ინსტიტუციური პრობლემა თუ საჯაროობის შიში?

შოთა გეთია
თსუ-ს დოქტორანტი

ის თითქმის 12 წელია რაც ფუნქციონირებს. უფრო ჭეშმარიტი იქნებოდა რომ გვეთქვა, არსებობსო, რადგან ამ სუბიექტთან მიმართებაში სიტყვას _ ”ფუნქციონირება” _ საკმაოდ დიდი დატვირთვა აქვს. წესით, დატვირთვა მასაც არ უნდა აკლდეს: 133 კომპანია, 7 ბროკერი; 6 რეგისტრატორი და დაახლოებით 150 სესია წელიწადში. მას არც ”დილინგ რუმი” აკლია და, მეტიც, თანამედროვე ტექნოლოგიების წყალობით, ბროკერებს სესიებზე დისტანციური წვდომის რესურსიც გააჩნიათ. საკანონმდებლო ბაზაც ნორმალურია. შეიძლება ითქვას, რომ წესები ცოტა მოძველდა (ან თავიდანვე ძველი იყო), რაღაც ხარვეზები არსებობს, მაგრამ არა იმდენი, რომ მუშაობა შეუძლებელი იყოს. ყოველი შემთხვევისთვის, განაცხადში სწერია, რომ ის პასუხობს ფასიანი ქაღალდებით ვაჭრობის საერთაშორისოდ დამკვიდრებული პრაქტიკის საბაზისო მოთხოვნებს. ეროვნული ბანკიც მოწოდების სიმაღლეზეა და ზედამხედველობისთვის ძალისხმევას არ იშურებს. ერთი შეხედვით, ყველა პირობა არსებობს ფუნქციონირებისთვის.

ალბათ უკვე მიხვდით, რომ ”საქართველოს საფონდო ბირჟაზე” ვსაუბრობთ, საქართველოს საფონდო ბაზრის ცენტრალურ ინსტიტუტზე. 2012 წლის 19 დეკემბერს მან თავისი საიუბილეო, 1555-ე სავაჭრო სესია ჩაატარა. ამასთან დაკავშირებით, ბირჟას 3 მეგობარი (ბროკერი) ესტუმრა. მართალია, იუბილე სიმბოლური იყო, თუმცა მათ სიმბოლური საჩუქრებიც კი არ გაიმეტეს მეგობრისთვის. დღის ბოლოს ბირჟა ხელმოცარული დარჩა: გარიგებების რაოდენობა _ 0; გარიგებების ჯამური მოცულობა _ 0; გარიგებების ჯამური ღირებულება _ 0; არაუშავს. ბირჟა სხვა დროსაც არ ყოფილა განებივრებული საჩუქრებით მეგობრებისგან. არა ერთი სესია დასრულებულა მსგავსი შედეგით. თუმცა, ბირჟის 12-წლიან ისტორიას კარგი დღეებიც ახსოვს. ზოგიერთ, ”უხვ” სესიაზე ასამდე გარიგებასაც კი ჰქონია ადგილი. 1555 ჩატარებული სესიის სტატისტიკა ასე გამოიყურება: გარიგებების ჯამური რაოდენობა _ 26535; ჯამური მოცულობა _ 216814704; ჯამური ღირებულება _ 268096334. როგორც ირკვევა, თითო სესიაზე, საშუალოდ, 17 გარიგება განხორციელდა. ამ დროს, ბირჟის პროგრამულ-ტექნიკური უზრუნველყოფა წუთში რამოდენიმე ათასი გარიგების საშუალებას იძლევა. ამაზე, თავის დროზე, ორგანიზატორებმა იზრუნეს, რომლებსაც, ალბათ, სხვა პროგნოზი ჰქონდათ _ დღევანდელი რეალობისგან განსხვავებული. როგორც ჩანს, ბირჟის შემქნელები იმდენად თავდაჯერებული იყვნენ, რომ მათი მოტივაცია USAID-მაც დააფასა და ძალიან აქტიურად იყო ჩართული სასტარტო პროცესებში.

სამწუხაროდ, ორგანიზატორების და დონორების პროგნოზებმა ვერ გაამართლეს. საქართველოს საფონდო ბირჟა _ ფასიანი ქაღალდების ერთადერთი ორგანიზებული ბაზარი, ინვესტორების ინტერესების მიღმა აღმოჩნდა. შესაბამისად, დაბალია მისი ავტორიტეტი საერთაშორისო თანამეგობრობაშიც. საქართველოს საფონდო ბირჟა არ წარმოადგენს არც ერთი რეგიონული თუ საერთაშორისო გაერთიანების წევრს. ამ დროს, რიგის, ტალინის და ვილნიუსის საფონდო ბირჟები NASDAQ OMX GROUP-ს წარმოადგენენ. შეიძლება გვეფიქრა, რომ ამას განაპირობებს ბალტიისპირეთის ქვეყნების შედარებით ძლიერი ეკონომიკა, უფრო განვითარებული საქმიანი გარემო, მეტი ინტეგრაცია დასავლეთთან და სხვა ფაქტორები, რომლებიც განსზღვრავენ მათ უპირატესობას საქართველოსთან მიმართებაში. თუმცა ამ არგუმენტებს აქარწყლებს ის ფაქტი, რომ 2009 წლიდან NASDAQ OMX GROUP-ის სრულყოფილი წევრი გახდა სომხეთის საფონდო ბირჟა. საინტერესოა, რითი შეძლო ჩვენმა მეზობელმა NASDAQ-ის მოხიბლვა. მას ხომ არც ნავთობი აქვს, არც გაზი და საერთაშორისო რეიტინგებშიც ხომ ჩვენს ქვემოთ იმყოფება?!

DJI; S&P100; FTSE30; CAC40; DAX30 ესენი ალბათ ყველასთვის ნაცნობი სიმბოლოებია. ხშირად მოგვიკრავს მათთვის თვალი უცხოურ თუ ქართულ მედიასაშუალებებში. საქმიანი სამყაროსთვის ამ სიმბოლოებს სასიცოცხლო მნიშვნელობა აქვთ. მოცემული ინდექსები აშშ-ის, დიდი ბრიტანეთის, საფრანგეთის და გერმანიის ეკონომიკას ასახავენ. მათ ცვლილებებს გაფაციცებით ადევნებენ თვალყურს პოლიტიკოსები, ანალიტიკოსები, მარკეტმეიქერები თუ საქმიანი საზოგადოების სხვა წარმომადგენლები, განურჩევლად ეროვნებისა თუ ტერიტორიული მიკუთვნებისა. ჩვენც გვაქვს ასეთი ინდექსი _ GშX. ის, მეთოდოლოგიური თვალსაზრისით, არაფრით ჩამოუვარდება ზემოთხსენებულ ლიდერებს. ზუსტად არის განსაზღვრული წესი, ფორმულა და მისი ყველა კომპონენტი, რომლებიც აუცილებელია ინდექსის გამოსათვლელად. გაანგარიშებაც ყოველდღიურად ხდება და განახლებული მონაცემები, ინტერაქტიულად, საქართველოს საფონდო ბირჟის ვებგვერდზე ქვეყნდება. მაგალითად, უახლესი მონაცემებით, GSX-ის მნიშვნელობა 74,7-ია. ეს ცუდია, რადგან მისი საშუალო მნიშვნელობა 100-ს უდრის. ანუ, ინდექსი მეტყველებს, რომ დღეს საქართველოს საფონდო ბაზარზე საშუალოზე ცუდი მდგომარეობაა. მაქსიმალური მნიშვნელობა, რომლისთვისაც ამ ინდექსს მიუღწევია, არის 268 (ივლისი, 2007წ.), ხოლო მინიმალური _ 54,5 (მარტი, 2009 წელი). სტატისტიკას თუ დავეყრდნობით და გავაანალიზებთ, ვნახავთ, რომ GSX-სა და საქართველოს ეკონომიკური ზრდის ტემპს შორისაც გარკვეული კორელაცია არსებობს. თუ ასეა, ეს ინდექსი საინტერესო უნდა იყოს. მიუხედავად ამისა, ინტერესი ძალიან დაბალია, როგორც ქართველი, ისე უცხოელი ინვესტორების მხრიდან. მეტიც, ამ ინდექსს მათი უმრავლესობა საერთოდ არ იცნობს და არც სმენია მისი არსებობის შესახებ. ინდექსი არ პოზიციონირებს არც ერთ ქართულ მედიასაშუალებაში, მით უმეტეს, არ უცხოურში. ეს ნიშნავს იმას, რომ საქართველოს საფონდო ბაზარი, საინვესტიციო თვალსაზრისით, არამიმზიდველია. რა არის ამის მიზეზი?! ამ კითხვაზე პასუხს მარტივად გავცემთ, თუ გავაანალიზებთ ბირჟაზე დარეგისტრირებული ემიტენტების შემადგენლობას, რომელიც 133 კომპანიისგან შედგება. თუ ამ რეესტრიდან გამოვრიცხავთ 3 კომერციულ ბანკს და რამდენიმე კომპანიას, მივიღებთ თითქმის უმოქმედო ორგანიზაციათა ჩამონათვალს, რომლებიც ძალიან სუსტი ფინანსური მაჩვენებლებით ხასიათდებიან. ესენი არიან ტიპიური სააქციო საზოგადოებები, რომელთა საფუძველს წარმოადგენს საბჭოთა საწარმოების ლიკვიდაციის შედეგად მემკვიდრეობით მიღებული, არალიკვიდური უძრავი ქონება. მათ არ გააჩნიათ სამოქმედო ბიზნეს-გეგმა, არ ახორციელებენ მარკეტინგულ ღონისძიებებს და მათ შემოსავალს, უკეთეს შემთხვევაში, მხოლოდ ქონების იჯარისგან მიღებული სარგებელი განსაზღვრავს. ცხადია, მათი აბსოლუტური უმრავლესობა ინვესტორისთვის არამიმზიდველია.

ამ დროს სად იმყოფებიან ქართულ ბაზარზე მოქმედი კომპანიები, რომლებიც თავიანთი ბრუნვის თუ გამოშვებული პროდუქციის მოცულობის მიხედვით, ტოპ-რეიტინგებში ლიდერობენ. რატომ არ თანამშრომლობენ ისინი საქართველოს საფონდო ბირჟასთან? რა შეიძლება იყოს შემაფერხებელი ფაქტორი, თვითონ ბირჟა? მისი ტექნიკური მხარე თუ რეგულაციური ჩარჩო? თუ ასეა, ქართული კომპანიებისთვის ხომ საზღვრები არ არსებობს. მათ ხომ თავისუფლად შეუძლით განახორციელონ IPO ვარშავის, ჰელსინკის, ვილნიუსის ბირჟებზე. ამის პრეცენდენტი არა ერთი არსებობს. მაგალითად, რუსული და უკრაინული კომპანიები, რომლებსაც არ აკმაყოფილებთ მოსკოვის ან კიევის ბირჟის პირობები, მიმართავენ ვარშავის ბირჟას და საკმაოდ წარმატებულ ემისიებსაც ახორციელებენ. საქართველოში ამის ტენდენცია არ ფიქსირდება. თითზე ჩამოსათვლელია იმ კომპანიების რაოდენობა, რომლებმაც უკვე განახორციელეს ან ემზადებიან საერთაშორისო ბირჟებზე ემისიისთვის. მეტიც, ქართული კომპანიების უმეტესობა, თუ მხედველობაში არ მივიღებთ კომერციულ ბანკებს, რომლებსაც კანონით აქვთ განსაზღვრული ორგანიზაციული სტატუსი, ფუნქციონირებს შეზღუდული პასუხისმგებლობის ფორმატში. ის ფაქტი, რომ საქართველოში სააქციო საზოგადოებები ვერ ყალიბდება, მიგვითითებს მენეჯმენტთან დაკავშირებულ პრობლემებზე. ვერ ხერხდება ბიზნესში მენეჯმენტის გამიჯვნა მესაკუთრეებისგან. ამას ამძიმებს საჯაროობის კომპლექსი _ ქართული კომპანიები არ არიან მზად ”ყველას თვალწინ” მუშაობისთვის. ამიტომ ვერ მეგობრობენ ისინი საფონდო ბაზრებთან; ამიტომ ვერ ცნობს ვერავინ – GSX-ს; ამიტომ არის საქართველოს საფონდო ბირჟა მარტო, მოწყენილი.