნენ და არ უნდა ჰქონდეთ ცენტრის გარეშე ახალი სესხის გამოშვების უფლება;

ცენტრი უნდა არეგულირებდეს სესხის ზედა ზღვარს, ადგილობრივი დავალიანების მაქსიმუმს და სხვ.;

მთლიანად ქვეყნის მასშტაბით შემოღებულ უნდა იქნას ადგილობრივი სესხის გამოშვების ზოგადი პირობები, რომლებშიც მოცემული იქნება შემდეგი მაჩვენებლები: სესხის შეფარდება საგადასახადო შემოსავლებთან, ერთ სულ მოსახლეზე ადგილობრივი სესხის ზღვრული ოდენობა, ადგილობრივი ბიუჯეტის შემოსავლებში სესხის ხვედრითი წილი, სესხის და კაპიტალური დანახარჯების მოცულობების თანაფარდობა, სესხის ვადიანობა და ა.შ.

გამოშვებულ სესხებზე საპროცენტო განაკვეთის დაწესების უფლება უნდა ჰქონდეს მმართველობის ადგილობრივ ორგანოს, სესხის გამოშვების მომენტში სასესხო კაპიტალის ბაზარზე არსებული პროცენტის დონის, სესხის ვადისა და საკუთარი ფინანსური მდგომარეობის გათვალისწინებით.

ქ. ქუთაისის საბიუჯეტო პრობლემების დაძლევის შესაძლებლობად შეიძლება განვიხილოთ წილობრივ საწყისებზე მეურნე სუბიექტების და ხელისუფლების ფულადი რესურსების გაერთიანება (ზოგიერთი მიმართულებით). აღნიშნულის ნორმალურად განხორციელებამ შეიძლება ხელი შეუწყოს ადგილობრივი ორგანოების და იურიდიული თუ ფიზიკური პირების რესურსების კოოპერაციას, მათ უფრო რაციონალურ გამოყენებას, ქალაქის განაშენიანებისადმი კომპლექსურ მიდგომას, ეფექტის უფრო სწრაფად მიღებას და ა.შ.

საბიუჯეტო სახსრების დეფიციტურობის აღმოფხვრაზე შეიძლება დადებითად იმოქმედოს ადგილობრივი ბიუჯეტგარეშე ფონდების შექმნამ. მათი ფორმირება შეიძლება მოხდეს მოსახლეობის, იურიდიული პირების ნებაყოფლობითი შენატანების და შემოწირულობების, ადგილობრივი სესხებიდან შემოსავლების, ფულად-ნივთობრივი ლატარეების და აუქციონების მოწყობის და სხვა წყაროების ხარჯზე. მოზიდული სახსრები შეიძლება მოხმარდეს: სოციალურ-საყოფაცხოვრებო დანიშნულების ობიექტების მშენებლობას, მიმდინარე წლის ბიუჯეტით გაუთვალისწინებელი, მოულოდნელი, აუცილებელი ხარჯების, მიზნობრივი პროგრამების დაფინანსებას, გრანტულ დაფინანსებას და ა.შ.

ქ. ქუთაისის ბიუჯეტის კრიზისის დაძლევაში მნიშვნელოვანი როლი უნდა შეასრულოს ცენტრალურმა ხელისუფლებამ, რომელმაც შეიძლება გადადგას რამდენიმე (მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყნებში აპრობირებული) ნაბიჯი, რომელთა შორის აღსანიშნავია:

ცენტრალური ხელისუფლების მიერ ადგილობრივი ორგანოების ზოგიერთი პრობლემის თავის თავზე აღება და მისი ვალდებულებების შესრულება. თუმცა, აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ სახელმწიფო ბიუჯეტის ფინანსური უზრუნველყოფის მდგომარეობა და ფინანსური ნაკადების საერთო ცენტრალიზაციის მაღალი დონე, ამ მხრივ ნაკლები ოპტიმიზმის შესაძლებლობას იძლევა;

ზემდგომი ბიუჯეტიდან სუბვენციების მიღება. ამ შემთხვევაში ცენტრალური ბიუჯეტი გამოდის დონორის, ხოლო ადგილობრივი – მიმღების როლში. აღსანიშნავია, რომ სუბვენცია და დოტაცია, როგორც ადგილობრივი ბიუჯეტების ფინანსური რესურსებით უზრუნველყოფის მეთოდები, არ არის სრულყოფილი. ეს წყაროები მოკლებული არიან მასტიმულირებელ საშუალებას და უქმნიან ადგილობრივ ორგანოებს სხვის ხარჯზე ცხოვრების სურვილს. ასეთი სახის დახმარებას ადგილი უნდა ჰქონდეს, მხოლოდ, განსაკუთრებულ შემთხვევებში. მაგალითად – სტიქიური უბედურების, ეკოლოგიური პრობლემების და ა.შ. დროს. ანუ, იქ სადაც ეკონომიკური პოტენციალი არ შეიძლება გაფართოვდეს საჭირო ფარგლებში, რათა უზრუნველყოფილ იქნეს შემოსავლების ტერიტორიული ფორმირება, ხოლო ადგილობრივი წყაროებით შეუძლებელია აუცილებელი ხარჯების დაფარვა;

ადგილობრივი ხელისუფლების საკუთარი საშემოსავლო წყაროებით უზრუნველყოფის ხელშეწყობა. საქართველოს პირობების გათვალისწინებით, უმჯობესი იქნება, თუ ადგილობრივ ბიუჯეტებს მკვეთრად განვუსაზღვრავთ მათი შემოსავლის წყაროებს, რომელთა მიღებასა და ამოღებაზე თვითონ უნდა იზრუნონ. აღნიშნულში, იგულისხმება საგადასახადო შემოსავლები და მიგვაჩნია, რომ ადგილობრივი ხელისუფლების დაინტერესება რეალურია და ამიტომ, ყველა სახის გადასახადიდან, რომელიც ცენტრალურ ბიუჯეტში მიდის, გარკვეული პროცენტი ადგილებზე უნდა რჩებოდეს. თანამედროვე ეტაპზე, გადასახადების მნიშვნელობა მხოლოდ ფისკალური ფუნქციის შესრულებით არ შემოიფარგლება. ისინი, როგორც ბიუჯეტის შემოსავლების ძირითადი ნაწილი, უნდა აძლევდნენ შესაბამის მმართველობით ორგანოს ხარჯვითი ნაწილის საშუალებით ეკონომიკაზე ფინანსური ზემოქმედების საშუალებას. წმინდა ეკონომიკური მარეგულირებლებით (დაბეგვრა, დაკრედიტება, ინვესტირება) ცენტრალურმა მთავრობამ უნდა წაახალისოს ადგილებზე სამეურნეო საქმიანობის იმ ვარიანტების შერჩევა, რომლებიც მეტად დააკმაყოფილებენ საზოგადოებრივ მოთხოვნებს. ადგილობრივ თვითმმართველობებს უნდა მიეცეთ უფლება თავიანთი შეხედულებების მიხედვით შემოიღონ ან გააუქმონ სხვადასხვა ადგილობრივი გადასახადები, ცვალონ მათი განაკვეთები, თვითონ დაადგინონ ის სანქციები, რომლებიც დაეკისრებათ გადამხდელებს აღნიშნული გადასახადების არ გადახდის ან არასწორად გადახდის შემთხვევაში.

ზემოთ ჩამოყალიბებული ზოგადი მიზნების გარდა, შეიძლება დავსახოთ კონკრეტული ამოცანები, რომელთა გადაჭრა დადებითად იმოქმედებს ქ. ქუთაისის ბიუჯეტის დეფიციტურობის აღმოფხვრაზე. საქართველოში და, კერძოდ, ქუთაისში არსებული პირობებიდან გამომდინარე, მიზანშეწონილად მიგვაჩნია:

ქ. ქუთაისის პრობლემების კვლევის დროს არ დავივიწყოთ, რომ იგი იმერეთის რეგიონის ცენტრია და ამ მხრივ მას მნიშვნელოვანი მოვალეობები ეკისრება;

განხორციელდეს ხანგრძლივ პერიოდზე გათვლილი რეგიონული ეკონომიკის განვითარების სტრატეგიის აგება და რეალიზაცია;

განისაზღვროს ქ. ქუთაისის ფუნქციური დატვირთვა, არა მხოლოდ, როგორც რესპუბლიკური დაქვემდებარების ქალაქის, არამედ უფრო მეტად, როგორც რეგიონული ცენტრის პოზიციის გათვალისწინებით;

მოხდეს ექსკლუზიური და დელეგირებული ფუნქციების განსაზღვრა და გამიჯვნა ცენტრალურ, რეგიონულ და ქალაქის ხელისუფლებას შორის;

გაიზარდოს ადგილობრივი თვითმმართველობის2 უფლებამოსილებები ფინანსური, სოციალურ-ეკონომიკური და პოლიტიკური თვალსაზრისით;

მიეცეთ ადგილობრივ ორგანოებს საშუალება იზრუნონ საკუთარი შემოსავლების დივერსიფიკაციაზე;

მკვეთრად ამაღლდეს მმართველობის ადგილობრივი ორგანოებისა და საფინანსო-ეკონომიკური სამსახურების პასუხისმგებლობის ხარისხი. ბიუჯეტშივე უნდა დაფიქსირდეს თუ ვინ რაზე და რა ფორმით აგებს პასუხს;

სათანადო დონეზე დადგეს პიროვნული პასუხისმგებლობის საკითხი ბიუჯეტის თითოეული პარამეტრის დაგეგმვის სიზუსტესთან დაკავშირებით;

არჩევნების შედეგად მოსულ ქალაქის ხელმძღვანელობას მიეცეს უფლება თვითონ განსაზღვროს თავისი შინაგანი ადმინისტრაციული სტრუქტურა, რათა იგი პასუხობდეს ადგილობრივ მოთხოვნებს და უზრუნველყოფდეს ეფექტურ მართვას;

ადგილობრივ ორგანოებს მიეცეთ უფლება დამოუკიდებლად შეიმუშაონ საგადასახადო და ჯარიმათა ადგილობრივი სპეციფიკური მექანიზმი;

ქ. ქუთაისში (ქ. თბილისის მსგავსად) შეიქმნას საბიუჯეტო სამმართველო, რომელიც რეალურად შესძლებს მაკოორდინირებელი ფუნქციის შესრულებას და პასუხისმგებლობის თავის თავზე აღებას;

გაიზარდოს ქუთაისში განლაგებული უნივერსიტეტების და სხვადასხვა არასამთავრობო ორგანიზაციების მონაწილეობა საბიუჯეტო პროცესში;

ადგილობრივმა ორგანოებმა მაქსიმალური ყურადღება გაამახვილონ საგადასახადო ბაზის გაფართოებაზე, როგორც ინტენსიური, ისე ექსტენსიური გზით;

ადგილობრივი ბიუჯეტის შემოსვლის წყაროდ მოგვევლინოს ანარიცხები ყველა გადასახადიდან;

უარი ეთქვას ქალაქის ბიუჯეტის შევსების ტრანსფერტულ სისტემას და მაქსიმალურად გაიზარდოს მისი შემოსავლების საკუთარ წყაროებზე დამოკიდებულება;

გაძლიერდეს ზრუნვა მეურნე სუბიექტების ქუთაისში დარეგისტრირებაზე;

ადგილობრივი ბიუჯეტის გადამხდელად მოგვევლინოს ქალაქში ფუნქციონირებადი ნებისმიერი საწარმო (მცირეც და მსხვილიც), მათი დამხმარე მეურნეობები და დაქვემდებარებაში მყოფი სხვადასხვა ორგანიზაციები, რომლებიც არაძირითადი სამუშაოს შესრულებიდან და მომსახურების გაწევიდან ღებულობენ შემოსავლებს;

დაიწყოს ფიქრი ქუთაისის ეკონომიკური ზონის შექმნის შესახებ;

ქალაქის მასშტაბით ყველაზე გავრცელებულ საფინანსო-ეკონომიკურ დარღვევათა სისტემატიზირება და აქედან გამომდინარე, მაკონტროლებელი ორგანოების საქმიანობის წარმართვის პრიორიტეტების განსაზღვრა;

გაღრმავდეს კავშირები სხვადასხვა ტერიტორიული ერთეულების მაკონტროლებელ ორგანოებს შორის ინფორმაციის და გამოცდილების გაზიარების, ერთობლივი მოქმედების მიზნით;

ყოველი მომავალი წლის ბიუჯეტის დაგეგმვა განხორციელდეს მინიმალურად აუცილებელი ხარჯებიდან გამომდინარე. ეს აუცილებელია, რადგან ასეთი მიდგომა:

მნიშვნელოვნად ზრდის ბიუჯეტის დაძაბულობის ხარისხს და ფრთებს უკვეცავს კორუფციას;

შესაძლებელს ხდის განისაზღვროს:

რა არის საჭირო ქალაქისთვის მიმდინარე ეტაპზე

რა მოთხოვნილებების დაკმაყოფილებას ვახერხებთ

რა რჩება დაუფინანსებელი მიმდინარე ეტაპზე და რა დაჯდება იგი მომავალში

ქმნის შესაძლებლობას რეალურად იფუნქციონიროს ორმა პირობითმა ბიუჯეტმა, ე.წ. “განვითარების” (ინვესტიციური) და “გადარჩენის” (საციცოცხლოდ აუცილებელი)

ნათელ წარმოდგენას გვიქმნის ქუთაისში არსებული რეალური მდგომარეობის შესახებ

დაიწყოს ზრუნვა ქალაქის ეკონომიკის შესაძლო სპეციალიზაციის მიმართულების შერჩევისთვის;

გაფართოვდეს საერთაშორისო კავშირები და გაიზარდოს უცხოელი ინვესტორების ჩვენთან თანამშრომლობით დაინტერესება.

ჩვენს მიერ ჩამოთვლილი პრობლემებს და მათი გადაჭრის გზებს შეიძლება თავი მოვუყაროთ ტერიტორიული ერთეულის სტრატეგიული განვითარების გეგმაში, რომლის განხორციელების მატერიალურ საფუძველს ადგილობრივი ბიუჯეტი წარმოადგენს. აქედან გამომდინარე, ცხადი ხდება თუ რაოდენ საპასუხისმგებლო და მნიშვნელოვანია ტერიტორიული ერთეულების ძირითადი ფინანსური გეგმის შემოსავალ-გასავლის სწორი დაგეგმვა და ამით, მისი შესრულებისთვის სათანადო გარემოს შექმნა. მომავალში, აღნიშნული მიმართულებით მდგომარეობის გაუმჯობესებისთვის მიმდინარე დაგეგმვასთან ერთად, საჭიროდ მიგვაჩნია ხანგრძლივვადიან პერიოდზე გათვლილი კომპლექსური პროგნოზირება.

“ეკონომიკური პროცესების მართვაში პროგნოზირება წარმოადგენს ამოსავალს, რადგან პროგნოზი ავლენს განსაზღვრულობას, ცხადად გამოყოფს იმ ფაქტორებს და პირობებს, რომელთა საშუალებით მიიღწევა დასახული მიზნები. ასევე, პროგნოზირება ეკონომიკის სახელმწიფოებრივი რეგულირების აუცილებელი ეტაპია, რამეთუ მისი საშუალებით ხდება ქვეყნის სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების მოსალოდნელი ტენდენციების შეფასება და შესაბამისად კონკრეტული გადაწყვეტილებების მიღება”.3

ამდენად, აუცილებელია პროგნოზირების თეორიისა და მეთოდოლოგიის შესწავლა და მისი პრაქტიკული გამოყენება. პროგნოზირების თეორიათა შესწავლა საკმაოდ რთულია. პროგნოსტიკა ითვლის ეკონომიკური პროგნოზირების ასეულობით სხვადასხვა მეთოდს, პრაქტიკულად აქედან 15-20 გამოიყენება, ხოლო საგადასახადო პროგნოზირება 4-5 ძირითად მეთოდს გამოიყენებს, როგორებიცაა: ექსტრაპოლაციის, ექსპერტული შეფასების, ანალოგიის და სხვა. ეკონომიკური პროგნოზირების მოდელირების მეთოდებს შორის ფართოდ გამოიყენება სტატისტიკური მოდელირების მეთოდები, რომლებიც მოვლენების და პროცესების განვითარების კანონზომიერებებს იკვლევენ სტატისტიკურ-ეკონომიკური ანალიზის საფუძველზე. სწორედ აღნიშნულის მეთოდებში (კერძოდ, ექსტრაპოლაციის) გამოყენების საფუძველზე განხორციელდა ქუთაისის ბიუჯეტის უკანასკნელი წლების მონაცემების შესწავლა-ანალიზი და უახლოესი სამი წლის საპროგნოზო მაჩვენებლების გამოყვანა. (დანართი #2, ცხრილი #1, 2)

ცხრილებიდან ჩანს, რომ ქუთისის ბიუჯეტის შესრულება გარკვეული დინამიურობით ხასიათდება და იგი თითქმის თანაბარი ოდენობით იზრდებოდა უკანასკნელი რვა წლის მანძილზე. აღნიშნულ მონაცემებზე დაყრდნობით გაკეთდა 2004-2007 წ.წ. პროგნოზი, შესაბამისად 13 671,0 ათ. ლარი; 17 031,0 ათ. ლარი; 18 819,0 ათ. ლარი; 22 040,0 ათ. ლარი; 2004 წლის ფაქტიურმა შესრულებამ მნიშვნელოვნად გადააჭარბა პროგნოზს, რის მიზეზებადაც შეიძლება დავასახელოთ შემდეგი:

სახელმწიფოს მხრიდან გასტუმრებულ იქნა ძველი (1998 წლიდან უკანასკნელ პერიოდამდე) დავალიანებები საბიუჯეტო ორგანიზაციებისადმი – ჯანდაცვის, განათლების და ა.შ. სფეროებში. შედეგად, თითქმის გაორმაგდა შემოსავლები ისეთი გადასახადების მიხედვით, როგორებიცაა საშემოსავლო და სოციალური გადასახადები;

იმპორტიორი კომპანიების გარკვეულმა ნაწილმა რეგისტრაცია მოახდინა ადგილზე ქუთაისში, რამაც მნიშვნელოვანი მატება გამოიწვია აქციზში – 33,3 ათ. ლარიდან 2003 წელს, 452,2 ათ. ლარამდე 2004 წელს;

გარკვეული დადებითი ზეგავლენა იქონია მაკონტროლებელ ორგანოებში განხორციელებულმა სტრუქტურულმა და საკადრო ცვლილებებმა: გადასახადთა ადმინისტრირების გამკაცრებამ, აღურიცხავი სექტორის, ჩრდილოვანი ეკონომიკის მასშტაბების შემცირებამ, სახელმწიფოსთვის გასულ პერიოდში დამალული და არგადახდილი გადასახადების ამოღებამ ბიუჯეტის სასარგებლოდ და ა.შ.

მართალია, ჩამოთვლილმა ფაქტორებმა 2004 წლის საბიუჯეტო შემოსავლების მკვეთრი მატება გამოიწვია, მაგრამ ისინი ვერ ჩაითვლება მუდმივმოქმედად და შესაბამისად, ვერ მოხდება მათი გათვალისწინება მომავალი წლებისთვის.

ამიტომ ვთვლით, რომ საბიუჯეტო შემოსავლების მკვეთრი ზრდის ტემპი, რომელსაც ადგილი ჰქონდა 2004 წელში, ვერ შენარჩუნდება და იგი კვლავ დაუბრუნდება უკანასკნელი წლებისათვის დამახასიათებელ დინამიკას. გამომდინარე აქედან, მომავალი წლებისათვის საგადასახადო შემოსავლების, ჩვენს მიერ, პროგნოზირებული მაჩვენებლები ვთვლით, რომ ზუსტია და სათანადოდ ასახავს რეალურ მდგომარეობას.

ყოველივე აღნიშნული მეტყველებს საბიუჯეტო დაგემვის სიზუსტის მნიშვნელობაზე, რადგან მასზე ბევრად არის დამოკიდებული შემდგომში ბიუჯეტის შესრულების ხარისხი და საერთოდ, ტერიტორიული ერთეულის განვითარების ფინანსური უზრუნველყოფა. ამასთან, საბაზრო ეკონომიკის პირობებში განსაკუთრებულ მნიშვნელობას იძენს ადგილებზე სტრატეგიული პროგნოზირების პრინციპების დანერგვა და საბიუჯეტო დაგეგმვაში მათი ინტეგრირება.

ზემოთქმულის განხორციელების შემდეგ, საბიუჯეტო დაგეგმვა მოგვევლინება პროცესად, რომელიც განსაზღვრავს ფინანსური რესურსების იმ ნაწილის მოცულობას, რომლის მობილიზაცია და გამოყენება გათვალისწინებულია ადგილობრივ ბიუჯეტში ტერიტორიული ერთეულის ლოკალური მიზნების და ამოცანების დასაფინანსებლად. შესაბამისად, საფინანსო-საბიუჯეტო დაგეგმვის ძირითადი მიზანი იქნება ქალაქის ფიანანსური მეურნეობის ფუნქციონირების პერსპექტიული მიმართულებების ჩამოყალიბება, რათა მიღწეულ იქნეს აუცილებელი შესაბამისობა ერთი მხრივ, ადგილობრივი ბიუჯეტის შემოსავლების და ხარჯების მოცულობების, სტრუქტურის და, მეორე მხრივ, საერთო საქალაქო ეკონომიკურ, პოლიტიკურ და სოციალურ მოთხოვნილებებს შორის.