ევროზონის კრიზისი – წაგებულები და მოგებულები

აკაკი როგავა

ბერძენმა ხალხმა საბერძნეთის ევროპულ კურსს და ევროზონაში ყოფნას დაუჭირა მხარი, პოლიტიკას, რომელიც ადამიანებს მისცემს სამუშაოს, ეკონომიკურ ზრდას, უსაფრთხოებასა და სამართლიანობას. თავგადასავლები აღარ იქნება. ეჭვქვეშ აღარასოდეს დადგება საბერძნეთის ადგილი ევროპაში. ჩვენ, ყველა ძალას, რომლებიც იზიარებენ ამ თვალდახედვას, ვიწვევთ ხელისუფლებაში, ეროვნულ გადარჩენაში მონაწილეობის მისაღებად”, – განაცხადა მემარჯვენე ცენტრისტების ლიდერმა გამარჯვების შემდეგ ჟურნალისტებთან საუბრისას.

“სირიზასა” და “პასოკის” ლიდერებმა არჩევნების კომენტირებისას ოპონენტების გამარჯვება აღიარეს, მაგრამ უარი განაცხადეს კოალიციაში მონაწილეობის მიღებაზე “ახალ დემოკრატებთან” ერთად. “ვიღაც-ვიღაცეებს ჰგონიათ, რომ არჩევნები მოიგეს. არჩევნები ბერძენმა ხალხმა მოიგო. მემორანდუმები (კრედიტორებთან) დასრულდა”, – განაცხადა მემარცხენე რადიკალების კოალიციის სი-რიზას ლიდერმა ალექს ციპრასმა.
დამკვირვებლები თავიდან შიშობდნენ, რომ მაისის დასაწყისში განვითარებული მოვლენები არ განმეორებულიყო, როცა არჩევნების შემდეგ მთავრობის ფორმირებასთან დაკავშირებული მოლაპარაკებები ჩიხში შევიდა და აუცილებელი გახდა ახალი არჩევნების ჩატარება. თუმცა, ამჯერად ბერძნებმა მთავრობის ფორმირება მოახერხეს.
“ახალი დემოკრატია” და “სირიზა” ევროკავშირთან თანამშრომლობისა და საერთაშორისო კრედიტორებთან ფინანსური დახმარების საკითხებში რადიკალურად განსხვავდებიან. კონსერვატორები გამოდიან საბერძნეთის ევროკავშირში დარჩენისა და 240 მილიარდი ევროს ფინანსური დახმარებაზე თანხმობით, რაც საბერძნეთისგან მოითხოვს საბიუჯეტო ეკონომიაზე მკაცრ ღონისძიებებთან დაკავშირებულ თანხმობას. მემარცხენე რადიკალები მოუწოდებენ ბერძნებს, არ მიიღონ ფინანსური დახმარება და ბოლო ორი წლის მანძილზე შემოღებულ სახსრების ეკონომიაზე უარი განაცხადონ. ევროპაში მემარჯვენე ცენტრისტების გამარჯვებას პოზიტიურად შეხვდნენ. ევროკავშირის ოფიცია-ლურმა პირებმა ამ არჩევანს ბერძენი ხალხის ვაჟკაცობა უწოდეს. გერმანიის ფინანსთა მინისტრის მოადგილის, შტეფან კამპეტერის განცხადებით, გერმანიას იმედი აქვს, რომ საბერძნეთის ახალი ხელისუფლება ევროკავშირსა და საერთაშორისო სავალუტო ფონდის წინაშე აღებულ ვალდებულებებს შეასრულებს, ხოლო ახალი ფულადი ტრანშის გამოყოფა იმაზე იქნება დამოკიდებული, თუ რამდენად მზად აღმოჩნდება ახალი ხელისუფლება, მიჰყვნენ რეფორმირების გზას. გარდა ამისა, ჩინოვნიკის განცხადებით, ათენს არ მოუწევს ეკონომიკის ძლიერი რეფორმირება. “რასაკვირველია, არ არის აუცილებელი საბერძნეთი ამ საკითხთან დაკავშირებით მეტისმეტად შე-ეცადოს”. ანალიტიკოსები აცხადებენ, რომ ეს ფრაზა, შესაძლოა, სწორედ იმას ნიშნავდეს, რომ საბერძნეთი გარკვეულ შეღავათებს მიიღებს საგარეო ვალების მომსახურებასა და აღებული ვა-ლდებულებების პირობების შესრულებაში.
საბერძნეთში ევროპის კურსის გამარჯვებას მიმომხილველები არ გაუკვირვებია. მათი აზრით, ყველამ იცის, რომ ევროზონიდან გასვლა ნიშნავდა ქაოსს ფულად მიმოქცევაში; საბანკო სისტემის კოლაფსს, რომელსაც თან დაერთოდა დანაზოგების დაკარგვა; ჰიპერინფლაცია; მშპ-ის შემცირება საუკეთესო შემთხვვეაში 25-30%-ით; ასევე, მასიური უმუშევრობა და სიღარიბე. თუმცა, მიმომხილველები იქვე დასძენენ, რომ არჩევნების შემდეგ სულ ცოტა ხნით იქნება შესაძლებელი საბე-რძნეთის პრობლემების დავიწყება. არჩევნების შედეგებით ობიექტური რეალობა არ შეიცვლება. პირ-ველ რიგში, იმიტომ, რომ საბერძნეთს არ აქვს ფული ვალების გადასახდელად ჩატარებული აღწერის შედეგებით. მეორე, მოსახლეობა რეალურად არ არის მზად ხარჯების ახალი შემცირებისთვის. მესამე, საბერძნეთის ბიუჯეტის პირველადი დეფიციტი უკვე ამ წელს არ გადააჭარბებს 2%-ს. ეს კი იმას ნიშნავს, რომ თუ ვალს არ გავითვალისწინებთ, ბერძნები საკუთარი სახსრებით ცხოვრობენ.
რა სჭირს ევროპას?
საბერძნეთი დეფოლტის მდგომარეობაში იმყოფებოდა XIX საუკუნეში ოსმანთა იმპერიისგან თავის დაღწევიდან მოყოლებული დროის ნახევრის განმავლობაში. აქედან გამომდინარე, ექსპერტები ასკვნიან, რომ საბერძნეთი ევროზონაში დარჩება, მაგრამ ახალ დეფოლტს გამოაცხადებს. ამის შემდეგ ევროპის ცენტრალურმა ბანკმა ევროპის საბანკო სისტემის სტაბილიზება უნდა მოახდინოს, ხოლო ევროპის ხელისუფლებამ – მისი რეკაპიტალიზაცია. აქედან პირველი – მიღწეული იქნება LთღO-ს ტიპის პროგრამის ხარჯზე, ხოლო მეორეს შესახებ მიმომხილველები ვერ კონკრეტდებიან. ექსპერტები იმასაც ამბობენ, რომ თუკი გამოსავალი ვერ მოიძებნა და ეს სავსებით მოსალოდნელია, ევროპას იაპონიზაცია ელოდება – ეს არის ნულოვანი საპროცენტო განაკვეთები და ეკონომიკის ნულოვანი ზრდა. და ასეთ სიტუაციაში, ექსპერტები ვარაუდობენ, რომ ევროპული ბანკები, რომლებიც იაფი დაფინანსებით სარგებლობენ, სხვა ქვეყნებში მოახდენენ ინვესტირებას, სადაც განაკვეთები მაღალია, მაგალითად, რუსეთში.
ექსპერტები ამბობენ, რომ უკვე მესამე წელია მსოფლიო საფინანსო ბაზრები, ასე თუ ისე, ევროპის დაკრულზე ცეკვავენ. მორიგი აკორდი ივნისის შუა რიცხვებისთვის გაისმა, როცა სარეიტინგო კომპანია Fიტცჰ-მა ესპანეთს სამი საფეხურით სუვერენული რეიტინგი შეუმცირა BBB-მდე. ამასთან, იმ მოვლენების გახსენებაზე, რომელიც ხდებოდა საბერძნეთის მიერ საერთაშორისო კრედიტების მოთხოვნამდე 2010 წლის გაზაფხულზე, ექსპერტები აცხადებენ, რომ უცნაური შეგრძნება ეუფლებათ: აბსოლუტურად გაუგებარია, ასე შორს როგორ წავიდა სიტუაცია და საერთოდ, როგორ დაიწყო ევროზონის დაშლის შესაძლებლობის სერიოზული განხილვა. ახლაც, ისევე როგორც 2010 წელს, თუკი ევროზონას უფრო გლობალურად შევხედავთ, მისი პრობლემები განსაკუთრებულად არ მოგვეჩვენება. რა არის მთლიანობაში ევროზონის ბიუჯეტის 4%-იანი დეფიციტი იაპონიისა და აშშ-ის 10%-თან შედარებით? რა არის მშპ-სთან მიმართებაში სახელმწიფო ვალის 90% აშშ-ის 100%-თან და იაპონიის 200%-თან შედარებით? თუმცა, მიუხედავად ამისა, ევროპაში პრობლემები ღრმავდება. ინვესტორები პერიფერიული ქვეყნების აქტივებისგან შორს გარბიან. მართალია, ევროზონა შედგება ბევრად არაერთგვაროვანი ნაწილებისგან, ვიდრე აშშ და მით უფრო, ვიდრე – იაპონია.
ჯერ კიდევ ევროზონის შექმნის დღიდან ისმოდა კრიტიკა, რომ ისეთი განსხვავებული ქვეყნების მონეტარული კავშირი, როგორიც არის საბერძნეთი და გერმანია, სახელმწიფოების ხარჯებზე და შემოსავლებზე ერთიანი კონტროლის სისტემის გარეშე, ანუ ფისკალური კავშირის გარეშე, საკმაოდ არამდგრადი იქნებოდა. ეს წინასწარმეტყველება, როგორც ჩანს, გამართლდა.
აშშ-მ შუა კრიზისში 2008-2009 წლებში პრობლემური კომპანიების სახელმწიფო პირდაპირი მხარდაჭერის პროგრამა ოპერატიულად მიიღო (თAღP), რომლის მოცულობაც 700 მილიარდი აშშ დოლარი იყო. აშშ-ის ფედერალურმა სარეზერვო სისტემამ პერმანენტულ საფუძველზე განახორციელა 1 ტრილიონ დოლარზე მეტი ღირებულების აქტივების შესყიდვის პროგრამა. რა ხდება ამ თვალსაზ-რისით ევროკავშირში?
მხარდაჭერის საერთოევროპული ფონდებიდან ხელისუფლების ხაზით (EFშF და EშM) საერთო მოცულობით 940 მილიარდი ევრო ჩაეშვა თითქმის კრიზისის დაწყებიდან და მათი მუშაობის მექა-ნიზმი ბოლომდე ჯერ კიდევ არ არის გარკვეული (თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ მათ ბევრად ნაკლები უფლებამოსილება აქვთ, ვიდრე ამერიკულ პროგრამა თAღP-ს). ამ ფონდებიდან თანხის გამოყოფა დაახლოებით ასე ხდება – ჩაის კოვზით ყოველ საათში, ეს კი ამ კრედიტების წარმატებულობას დიდი კითხვის ნიშნის ქვეშ აყენებს. გასული წლის ბოლომდე ევროპის ცენტრა-ლური ბანკის ოპერაციების მასშტაბები საკმაოდ მცირე იყო, სამწლიანმა სადეპოზიტო აუქციონებმა 2011 წლის დეკემბერში და 2012 წლის თებერვალში შეძლეს 3-4 თვის მანძილზე არსებითად უკეთესობისკენ შეეცვალათ სიტუაცია, მაგრამ ევროპის ცენტრალური ბანკი მსგავსი ოპერაციის გატარებას აღარ აპირებს.
ყოველივე ეს მით უფრო საკვირველია, რადგან ჩანასახის მდგომარეობაში მყოფი კრიზისის ლიკვიდაცია და საბერძნეთისა და რამდენიმე პერიფერიული ქვეყნის ობლიგაციების თაობაზე ინვესტორების დაშოშმინება წელიწადნახევრის წინ მოითხოვდა ბევრად ნაკლებ ძალისხმევასა და ფულს. ახლა, ბოლოს და ბოლოს, როგორც იქნა, დაიწყეს წელიწადნახევრის წინანდელი აქტუალური ღონისძიებების განხილვა – ერთიანი ევროობლიგაციების გამოშვება, ბანკების მხარდაჭერის საერთოევროპული ფონდი, გარანტიები შენატანებზე და ა.შ.
ძირითადად ეს იმიტომ ხდება, რომ ევროპის ცენტრალური ბანკისა და დონორი ქვეყნების ხელისუფლებები გარკვეული თვალსაზრისით “თეორიის მძევლები” არიან – ისინი სავსებით მართალ და სწორ პოლიტიკას ატარებენ ეკონომიკური თეორიების მეინსტრიმის თვალსაზრისით, რომელიც ათწლეულების მანძილზეა გამომუშავებული 1970-იანი წლების მაღალი ინფლაციის პერიოდისა და 1980-იანი წლების I ნახევრის რეცესიის შემდეგ. “მონეტარული პოლიტიკა გრძელვადიან პერიოდში არ მოქმედებს მშპ-ის ზრდის ტემპზე, ცენტრალური ბანკი პასუხისმგებელი უნდა იყოს, პირველ რიგში, ინფლაციის ტემპზე, სახლემწიფო მხარდაჭერის ზომები მისი მიმღებების არაეფექტური გადაწყვეტილებების სტიმულირებას არ უნდა ახდენდეს იმ იმედით, რომ ისინი ამას კვლავ მიიღებენ”, – აცხადებენ ანალიტიკოსები. გამორიცხული არ არის, რომ 10 წლის შემდეგ ანალიტიკოსები აღრფთოვანებაში მოვიდნენ ევროზონის ახლანდელი ლიდერების წინასწარჭვრეტის შესაძლებლობების გამო. თუმცა, ჯერ კიდევ კეინსი ამბობდა: “გრძევადიან პერსპექტივაში ჩვენ ყველანი მკვდრები ვართ”. ახლა კი სასურველი იქნებოდა უფრო აქტიური და ეფექტური მოქმედებები ერვოპის ცენტრალური ბანკისა და ევროზონის საკვანძო ქვეყნების მხრიდან – კრიზისიდან თავის დაღწევის ინსტრუმენტები, პირველ რიგში, მათ უპყრიათ ხელთ.
ვინ მოიგებს ევროპის კრიზისგან
დრამატულობის მიუხედავად, ევროპაში სიტუაცია ასე თუ ისე მდგრადია. ნებისმიერი ცვლილება საკმაოდ ძვირი ჯდება, მაგრამ ზოგიერთ ქვეყანას კრიზისი მხოლოდ ხელს აძლევს. როდესაც ევროპის კრიზისს ვიხილავთ, დიდ შეცდომას ვუშვებთ, როცა ვსაუბრობთ პრობლემაზე მთლიანობაში და არ განვიხილავთ ქვეყნებს, რომლებიც ცალ-ცალკე შედიან ევროზონაში. ერთი შეხედვით, მათ ბევრი აქვთ საერთო: ერთიანი მონეტარული და ლოკალური ფისკალური პოლიტიკა, გაბერილი სოციალური ვალდებულებები, ევროპის პერიფერიული ქვეყნების დისბალანსირებული ბიუჯეტი, სავალე ზეწოლის არაკონტროლირებადი ზრდა. მაგრამ ასე გავს თუ არა სხვადასხვა ქვეყნებში კრიზისები ერთმანეთს. იქნებ, ევროპაში არიან ქვეყნები, რომლებმაც მოიგეს ამ კრიზისით? მოდით, გავერკვეთ.
ავიღოთ ყველაზე რთული და აქტიუალური პრობლემა: საბერძნეთის მოახლოებული დეფოლტი და ამ ქვეყნის ევროზონიდან გასვლა, რაზედაც ბევრი საუბრობს, როგორც მომხდარ ფაქტზე. როგორც ცნობილია, საბერძნეთი სახელმწიფო ვალის მომსახურების ღირებულების გაზრდასთან დაკავშირებით უუნარო გახდა დაეფინანსებინა გაბერილი სოციალური ვალდებულებები და დახმარება ითხოვა. ერთი მეორის შემდეგ: ჩინეთმა, არაბეთის გაერთიანებულმა საემიროებმა და რუსეთმა საბერძნეთს დახმარებაზე უარი უთხრეს. საბერძნეთის პრობლემის გადაჭრა გერმანიასა და საფრენგეთს მოუწია, რომლებმაც ამის სანაცვლოდ სახელმწიფო ხარჯების მკვეთრი შემცირება მოითხოვეს. მაგრამ პოლიტიკურად ეს მიუღებელია. რასაკვირველია, თეორიულად ყველამ იცის კიდევ ერთი საიმედო გამოსავალი – ევროზონიდან საბერძნეთისა და კიდევ რამდენიმე პრობლემური ქვეყნის გაყვანა, რომ შესაძლებელი გახდეს ეროვნული ვალუტის დევალვაცია და ევროზე გადათვლით მაინც სახელმწიფო ხარჯების შემცირება. მაგრამ პოლიტიკოსები, რომლებიც ხშირად ახმოვანებენ ასეთ გამოსავალს, არ ითვალისწინებენ, რომ ამის გაკეთება უბრალოდ შეუძლებელია თუნდაც იმიტომ, რომ ევროზონიდან ქვეყნის გაყვანის მექანიზმი არ არსებობს.
საბერძნეთის ევროზონიდან ხანგრძლივი და თანდათანობითი გამოყვანისთვის დრო არ არის, ჩქარა კი ამის გაკეთება შეუძლებელია. ერთ დღეს ბერძნული ბანკები, მაღაზიები და კომპანიები ევროს ნაცვლად დრაჰმაზე ვერ გადავლენ. გარდა ამისა, ქვეყანა ასეთ გარდამავალ დროს უბრალოდ შეწყვეტს თავის ვალდებულებების მომსახურებას, რაც მას დეფოლტამდე მიიყვანს. და ბოლოს, ეს საკმაოდ ძვირადღირებული ღონისძიებაა – გადაიყვანო ქვეყანა ახალ ვალუტაზე. საკითხის ფასი – რამდენიმე ათეული მილიარდი ევრო. ვინ გადაიხის? ალბათ ის, ვინც “გაყრის” ინიციატორი იქნება.
ევროზონაში დარჩენილ ქვეყნებს შესაძლოა “გაყრა” არც მოუნდეთ, ვინაიდან ამ ნაბიჯის თვითღირებულებამ გადააჭარბოს გადარჩენის ფასს. თუკი საბერძნეთის ევროზონიდან გაყვანა ასე თუ ისე შეიძლება გამართლებული იყოს, იტალიასთან დაკავშირებით ბევრად მეტი კითხვა ჩნდება. მართალია, ამ ქვეყნის ეკონომიკა საბერძნეთისაზე უფრო მსხვილია და ვალიც მაღალია, როგორც აბსოლუტურ მაჩვენებლებში, ისე მშპ-სთან მიმართებაში. დღეს იტალიის სახელმწიფო ვალი შეადგენს 1,9 ტრილიონ ევროს, ანუ მშპ-ის 120%-ს, მაგამ იტალია დეფოლტისგან ბევრად დაცულია. საქმე იმაშია, რომ იტალიის სახელმწიფო ვალის მფლობელების ძირითადი ნაწილი (80%) ამავე ქვეყნის მოქალაქეები არიან, ისტორიულად ასე მოხდა, ეს დაკავშირებულია მოსახლეობის დაბეგვრის მექანიზ-მთან. მემკვიდრეობაზე გადასახადი იტალიაში საკმაოდ მაღალია (ქონების 40-50%), ხოლო სახელმწიფო ობლიგაციების მემკვიდრეობით მიღებაზე გარკვეული შეღავათები მოქმედებს. ბევრად მომგებიანია ფული ობლიგაციების სახით ჰქონდეს ადამიანს, იტელიელები სწორედ ასე იქცევიან. ზოგიერთი ექსპერტი ევროპაში სიტუაციას დრამატულად არ მიიჩნევს, ამის მიზეზი ის არის, რომ ამ შემთხვევაში, არიან როგორც წაგებულები, ისე მოგებულები. საუბარია ექსპორტზე ორიენტირებულ ორ ქვეყანაზე: ეგრმანია და საფრანგეთი. ევროპული ვალუტის კურსი ეცემა და ამ კავშირის ქვეყნების მიერ წარმოებული საექსპორტო პროდუქცია უფრო კონკურენტული ხდება, როგორც ქვეყნის გარე, ისე შიდა ბაზარზე და მასზე მოთხოვნა იმატებს.
ამ ქვეყნების ფულად ბაზარზე საკმაოდ საინტერესო ამბები ხდება. “წყნარი ჰავაის” ძებნაში მთელ ევროპის ინვესტორები გერმანიასა და საფრანგეთს მიაწყდნენ. როგორც შედეგი, ამ ქვეყნების ემიტენტების სახელმწიფო და კორპორატიული ობლიგაცები მკვეთრად გაიზარდა. რა თქმა უნდა, მათი შემოსავლიანობა შემცირდა. დღეს მსხვილ გერმანულ კომპანიას შეუძლია ისეხოს ფული წლიური 2%-ით. ხოლო გერმანიის სუვერენულ ობლიგაციებს ახლა უარყოფითი შემოსავლიანობა აქვთ. როგორ შეიძლება ამ სიტუაციაში ბიზნესმა იხეიროს? საკრედიტო რესურსები იაფი ხდება და კომპანიებს შეუძლია დიდი მოცულობით დააფინანსონ წარმოების გაფართოება, ისინი ევროკავშირის სხვა ქვეყნებში მასიურ ექსპანსიას იწყებენ და იაფად ყიდულობენ საწარმოებს. ყოველივე ამას თან დაერთვება მოხმარების ზრდა, რომელიც ინფლაციის დონის შემცირების წყალობიY მოხდება დაახლოებით 1%-ს ქვემოთ.
რა დასკვნა შეიძლება აქედან გაკეთდეს? ექსპერტები ვარაუდობენ, რომ ევროზონაში კრიზისი იმიტომაც ვითარდება, რომ სიტუაციის, ერთი შეხედვით დრამატულობის მიუხედავად, საკმაოდ მდგრადია. ასე რომ, ევროპაში პრობლემები მალე არ მოგვარდება, როგორც იტყვიან, სპექტაკლის ბოლომდე ჯერ ისევ ბევრია სანახავი.