საქართველოს საფონდო ბირჟაზე თამაშის ახალი წესები შემოდის

მაკა ღანიაშვილი

საქართველოს მთავრობის მიერ პარლამენტისათვის წარდგენილი აქტი ფინანსური სექტორის გლობალური კონკურენტუნარიანობის შესახებ საკანონმდებლო ორგანომ თებერვალში პირველი მოსმენით მიიღო. ცვლილება შევიდა 26 მოქმედ, მათ შორის “ფასიანი ქაღალდების ბაზრის შესახებ” კანონში. რა თვისობრივი ცვლილებებია მასში და როგორ აისახება ის საქართველოს საფონდო ბირჟაზე ვაჭრობის წესებში? რა შედეგს მოიტანს ეს ცვლილებები? ამ საკითხებზე ვესაუბრეთ საქართველოს საფონდო ბირჟის გენერალურ დირექტორს ვახტანგ სვანაძეს:

“კანონში ძალიან ბევრი ცვლილება შევიდა, მათ შორის არის ცვლილებები, რომლებიც ფასიანი ქაღალდების ბაზრის ზოგად რეგულირებას უკავშირდება, მაგრამ მათი ჩამოთვლა შორს წაგვიყვანს. რაც შეეხება კონკრეტულად საქართველოს საფონდო ბირჟას, ყველაზე მნიშვნელოვანი ცვლილებაა ის, რომ თუ ადრე კანონმდებლობა ითვალისწინებდა რომ მხოლოდ ლიცენზირებულ საბროკერო კომპანიებს ჰქონოდათ შესაძლებლობა ყოფილიყვნენ საქართველოს საფონდო ბირჟის მესაკუთრე წევრები, ახლა ამის შესაძლებლობა მიეცა ნებისმიერ ლიცენზირებულ ფინანსურ ინსტიტუტს. ამასთანავე არ აქვს მნიშვნელობა ლიცენზია გაცემულია საქართველოში, თუ საქართველოს ფარგლებს გარეთ, საქართველოს მთავრობის მიერ განვითარებული ქვეყნების ნუსხაში მოხვედრილი სახელმწიფოს მიერ. თუ მას ლიცენზიაში უწერია, რომ აქვს ფასიანი ქაღალდებით ვაჭრობის უფლება, ის საფონდო ბირჟაზე შეიძლება წევრად მიიღონ.
მეორე მნიშვნელოვანი სიახლე კი შემდეგია: კანონი ადრე არ ყოფდა საფონდო ბირჟის მესაკუთრეობას და წევრობას, ტერმინიც შესაბამისი არსებობდა – მესაკუთრე-წევრი, წევრი მხოლოდ შეიძლებოდა ყოფილიყო ის სუბიექტი, რომელიც იმავდროულად იყო მესაკუთრე და მესაკუთრეობა კი არ შეიძლებოდა წევრობის გარეშე. ახლა კი წევრი და მესაკუთრე ერთმანეთისაგან გამიჯნული ცნებებია.
– შეიძლება თუ არა, რომ საფონდო ბირჟის წევრი სუბიექტი იმავე დროს იყოს მესაკუთრე?
– რა თქმა უნდა, უბრალოდ ადრე ეს იყო სავალდებულო, როცა კანონი ამბობდა, რომ არ შეიძლება იყო წევრი და იმავდროულად არ იყო მესაკუთრე ან პირიქით. ახლა კანონის მიხედვით თუ გინდა იყო წევრი და მესაკუთრე ერთდროულად ეს შესაძლებელია, მაგრამ სავალდებულო აღარ არის. თუ გინდა აირჩევ მარტო წევრობას ან მარტო მესაკუთრეობას.
– რა გავლენა შეიძლება მოახდინოს ამ ცვლილებებმა საქართველოს საფონდო ბირჟის განვითარებაზე?
– ასეთი ცვლილებები, რომლებიც აფართოვებს ბაზრის მონაწილეთა წრეს, ამარტივებს ბირჟაზე მოხვედრის შესაძლებლობებს და ხელს უწყობს ინვესტორთა ფართო და დემოკრატიულ მონაწილეობის შესაძლებლობას სავაჭრო პროცესში, ხელს შეუწყობს საფონდო ბირჟის განვითარებას და დარწმუნებული ვარ ეს ჩვენ ძალიან მალე დაგვეტყობა. მაგრამ არ არსებობს იდეალური კანონმდებლობა და მიუხედავად იმისა, რომ კანონში ახლახან შევიდა ცვლილებები, შეიძლება ძალიან მალე გამოჩნდეს, რომ კიდევ ბევრი რამეა დასამატებელი და შესაცვლელი. ახალ კანონში არის მომენტები, რომლებიც, ჩემი აზრით, გარკვეული საფრთხის შემცველია. მაგალითად, მთლიანად უცხოურ ლიცენზიაზე მინდობის შესაძლებლობა. ადრე საქართველოში მომუშავე ნებისმიერ ფინანსურ ინსტიტუტს, ქართულს თუ უცხოურს, უნდა ჰქონოდა საქართველოს სახელმწიფოს მიერ გაცემული ლიცენზია. ამ ლიცენზიით სახელმწიფო საზოგადოებას აძლევდა გარკვეულ გარანტიებს, რომ ეს არ არის რაიმე კრიმინალური დაჯგუფება, ხდება მათი საქმისა და საბუთების შესწავლა და მონიტორინგი სახელმწიფოს მიერ. დღეს ასეთი რამ აღარ არსებობს და ეს, რა თქმა უნდა, გარკვეული რისკის შემცველია. მეორეს მხრივ, ფაქტობრივად აღარ არსებობს თვითრეგულირების სისტემა, რომელიც ადრე ახასიათებდა საფონდო ბირჟას და ფასიანი ქაღალდების ცენტრალურ დეპოზიტარს. ეს იყო უნიკალური სისტემა, როდესაც სახელმწიფო საფონდო ბაზარზე რეგულირების ფუნქციების ნაწილს გადასცემდა თვითრეგულირებეად ორგანიზაციას. ამით ხდებოდა ბაზრის მონაწილეთა მაქსიმალური ჩართვა მართვის პროცესში, თუმცა თვითრეგულირებეადი ორგანიზაციის გადაწყვეტილება მხოლოდ სახელმწიფოს აღიარების შემდეგ ხდებოდა კანონიერი.
– ანუ ეს იყო შერეული რეგულირება, ნაწილობრივ სახელმწიფოსა და ნაწილობრივ თვითრეგულირებეადი ორგანიზაციის მიერ?
– დიახ, სახელმწიფოს რეგულირების თავისი ნაწილი ჰქონდა, მაგრამ რაც შეეხებოდა წესებს, პროცედურებს და მოქმედების სტრატეგიებს ისეთი უნიკალური ორგანიზაციებისათვის, როგორიც არის საფონდო ბირჟა და ცენტრალური დეპოზიტარი, ამის გადაწყვეტას სახელმწიფო უტოვებდა ცენტრალური დეპოზიტარისა და საფონდო ბირჟის წევრებს. ისინი იღებდნენ შესაბამის გადაწყვეტილებებს, მაგრამ სახელმწიფოს ჰქონდა ამის დადასტურების უფლება. თუ ის დადასტურებული არ იყო სახელმწიფოს მიერ, მას კანონიერი ძალა არ ჰქონდა. ეს იძლეოდა ერთის მხრივ საფონდო ბირჟისა და ცენტრალური დეპოზიტარის წევრი ბაზრის მონაწილეების მიერ შემუშავებული წესების მიხედვით მოქმედების შესაძლებლობას და მეორე მხრივ, იძლეოდა გარანტიებს, რომ წესები შემოწმებული და დადასტურებულია სახელმწიფოს მიერ.
– არის თუ არა საინტერესო ფასიანი ქაღალდები საქართველოში?
– ეს არის მთავარი პრობლემა, რაც ქართულ საფონდო ბაზარს ახასიათებს. აღსანიშნავია, რომ თავიდანვე ძალიან არაბუნებრივად მოხდა ქართული საფონდო ბაზრის განვითარება – 1999 წელს აშშ-ს ექსპერტებმა, რომლებიც საქართველოს აღნიშნული სფეროს რეფორმაში ეხმარებოდნენ, შეცდომით ჩათვალეს, რომ საქართველოში დასრულდა პრივატიზაციის პროცესი, რომელიც სინამდვილეში ნორმალურადაც კი არ ჩატარებულა და რომ არის იმის წინაპირობები, რომ შეიქმნას ფასიანი ქაღალდების ბაზარი. შემუშავდა განვითარების გეგმა, რომლის ყველაზე დიდი ნაკლი ის იყო, რომ არსებობდა საკმაოდ ფორმალური მიდგომა, ნაცვლად იმისა, რომ მთავარი აქცენტი გაკეთებულიყო ბაზრის ჩამოყალიბებაზე, ბირჟაზე ფასიანი ქაღალდების არსებობაზე, რომლითაც ვაჭრობა იქნება საინტერესო, UშAID-ის ექსპერტები სხვა გზით წავიდნენ – შეიმუშავეს ნორმალური კანონმდებლობა, ხელი შეუწყეს საფონდო ბირჟის ინსტიტუტად ჩამოყალიბებას, ფაქტობრივად მათი ძალისხმევის შედეგად შეიქმნა პირველი ლიცენზირებული საბროკერო კომპანიები და ფასიანი ქაღალდების ცენტრალური დეპოზიტარი. რეალურად მათ შექმნეს ფასიანი ქაღალდების ბაზრის საკმაოდ კარგად განვითარებული ინფრასტრუქტურა და ინსტიტუტები იქ, სადაც თვითონ ფასიანი ქაღალდები არ არსებობდა. საქართველომ მიიღო მსოფლიო ტექნოლოგიებისა და გამოცდილების შესაბამისი ფასიანი ქაღალდების ბაზრის ინსტიტუტები, მაგრამ არ არსებობს ის, რითიც ამ ინსტიტუტებმა უნდა ივაჭრონ – საინტერესო და ლიკვიდური ფასიანი ქაღალდები. პრივატიზაციის შედეგად ჩვენ მივიღეთ 90%-ზე მეტი მკვდრადშობილი საწარმო. ფაქტია, რომ ისინი სულ ტყუილად იწოდებიან სააქციო საზოგადოებებად. არავითარი კავშირი მათ აქციონერულ კორპორაციებთან არ აქვთ. როგორ შეიძლება იმ საწარმოს, რომელიც ადრე ეკუთვნოდა სახელმწიფოს, დღეს მისი 75%-ი ეკუთვნის დირექტორს და იგი ჩაითვალის პრივატიზებულად. მართალია, ის თითქოს პრივატიზებულია, მაგრამ როგორც სააქციო საზოგადოება არის მკვდარი, ყოველ შემთხვევაში საფონდო ბირჟისთვის. ბოლო დროს გაჩნდა ახალი აქციების გამოშვების რამდენიმე პრეცენდენტი, რომელიც არსებულმა წარმატებულმა საწარმოებმა გამოუშვეს, მაგრამ ეს იმდენად ცოტაა, რომ ფაქტობრივად ამით საფონდო ბირჟას ძნელია რაიმე გამოცოცხლების ნიშან-წყალი დაეტყოს.
და კიდევ ერთი, ეს არის საფუძველთა საფუძველი – თუ სახელმწიფოში ფაქტობრივად არ არის ისეთი ინსტრუმენტი, რომლის საშუალებითაც ეროვნული ბანკი არეგულირებს ბაზარზე ფულადი მასის მიმოქცევას და საპროცენტო განაკვეთებს, ვგულისხმობ სახელმწიფო ფასიან ქაღალდებს, იქ შეუძლებელია ილაპარაკო კორპორატიული ფასიანი ქაღალდების ბაზრის განვითარდებაზე. ყველა ნორმალურ ქვეყანაში, ათვლის წერტილი არის სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდები, რომელზე დაყრდნობითაც შემდეგ შეიძლება ინვესტორებმაც და ემიტენტებმაც იფიქრონ ფასიანი ქაღალდების გამოშვებაზე და მიმოქცევაზე. გარდა ამისა, ძალიან მნიშვნელოვანია მუნიციპალური ფასიანი ქაღალდები. ეს არის მსოფლიოში ყველაზე საინტერესო ფასიანი ქაღალდები. ყველა ქვეყანას აქვს მუნიციპალური ფასიანი ქაღალდები, მათ შორის ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნებსაც კი. ექსპერტები, რომლებიც ჩამოდიან საქართველოში, გაკვირვებულები არიან ამ ფაქტით. არადა, ისინი არიან ექსპერტები, რომლებმაც წარმატებით განავითარეს ეს რეფორმა არა მარტო ევროპის, არამედ აზიის, ყოფილი საბჭოთა კავშირის ქვეყნებში. თვით ლუკაშენკოს მინსკშიც კი გამოშვებული აქვთ ფასიანი მუნიციპალური ქაღალდები და თბილისი რა გახდა ასეთი, რომ ვერ გამოუშვა ეს ფასიანი მუნიციპალური ქაღალდები?! ეს ყველაფერი, რა თქმა უნდა, განაპირობებს იმას, რომ წარმატებულს ქართულ საფონდო ბაზარს ვერ დავარქმევთ.
– ფოთში შექმნილმა თავისუფალმა ინდუსტრიულმა ზონამ რა გავლენა შეიძლება მოახდინოს საქართველოს საფონდო ბირჟაზე?
– ზოგადად, თავისუფალი ინდუსტრიული ზონა კარგია, მაგრამ ამ სახელწოდების უკან მსოფლიო გამოცდილებით იმალება როგორც წარმატებული, ასევე წარუმატებელი მაგალითებიც. მოდით ასე ვთქვათ, როდესაც ეს თავისუფალი ინდუსტრიული ზონა, იდეის დონიდან გადავა კონკრეტული პროექტის დონეზე, ამაზე მაშინ ვილაპარაკოთ, რადგან მხოლოდ ყველა ასპექტისა და ნიუანსის დანახვითაა შესაძლებელი იმის თქმა, თუ რა პლიუსები გააჩნია მას და რა მინუსები.
რაც შეეხება საფონდო ბირჟისა და მთლიანად ფინანსური საქმიანობის ზედამხედველობის ახალ სისტემას საქართველოში – საფინანსო ზედამხედველობის სააგენტო იწყებს მოქმედებას ეროვნული ბანკისაგან დამოუკიდებლად. ეროვნულ ბანკთან კი ახალი სტრუქტურა ფინანსური მეგარეგულატორი იქმნება. ფასების სტიმულირებაზე მეთვალყურეობა ეროვნული ბანკის ძირითადი მიმართულება ხდება, მაგრამ ის საფინანსო ზედამხედველობას აღარ განახორციელებს. ეროვნულ ბანკთან შეიქმნა ერთიანი ზედამხედველობის სააგენტო, რომელსაც ცალკე საბჭო ეყოლება და საბანკო, სადაზღვევო და ფასიანი ქაღალდების ბაზრის ზედამხედველობას ის ერთდროულად განახორციელებს. ფინანსური საქმიანობის ზედამხედველობის და რეგულირების ადეკვატური ფორმატის ძიებამ ბოლო წლებში ევროპაში ინტენსიური ხასიათი მიიღო. ტრადიციულად ფინანსური საქმიანობის ზედამხედველობა მოიცავს ისეთ სფეროებს, როგორიცაა: ბანკები, სადაზღვევო კომპანიები და ფასიანი ქაღალდებით ვაჭრობა. პირობითად ზედამხედველობის 3 ძირითადი ტიპი შეიძლება გამოვყოთ: ინსტიტუციონალური, ფუნქციონალური და ინტეგრირებული. თუმცა, ზოგიერთ ქვეყანაში (ჰოლანდია, ლუქსემბურგი) გვხვდება შერეული ტიპის საზედამხედველო ორგანოებიც. ინსტიტუციონალური მიდგომა გულისხმობს სამი განსხვავებული საზედამხედველო ორგანოს არსებობას, რომელთაგან თითოეული პასუხისმგებელია ბიზნესის სამი მიმართულებიდან (საბანკო სექტორი, სადაზღვევო კომპანიები, ფასიანი ქაღალდების ბაზარი) ერთ-ერთის კონტროლზე. ისინი ერთმანეთის კომპეტენციაში არ ერევიან. საზედამხედველო ორგანოების ერთმანეთისგან ასეთი გამიჯვნა აუცილებლად საკანონმდებლო დონეზე რეგულირდება. საფინანსო ზედამხედველობის ასეთი სისტემა მოქმედებს ევროკავშირის იმ ქვეყნებში, სადაც საბანკო სექტორის, დაზღვევის და ფასიანი ქაღალდების ზედამხედველობა ცალ-ცალკე დარგად ჩამოყალიბდა, რადგან თავად ამ სფეროების ფორმირება ისტორიულად დროის სხვადასხვა მონაკვეთში მოხდა. ფუნქციონალური მიდგომის შემთხვევაში ამა თუ იმ საფინანსო ინსტიტუტის ზედამხედველობა ხორციელდება მისი საქმიანობის პროფილის მიხედვით. ზედამხედველი აკონტროლებს ყველა ორგანიზაციას, რომელიც ერთ გარკვეულ სფეროში საქმიანობს, მისი ლეგალური თუ ინსტიტუციონალური სტატუსის მიუხედავად. ფუნქციონალური მიდგომის დროს ხშირია შემთხვევები, როდესაც ერთი ორგანიზაციის ზედამხედველობა მრავალი საზედამხედველო ორგანოს მიერ ხორციელდება (თუ ორგანიზაცია მრავალფუნქციურია). ზედამხედველობის ინტეგრირებული სისტემის შემოღება ბოლო პერიოდში საფინანსო ბაზრის მზარდ ინტეგრაციას უკავშირდება. 1990-იანი წლებიდან დაიწყო იმ ფინანსური კონგლომერატების შექმნა, რომლებში სხვადასხვა ფუნქციების მქონე ინსტიტუტები გაერთიანდა. მათზე ზედამხედველობის ინსტიტუციონალური მიდგომის გამოყენებისას ხშირი იყო საზედამხედველო ორგანოების ერთმანეთის კომპეტენციაში ჩარევა. საზედამხედველო ფუნქციების ასეთმა გადაფარვამ ზოგიერთი ქვეყანა თითქმის ფინანსურ კრიზისამდე (დიდი ბრიტანეთი – 1995წ., სკანდინავიის ქვეყნები) მიიყვანა. ამის თავიდან ასაცილებლად აუცილებელი გახდა ფინანსური რეგულირებისა და ზედამხედველობის სფეროში ახალი ინტეგრირებული მიდგომის დანერგვა. გადაწყდა ერთიანი მრავალფუნქციური საზედამხედველო ორგანოს შექმნა, რომელიც ინსტიტუციონალურ მოდელში არსებულ საზედამხედველო ორგანოებს გააერთიანებდა. ეს პროცესი კიდევ უფრო დააჩქარა ევრო-ს შემოღებამ.
განვიხილოთ საფინანსო ზედამხედველობის სხვადასხვა სქემაზე დაფუძნებული მოდელები რამდენიმე ქვეყნის მაგალითზე: ინსტიტუციონალური მოდელი მომუშავე ქვეყნებიდან აღსანიშნავია საფრანგეთი, სადაც საზედამხედველო სტრუქტურა ინსტიტუციონალურ მოდელს ეფუძნება. ერთი საბანკო საქმეს აკონტროლებს, მეორე – დაზღვევის სფეროს, მესამე კი – ფასიანის ქაღალდების ბაზარს. საფრანგეთის ცენტრალურ ბანკში არსებული საბანკო კომისია ზედამხედველობს ბანკებისთვის ლიცენზიების გაცემას და იღებს გადაწყვეტილებას ბანკების გაერთიანების შესახებ. დაზღვევის სექტორში ზედამხედველობას “დაზღვევის, კოოპერატიული დაზღვევისა და ურთიერთდახმარების საზედამხედველო კომისია” ახორციელებს. ეს კომისიაც მჭიდრო კავშირშია საფრანგეთის ბანკთან – ბანკის მმართველი საზედამხედველო ორგანოს საბჭოს წევრია. დაზღვევის სფეროს ზედამხედველობა ხორციელდება საბანკო კომისიასთან შეთანხმებით საფინანსო სექტორის საკონსულტაციო კომიტეტში, ხოლო მარეგულირებელ საქმიანობას კოორდინაციას უწევს საფინანსო და საკანონმდებლო რეგულირების საკონსულტაციო ორგანო. 2003 წელს მიღებული კანონით მოხდა დაზღვევის საზედამხედველო კომისიის და დაზღვევის, კოოპერატიული დაზღვევისა და ურთიერთდახმარების საზედამხედველო კომისიის გაერთიანება. 2003 წლის 1 აგვისტოს მიღებული სადაზღვევო კოდექსით ფასიანი ქაღლდების ბაზრის მაკონტროლებელი ორი ორგანო (სახელმწიფო და პროფესიული) გაერთიანდა და ეწოდა ფასიანი ქაღალდების ბაზრის სახელმწიფო ორგანო. მის ფუნქციებში შედის ფასიანი ქაღალდების ბაზრის მონაწილეებზე საფინანსო ინფორმაციის გამოქვეყნება, მათთვის ქცევის ნორმის დაწესება და მისი შესრულების კონტროლი, ფასიანი ქაღალდების სექტორის სრული ზედამხედველობა.
ესპანეთშიც ტრადიციული ინსტიტუციონალური მოდელით ხორციელდება ფინასური საქმიანობის ზედამხედველობას უწევს. ცენტრალური ბანკი პასუხისმგებელია საბანკო სისტემის საქმიანობის კონტროლზე. დაზღვევის სფეროს ზედამხედველობს დაზღვევის გენერალური დირექტორატი, ფასიანი ქაღალდების ბაზარს კი – სპეციალიზებული კომისია. ევროპის ცენტრალური ბანკების სისტემის წევრობით განსაზღვრული ფუნქციების გარდა, ესპანეთის ბანკი ვალდებულია მოახდინოს კერძო, შემნახველი, კოოპერაციული ბანკების და სხვა საკრედიტო ინსტიტუტების ზედამხედველობაც. ის აკონტროლებს საკრედიტო ინსტიტუტების, საფინანსო ბაზრების სხვა ერთეულების ფინანსურ სტაბილურობას და მათ მიერ კონკრეტული სამოქმედო წესების დაცვას. 1988 წელს შეიქმნა ფასიანი ქაღალდების ბაზრის ეროვნული კომისია, რომელიც წარმოადგენს დამოუკიდებელ სააგენტოს და პასუხისმგებელია ფასიანი ქაღალდების ბაზრის ზედამხედველობაზე და ინვესტორების დაცვაზე. მისი მიზანია ბაზარზე გამჭვირვალობის, ასევე ფასწარმოქმნის პროცესის სამართლიანობის უზრუნველყოფა. დაზღვევის გენერალური დირექტორატის წარდგინებით საფინანსო ორგანიზაციებს საქმიანობის ნებას რთავს ესპანეთის ეკონომიკის სამინისტრო, რომელიც ამასთანავე აწესებს ბუღალტრული აღრიცხვის სტანდარტებს და იღებს სანქციებს წესის დამრღვევთა მიმართ. სადაზღვევო კომპანიების ზედამხედველობას ახორციელებს დაზღვევის გენერალური დირექტორატი, რომელიც ეკონომიკის სამინისტროს სტრუქტურული დანაყოფია. მის ფუნქციებში შედის სადაზღვევო კომპანიების ზედამხედველობა, მეორადი დაზღვევა (გადაზღვევა), კომპანიების კაპიტალიზაცია, საპენსიო გეგმები, საპენსიო ფონდები და სადაზღვევო შუამავლის როლის შესრულება. ფინანსური საქმიანობის ზესამხედველობის ინსტიტუციონალური მოდელი მოქმედებს იტალიაში, პორტუგალიაში, საბერძნეთში, სლოვენიასა და სხვა ქვეყნებში.
ფუნქციონალური და შერეული მოდელი მოქმედებს ბულგარეთში, სადაც საბანკო დაწესებულებებს ზედამხედველობას უწევს ბულგარეთის ცენტრალური ბანკი. იგი ახდენს მათ ლიცენზირებასაც. ფინანსური ზედამხედველობის ყველა დანარჩენ ფორმას, არასაბანკო ინსტიტუტების ჩათვლით, ფინანსური ზედამხედველობის კომისია აერთიანებს. ფინანსური ზედამხედველობის კომისია დაარსდა 2003 წელს და წარმოადგენს დამოუკიდებელ ორგანოს, რომელიც ახორციელებს ფასიან ქაღალდებზე ზედამხედველობას, ფასიანი ქაღალდების ბაზრისა და მისი ინფრასტრუქტურის, ბროკერებისა და ფასიანი ქაღალდების ტრანსაქციის ჩათვლით, აგრეთვე, ზედამხედველობას სადაზღვევო და საშუამავლო კომპანიებზე. კანადაში საბანკო სექტორის, სადაზღვევო და საპენსიო ფონდების ზედამხედველობა ხდება ფედერალურ დონეზე, ხოლო ფასიანი ქაღალდების ზედამხედველობა კი – პროვინციის დონეზე. ფინანსური ინსტიტუტების ზედამხედველის სამსახური ფედერალური ფინანსური ინსტიტუტების და საპენსიო ფონდების უმთავრესი მარეგულირებელი ორგანოა. ამ სამსახურის მოვალეობაა დაიცვას პოლისების მფლობელები, დეპოზიტორები და საპენსიო ფონდის წევრები გაუთვალისწინებელი დანაკარგებისაგან. OშFI-ი ზედამხედველობას უწევს ქვეყნის ყველა ბანკს, ყველა ფედერალურ საკრედიტო და სატრასტო კომპანიას, სადაზღვევო კომპანიებს, თანადამზღვევ და კოოპერატიულ საკრედიტო ასოციაციებს და საპენსიო ფონდებს. ფასიანი ქაღალდების ზედამხედველობა ხორციელდება პროვინციის დონეზე. კანადაში არსებობს ცამეტი ადგილობრივი საზედამხედველო ორგანო. თუმცა უკანასკნელ წლებში საფინანსო ბაზრის მზარდმა ინტეგრაციამ კანადაშიც წამოჭრა საფინანსო სახედამხედველო ინსტიტუტების გაერთიანების საკითხი.
განსხვავებული საზედამხედველო სქემა მოქმედებს აშშ-ში. აქ ერთსა და იმავე სფეროში სხვადასხვა სააგენტოები ახორციელებენ ზედამხედველობას. ფედერალური სარეზერვო სისტემა, სავალუტო ზედამხედველის სამსახური, ფედერალური სადეპოზიტო სადაზღვევო კორპორაცია და სახელმწიფო მარეგულირებელი ორგანოები ახორციელებენ საბანკო სისტემის ზედამხედველობას, რაც გარკვეულ კონკურენტულ გარემოს ქმნის რეგულაციისა და ზედამხედველობის სფეროში. რაც შეეხება ფასიანი ქაღალდების ბაზარს, მის ზედამხედველობას ახორციელებს ფასიანი ქაღალდებისა და საფონდო ბირჟების კომისია, რომელიც ფედერალურ დონეზე მოქმედ ერთადერთ ორგანოს წარმოადგენს. ცალკეულ შტატში ამ ფუნქციას ადგილობრივი სააგენტო ახორციელებს. დაზღვევის ზედამხედველობაც შტატის კომპეტენციაში შედის. ფუნქციონალური და შერეული მოდელები მოქმედებს ასევე ჰოლანდიაში, ლუქსემბურგში, ავსტრალიასა და სხვა ქვეყნებში.
ინტეგრირებული საზედამხედველო მოდელი მოქმედებს დიდ ბრიტანეთში. ინგლისის ბანკი პასუხისმგებელია ქვეყნის მონეტარული პოლიტიკის შემუშავებასა და სისტემური რისკების ზედამხედველობაზე. 1997 წელს დიდ ბრიტანეთში შეიქმნა ფინანსური მომსახურების დამოუკიდებელი სააგენტო, რომელიც ფინანსური სექტორის საზედამხედველო სამსახურს ახორციელებს. ამ სამსახურის შექმნა განისაზღვრა ფინანსური მომსახურებისა და ბაზრების შესახებ 2000 წლის კანონით, რომელიც ძალაში 2001 წლის დეკემბერში შევიდა. ფინანსური მომსახურების სააგენტოს ფუნქციებში შედის თითქმის მთელი საფინანსო სექტორის (არასაბანკო-სადეპოზიტო ინსტიტუტების, სადაზღვევო და საინვესტიციო ბიზნესის, იპოთეკური დაკრედიტების, მრჩეველთა და დაზღვევის შუამავლების სამსახურების) ზედამხედველობა. სააგენტო ევროპაში სტანდარტებისა და რეგულაციის სფეროში ერთ-ერთი ყველაზე საიმედო უწყებად ითვლება. ბაზრის მოთხოვნებიდან გამომდინარე, სააგენტოში საზედამხედველო სფეროები თითქმის მთლიანად ინტეგრირებულია. საპენსიო ფონდების ზედამხედველობას დიდ ბრიტანეთში პროფესიული საპენსიო ფონდების მარეგულირებელი ორგანო ახორციელებს. თუმცა დიდი ბრიტანეთი არ იყო პირველი ქვეყანა, რომელმაც ერთიანი მარეგულირებლის ინსტიტუტი შემოიღო. უფრო ადრე ასეთი სისტემა დამკვიდრდა სკანდინავიის ქვეყნებში. ნორვეგიაში, შვედეთში, დანიაში, ისლანდიასა და ფინეთში საზედამხედველო ფუნქციები მოქცეულია ერთი სააგენტოს ხელში. დიდი ბრიტანეთისგან განსხვავებით, ამ ქვეყნებში საზედამხედველო ორგანოები უფრო მჭიდროდაა დაკავშირებული სახელისუფლებო სტრუქტურებთან. ნორვეგიული რედიტტილსყნეტ არის ერთ-ერთი ყველაზე ძველი ინტეგრირებული საზედამხედველო ორგანო. მას საკმაოდ ბევრი ფუნქცია აკისრია. ის, ბიზნესის სამი ძირითადი სფეროს გარდა, ახორციელებს პროფესიული საპენსიო ფონდების, საფინანსო კომპანიების, უძრავი ქონების სააგენტოების და მათი ადვოკატების, ვალების შემგროვებელი სააგენტოების, აუდიტორებისა და საბუღალტრო აღრიცხვის სააგენტოების საქმიანობის ზედამხედველობას. შვედეთში საბანკო სისტემის ზედამხედველობას ყოველთვის ახორციელებდა ცენტრალური ბანკისგან დამოუკიდებელი ორგანო. ფინანსინსპეკტიონენ წარმოადგენს სახელმწიფოს დაქვემდებარებაში მყოფ ორგანოს, რომელიც პასუხისმგებელია საბანკო, სადაზღვევო და ფასიანი ქაღლადების ბაზრის ზედამხედველობაზე. მის ფუნქციებში შედის: საფინანსო ფონდების, სადაზღვევო ინსტიტუტების, ბროკერების, საფონდო ბირჟების და საპენსიო ფონდების ზედამხედველობა. ამჟამად მიმდინარეობს კამათი მომხმარებლების ინტერესთა დაცვის საკითხების ამ ორგანოს კომპეტენციისთვის მიკუთვნებაზე. ფინეთის ფინანსური ზედამხედველობის სამსახური შეიქმნა 1993 წელს, როგორც დამოუკიდებელი ორგანო. ის მჭიდროდ თანამშრომლობს ფინეთის ბანკთან და ზედამხედველობას უწევს ფინეთის საფინანსო სექტორის უდიდეს ნაწილს. ამჟამად სააგენტო ზედამხედველობას უწევს საკრედიტო ინსტიტუტების სექტორს და ფასიანი ქაღალდების ბაზარს. მის კომპეტენციაში არ შედის სადაზღვევო საქმიანობა. დაზღვევის სფეროს კურირებს ფინეთის დაზღვევის საზედამხედველო ორგანო, რომელიც ჯანდაცვისა და სოციალური საკითხების სამინისტროს დაქვემდებარებაშია. 2002 წლამდე გერმანიაში საზედამხედველო სტრუქტურა ინსტიტუციონალური მოდელისთვის დამახასიათებელი ნიშნებით გამოირჩეოდა. ზედამხედველობას ახორციელებდა ფინანსური ოპერაციების ფედერალური ზედამხედველობის სამსახური, რომელიც ფედერალურ ბანკთან შეთანხმებით მოქმედებდა. დაზღვევის ზედამხედველობა ევალებოდა დაზღვევის ფედერალურ საზედამხედველო სამსახურს, ხოლო ფასიანი ქაღალდების ზედამხედველობა მხოლოდ 1994 წლის შემდეგ ხორციელდება და ევალება ფასიანი ქაღალდების ფედერალურ საზედამხედველო სამსახურს. 2001 წელს გერმანიაში განხორციელდა საზედამხედველო სამსახურების რეფორმა, რომელიც დაკავშირებული იყო ფედერალური ბანკის რეფორმასთან. რეფორმის შედეგად სამი მანამდე არსებული საზედამხედველო ორგანო გაერთიანდა ფინანსური ბაზრის ფედერალური ზედამხედველობის სამსახურში. ამჟამად ამ სამსახურის კომპეტენციაში შედის როგორც ბანკების, სადაზღვევო კომპანიების და საპენსიო ფონდების ზედამხედველობა, ასევე ფულის გათეთრების ოპერაციების კონტროლი. გარკვეული ძალაუფლება ზედამხედველობის სფეროში კვლავაც რჩება სახელმწიფო ადმინისტრაციის ხელში. ეს განსაკუთრებით საფონდო ბირჟების (რომლებიც საჯარო ორგანიზაციას წარმოადგენს) ზედამხედველობას ეხება. ავსტრიაში 2002 წლიდან საზედამხედველო ფუნქციები ფინანსური ბაზრის ზედამხედველობის ორგანოს მიენიჭა. ის წარმოადგენს დამოუკიდებელ სააგენტოს და სრულად ფარავს იმ ფუნქციებს, რომელიც მანამდე დანაწილებული იყო ფინანსთა სამინისტროს დეპარტამენტებსა და ფასიანი ქაღალდების საზედამხედველო ორგანოს შორის. 2002 წლიდან ფინანსური ზედამხედველის სამსახურის ფუნქციებში შევიდა საბანკო სისტემის, დაზღვევის, საპენსიო ფონდების და ფასიანი ქაღლადების ბაზრის ზედამხედველობა. ამ რეორგანიზაციის შემდეგ ცენტრალურ ბანკს მიეკუთვნა განსაკუთრებული სტატუსი: მას შეუძლია ჩაატაროს საბაზრო და საკრედიტო რისკებთან დაკავშირებული გამოძიება. დანიაში საზედამხედველო ორგანოს წარმოადგენს ფინანსური ზედამხეველობის სააგენტო. სააგენტო ამჟამინდელი ფორმით 1988 წელს ჩამოყალიბდა და ზედამხედველობის ინტეგრირებული მოდელია. ის აკონტროლებს ფინანსურ სექტორს, ბანკების ჩათვლით, საიპოთეკო-საკრედიტო ინსტიტუციებს, დაზღვევისა და საპენსიო კომპანიებს, საინვესტიციო კომპანიებს, საინვესტიციო ასოციაციებს, დაზღვევის ბროკერებს, ფინანსურ ჰოლდინგურ კომპანიებს და ფასიანი ქაღალდების სფეროს. ბელგიაში 2002 წლის 2 აგვისტოს ბელგიის პარლამენტმა დაამტკიცა “საზედამხედველო სისტემის შესახებ” კანონი, თუმცა საზედამხედველო ინსტიტუტები აქ 1935 წლიდან არსებობდა. თუ ადრე საბანკო სექტორისა და ფასიანი ქაღალდების ბაზრის ზედამხედველობა ერთ, ხოლო დაზღვევის ზედამხედველობა სხვა სააგენტოს ევალებოდა, ზემოთხსენებული კანონით, ხელისუფლებამ მთელ საზედამხედველო ფუნქციებს თავი მოუყარა საბანკო სისტემის, ფინანსების და დაზღვევის კომისიის ხელში. რეფორმა ძალაში შევიდა 2004 წლის 1 იანვრიდან.
2006 წლის 21 ივლისს პოლონეთში მიიღეს კანონი ფინანსური ბაზრის ზედამხედველობის შესახებ, რის საფუძველზეც გაუქმდა სადაზღვევო და საპენსიო ფონდების საზედამხედველო კომისია, ფასიანი ქაღალდებისა და საფონდო ბირჟის კომისია და მათი ფუნქციები პოლონეთის ფინანსური ზედამხედველობის ორგანოს დაეკისრა. ამ ორგანოს შექმნის მიზანია უზრუნველყოს ბაზრის ეფექტურობა, სტაბილურობა და გამჭირვალობა და დაიცვას მისი მონაწილეების ინტერესები.
2006 წლის თებერვალში ჩეხეთის პარლამენტმა მიიღო კანონი ” ფინანსური ბაზრის ზედამხედველობის ინტეგრაციის შესახებ”. კანონის მიღება მიზნად ისახავდა ცალკეული ფინანსური ბაზრის სეგმენტების ზედამხედველობის ხარისხის გაუმჯობესებას და მარეგულირებელი კანონებისა და საზედამხედველო პროცედურების ჰარმონიზაციას. ამ კანონის შესაბამისად 1 აპრილიდან ჩეხეთის ეროვნულ ბანკს დაეკისრა ყველა იმ ფუნქციის განხორციელება, რომელსაც მანამდე ფასიანი ქაღალდების კომისია, ფინანსთა სამინისტრო, ჩეხეთის ეროვნული ბანკი და საკრედიტო კავშირების კონტროლის დეპარტამენტი ახორციელებდნენ. ეს ფუნქციებია: საბანკო სექტორის, საფონდო ბირჟების, საპენსიო და სადაზღვევო სექტორებისა და საკრედიტო კავშირების ზედამხედველობა. მანვე უნდა აწარმოოს კონტროლი უცხოურ ვალუტაზე და ელექტრონული ფულის ინსტიტუციებზე. კანონის თანახმად ბანკის ადმინისტრაციასთან შეიქმნა ფინანსური ბაზრის კომისია როგორც საკონსულტაციო ორგანო ფინანსური ბაზრის ზედამხედველობის სფეროში.
ესტონეთში კანონი ფინანსური ზედამხედველობის ორგანოს შესახებ 2001 წელს მიიღეს. ფინანსური ზედამხედველობის ორგანო ესტონეთის ბანკთან არსებული ავტონომიური კომპეტენციების მქონე სააგენტოა, რომელსაც დამოუკიდებელი ბიუჯეტი და განცალკევებული მართვის სისტემა გააჩნია. მის ფუნქციებში შედის ბანკების, საინვესტიციო ფირმების, ფასიანი ქაღალდების ბაზრის, სადაზღვევო სფეროს და საინვესტიციო ფონდების ზედამხედველობა. აღსანიშნავია, რომ ინტეგრირებული საზედამხედველო სისტემაა იაპონიაში, ტაივანში და კორეაში. ასეთივე სისტემა მოქმედებს ტაილანდში, ჩინეთსა და თურქეთში, სინგაპურში.
ამრიგად, საზედამხედველო ორგანოები, მიუხედავად მათ შორის არსებული გარკვეული განსხვავებებისა, ძირითადად დამოუკიდებელი სპეციალიზებული სტრუქტურებია. საზედამხედველო საქმიანობის წარმატების საწინდარი კი სწორედ მისი განმახორციელებელი ინსტიტუტების დამოუკიდებლობაა როგორც ბაზრის მონაწილეთა ზეგავლენისაგან, ასევე პოლიტიკური ჩარევისაგანაც. ქვეყნების უმრავლესობაში ინტეგრირებული მოდელი მოქმედებს. ინტეგრირებული მიდგომის ერთ-ერთი უპირატესობა სწორედ საზედამხედველო სამსახურის დამოუკიდებლობის უფრო მაღალი ხარისხია. უმეტეს ქვეყნებში (მაგალითად, ჩეხეთი, ბულგარეთი და სხვ.) საფინანსო ზედამხედველობის ორგანოები პარლამენტის (ასამბლეის) წინაშეა ანგარიშვალდებული. ზოგ ქვეყანაში (ბელგია, ფინეთი) ზედამხედველობის ორგანოების ხელმძღვანელობის დაკომპლექტებაში პარიტეტული უფლებით მონაწილეობს ქვეყნის მთავრობა და ეროვნული (ცენტრალური) ბანკი. სხვაგან (დანია) საზედამხედველო სამსახურის ხელმძღვანელობაში ფინანსური სექტორის წარმომადგენელები და დამოუკიდებელი წევრები შედიან, ზოგან კი საფინანსო ზედამხედველობის ორგანოების ადმინისტრაციის დაკომპლექტება მხოლოდ ცენტრალური ბანკის პრეროგატივაა (საფრანგეთი).