შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე პირთა დასაქმება და ძირითადი გამოწვევები საქართველოში
თეა ჭაღალიძე
ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ეკონომიკისა და ბიზნესის
ფაკულტეტის ბაკალავრიატის სტუდენტი
Chagalidzetiko@gmail.com
ანოტაცია
თანამედროვე საზოგადოების მიზანია ნებისმიერი ადამიანისთვის განვითარების, თვითრეალიზების თანაბარი პირობების შექმნა. მათ შორის მნიშვნელოვანია სპეციალური საჭიროების მქონე პირების მაქსიმალური ინტეგრირება და ჩართულობა საზოგადოებაში მიმდინარე პოლიტიკურ, სოციალურ-ეკონომიკურ თუ კულტურულ პროცესებში. შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირები არიან ადამიანები, რომლებსაც დაავადების, ტრავმის, გონებრივი თუ ფიზიკური დეფექტის შედეგად ჯანმრთელობის მეტ-ნაკლებად მოშლის გამო, დარღვეული აქვთ ორგანიზმის სასიცოცხლო ფუნქცია, რასაც იგი მიჰყავს ქმედითუნარიანობის დროებით ან მუდმივ შეზღუდვასა და სოციალური დაცვის საჭიროებამდე. ამიტომ, მნიშვნელოვანია, ჯანსაღმა საზოგადოებამ შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე პირებს არ აგრძნობინოს თავი უსარგებლოდ და დაეხმაროს იმ ნიჭის აღმოჩენაში, რომელიც მათ აქვთ. ამის დახმარებით ისინი გახდებიან უფრო აქტიურები ყოველდღიურ ცხოვრებაში. უნდა ითქვას, რომ, როდესაც ადამიანი თავს გრძნობს განსხავავებულად, მისთვის რთულია დაძლიოს მის წინაშე წარმოქმნილი ბარიერები, რომლებიც ხელს უშლის ინტეგრაციას და არ აძლევს საშუალებას მას, განვითარდეს. და ბოლოს, ყველას აქვს განათლების მიღების, დასაქმების და ყველა სოციალურ აქტივობაში ჩართვის უფლება.
Annotation
The goal of modern society is to create equal conditions for development and self-realization for any person. Among them, it is important to maximize the integration and involvement of people with special needs in the current political, socio-economic or cultural processes in society. People with disabilities are people who, due to illness, trauma, mental or physical disability, are more or less disrupted by vital functions of the body, which leads them to temporary or permanent disability and social protection needs. Therefore, it is important that a healthy society does not make people with disabilities feel useless and helps them discover the talents they have. With the help of this, they will become more active in their daily life. It must be said, that when a person feels himself different, it is difficult to overcome the barriers that arise in front of him, which disturb the integration and do not allow him to develop. And finally, everyone has the right to get an education, to be employed and to participate in all social activities!
ზოგადი მიმოხილვა შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე პირთა დასაქმების შესახებ
მსოფლიო ჯანდაცვის ორგანიზაციის 2020 წლის მონაცემებით 1 მლრდ-ზე მეტი ადამიანი ცხოვრობს გარკვეული ფორმის შეზღუდული შესაძლებლობებით, რაც მსოფლიო მოსახლოების დაახლოებით 15 %-ია. „შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირთა უფლებების შესახებ“ გაეროს 2006 წლის კონვენციის მიხედვით გაეროს წევრი ქვეყნები ვალდებულებას იღებენ, უზრუნველყონ და ხელი შეუწყონ შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირთა მიერ ადამიანის უფლებების და ძირითად თავისუფლებათა სრულ რეალიზებას შეზღუდული შესაძლებლობის ნიშნით დისკრიმინაციის გარეშე.[6]
საქართველოში, ისევე როგორც მსოფლიოში, მწვავე პრობლემაა შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე პირთა შრომის უფლებების რეალიზაცია. 2020 წლის მონაცემით, საჯარო სამსახურში დასაქმებული 39 392 ადამიანიდან შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე პროფესიულ საჯარო მოხელეთა რაოდენობა შეადგენს მხოლოდ 51-ს.
იმისათვის, რომ სახელმწიფო ძლიერი იყოს, მნიშვნელოვანია დემოკრატიული ინსტიტუტების გაძლიერება. ასეთი ნაბიჯები მოქალაქეებს უფრო მეტად გააერთიანებს და დააახლოებს. აღსანიშნავია, რომ დასავლური, განსაკუთრებით ევროინტეგრაციის მისწრაფებების გავლენით, დღეს მეტი აქცენტი კეთდება შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე პირების დაფინანსებაზე, მათთვის უკეთესი სამუშაო პირობების შექმნაზე. სახელმწიფო ცდილობს სხვადასხვა პროექტების საფუძველზე შეცვალოს მიდგომები შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე პირების მიმართ. ეს გულისხმობს მათ ჩართულო-ბას ამა თუ იმ სფეროში, შესაძლებლობას, – იყვნენ მაქსიმალურად ხელშეწყობილნი, რომ მიიღონ სრულყოფილი და მათი სურვილის შესაბამისი განათლება, ჰქონდეთ მეტი შანსი, რომ დასაქმდნენ სხვადასხვა საწარმოებსა თუ დაწესებულებაში და ა.შ.
შშმ პირთა დასაქმების მხარდამჭერი მომსახურების განვითარება „დასაქმების ხელშეწყობის მომსახურებათა განვითარების პროგრამას“ უკავშირდება, რომლის განხორციელება საქართველოში 2016 წლიდან დაიწყო. შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე პირების დასაქმების მხარდამჭერი მომსახურების განვითარება „მოწყვლადი დაბალკონკურენტიანი ჯგუფების დასაქმების ხელშემწყობი მექნიზმების შემუშავება და დანერგვა“ ქვეპროგრამის ფარგლებში ხორციელდება. აღნიშნული ქვეპროგრამა ორი კომპონენტისგან შედგება:
(ა) მხარდაჭერითი დასაქმების კონსულტანტთა ჯგუფის ფორმირება;
(ბ) სამუშაო ადგილების ადაპტირებისა და შრომის ანაზღაურების სუბსიდირება. მოცემულ პროგრამას ახორციელებს სოციალური მომსახურების სააგენტო. [7]
რა თქმა უნდა, ძალიან მნიშვნელოვანია რიცხვითი მაჩვენებლები ამ თემასთან დაკავშირებით. დიაგრამაზე ნაჩვენებია საჯარო სამსახურში შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე პროფესიულ საჯარო მოხელეთა რაოდენობა 2020 წლის 1 დეკემბრის მონაცემებით. სტატისტიკიდან ჩანს, რომ 51 ადამიანიდან ყველაზე მეტი (25 ადამიანი) დასაქმებულია ადგილობრივ თვითმართველობაში მაშინ, როცა საქართველოს პარლამენტში, საქართველოს მთავრობისა და პრეზიდენტის ადმინისტრაციაში შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე პირთა რაოდენობა 0-ის ტოლია.
დიაგრამა 1. შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე პროფესიულ საჯარო მოხელეთა რაოდენობა საჯარო სამსახურში 2020 წლის 1 დეკემბრის მონაცემებით
წყარო: http://www.csb.gov.ge/media/3170/9654.pdf
თუმცა სხვა ქვეყნის, მაგალითად გერმანიის მაგალითი რომ ავიღოთ, მათ შეზღუდული შესაძლებლობის ძლიერ მხარედ გამოყენება შეძლეს. „აღმომჩენი ხელების“ სახელით ცნობილი საქმიანობა ძირითადად განკუთვნილია მხედველობის დარღვევის მქონე პირებისათვის. როგორც ვიცით, მსგავს ადამიანებს შეხებითი ფუნქცია აქვთ უფრო მეტად განვითარებული. სწორედ ეს ფუნქციაა გამოყენებული გარკვეული დაავადებების ადრეული გამოკვლევისათვის. გერმანიაში ასევე ფუნქციონირებს 28 პროფესიული ტრენინგ-ცენტრი შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირებისათვის. ცენტრები სთავაზობენ შემდეგ სერვისებს: ინფორმაციის მიწოდება, შეფასება, ტრენინგი და სამუშაოს მოძებნაში მხარდაჭერა.[2]
და ბოლოს, აუცილებლად უნდა აღვნიშნოთ სამოქალაქო განვითარებასთან ერთად არასამთავრობო ორგანიზაციებიც, რომლებსაც, ხშირ შემთხვევაში, თავად შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე პირები აფუძნებენ. ისინი ცდილობენ, დაიცვან თავიანთი უფლებები და ხელი შეუწყონ შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე პირების ინტეგრაციის პროცესს. ერთ-ერთი ასეთი ორგანიზაციაა „ხელმისაწვდომი გარემო ყველასათვის”, რომლის მიზანია შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირთა უფლებების დაცვისა და ადვოკატების უზრუნველყოფა საჯარო მომსახურების სფეროში.
დასაქმების სახელმწიფო პოლიტიკა საქართველოში
საბაზრო ეკონომიკის ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი ნაწილია შრომის ბაზარი. შრომის ბაზრის გამართულად ფუნქციონირება ხელს უწყობს მეცნიერულ-ტექნოლოგიური პროგრესის დაჩქარებას, ახალი ტექნოლოგიების დანერგვას. იგი ერთმანეთთან აკავშირებს და ათანხმებს დამქირევებლებსა და დაქირავებულებს. ერთის მხრივ, დაქირავებულმა უნდა შეასრულოს მასზე დაკისრებული მოვალეობები, მეორე მხრივ, დამსაქმებელმა უნდა უზრუნველყოს უსაფრთო, სამართლიანი სამუშაო გარემო.
დასაქმება რთული სოციალურ-ეკონომიკური, დემოგრაფიული და ფსიქოლოგიური მოვლენაა, რომელიც დაკავშირებულია შემოსავლის მიღების მიზნით საზოგადოებრივად სასარგებლო საქმიანობაში ადამიანების მონაწილეობასთან. მისი მრავალი განმარტებიდან განვიხილოთ შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის მეთოდოლოგია, რომლის მიხედვითაც „დასაქმებულია 15 წლის და უფროსი ასაკის პირი, რომელიც გამოკითხვის მომენტის წინა 7 დღის განმავლობაში მუშაობდა სულ მცირე ერთი საათი მაინც, შემოსავლის (ხელფასის, ნატურალური შემოსავლის, მოგების და ა.შ.) მიღების მიზნით ან ეხმარებოდა უსასყიდლოდ შინამეურნეობის სხვა წევრებს“.
ახლა კი უშუალოდ განვიხილოთ დასაქმების სახელმწიფო პოლიტიკა. ნებისმიერ ქვეყანაში დასაქმების სახელმწიფო სამსახურს ეკისრება მოსახლეობის სოციალურ-ეკონომიკური გარანტიების უზრუნველყოფა სახელმწოფო ბიუჯეტიდან გამოყოფილი სახსრებით, რაც დადგენილია ქვეყნის კანონმდებლობით. მისი ფუნქციებია:
- უმუშევართა აღრიცხვა მათი მიმართვის შემთხვევაში;
- რეგისტირებულ უმუშევართა დიფერენციაცია სხვადასხვა კრიტერიუმით;
- ვაკანსიების აღრიცხვა;
- უმუშევათრთა უფასო მომსახურება ვაკანსიების მოძიებით, შრომითი მოწყობით, პროფესიული გადამზადებით;
- შრომის ბაზრის მუდმივი მონიტორინგი და პროგნოზი;
- შრომის ბაზრის შესახებ სტატისტიკური ინფორმაციის მომზადება.[4]
არაერთი კვლევა ჩატარებულა,რომელთა მიზანსაც წარმოადგენდა შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე პირთა დასაქმებასთან დაკავშირებით დამსაქმებელთა თუ საზოგადოების დამოკიდებულებისა და შეხედულებების გამოკვეთა. მეც გამოვიყენე რაოდენობრივი კვლევის მეთოდი.თუმცმა ჩემი კვლევის სამიზნე ჯგუფს უშუალოდ შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე ის პირები წარმოადგენდნენ, რომელთაც ჰქონდათ ფიზიკური გადაადგილების, სენსორული, ინტელექტუალური ან ფსიქიკური პრობლემები. კვლევაში მონაწილეობა მიიღო 12-მა ადამიანმა (6 მამაკაცი, 6 ქალბატონი) . ხოლო ასაკის მიხედვით 4 ადამიანი (33,3%) იყო 16-29 წლის, ხოლო 8 (66,7%) – 30-59 ასაკობრივ ჯგუფში. კითხვაზე – იყვნენ თუ არა დასაქმებულნი და თუ არა, რა იყო მისი მიზეზი, პასუხი დააფიქსირა 11 რესპოდენტმა, საიდანაც ირკვევა, რომ 2 ადამიანი დასაქმებულია საკუთარი პროფესიით, ხოლო 2 დასაქმებულია სხვა სფეროში. დანარჩენებმა კი, დააფიქსირეს უმუშევრობის რამდენიმე მიზეზი. (იხილეთ დიაგრამა2.)
დიაგრამა 2. კვლევაში „შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე პირთა დასაქმება და ძირითადი გამოწვევები საქართველოში“ რესპოდენტთა პასუხები მათი დასაქმების სტატუსის შესახებ, 2021 წლის 19 ივნისი
წყარო: https://docs.google.com/forms/d/1CYo6L88sbkE3Nxc1oAC5ALY6S8wK6qMBoOC8zG1WCy8
ასევე სამწუხარო შედეგი მივიღე დასაქმების ხელშეწყობის სახელმწიფო სააგენტოს პროგრამასთან დაკავშირებით. 11 გამოკითხულიდან მხოლოდ 2-მა ისარგებლა ამ პროგრამით. 3-მა დააფიქსირა, რომ ვერ დაეხმარა პროგრამა, ხოლო 6 რესპოდენტს არც კი სმენია ამის შესახებ. თუმცა, ამავე კვლევიდან გამოიკვეთა, რომ დასაქმებულების სამუშაო ადგილი არის სრულიად ან ნაწილობრივ მაინც ადაპტირებული. კვლევა, რა თქმა უნდა, ეხებოდა სტერეოტიპებსაც. რესპოდენტებს უნდა დაეწერათ თუ რა სახის სტერეოტიპები ხვდებოდათ სამუშაო სივრცეში და მათი პასუხები რომ განვაზოგადოთ, ძირითადად თანამშრომლების მიერ იგრძნობოდა სიბრალული, ასევე უკვირდათ თუ როგორ ასრულებდნენ დამოუკიდებლად სამუშაოს, როგორ ახერხებდნენ ტრანსპორტირებას, ან უვლიდნენ შვილებს, როგორ მუშაობდა მცირედმხედველი კომპიუტერთან და სხვა.
საქართველოს შრომის კოდექსის მეორე მუხლის მესამე ქვეპუნქტის მიხედვით-
„შრომით ურთიერთობაში აკრძალულია ნებისმიერი სახის დისკრიმინაცია რასის, კანის ფერის, ენის, ეთნიკური და სოციალური კუთნილების, ეროვნების, წარმოშობის, ქონებრივი და წოდებრივი მდგომარეობის, საცხოვრებელი ადგილის, ასაკის, სქესის, სექსუალური ორიენტაციის, შეზღუდული შესაძლებლობის, რელიგიური ან რაიმე გაერთიანებისადმი კუთვნილების, ოჯახური მდგომარეობის, პოლიტიკური და სხვა შეხედულების გამო“.(3) თუმცა, სამწუხაროდ, შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე პირთა დისკრიმინაცია რეალურად მაინც ხდება.
ბარიერები მოწყვლადი ჯგუფების დასაქმების მიმართულებით
გარემო ჯანსაღია მხოლოდ მაშინ, როდესაც ადამიანები თანასწორი უფლებებით სარგებლობენ. გაეროს შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე პირთა კონვენციის 27-ე მუხლით განისაზღვრა, რომ შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირს აქვს თანაბარ პირობებში დისკრიმინაციის გარეშე დასაქმების უფლება. მიუხედავად ამისა, სამუშაოს ძიების პროცესში შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე პირები სხვადასხვა ტიპის ბარიერებს, სამწუხაროდ, მაინც აწყდებიან. ესენია: დამსაქმებლის სტერეოტიპული, დისკრიმინაციული დამოკიდებულება, მიმღებლობის დონე, სამუშაო ადგილების ადაპტირება, შეზღუდული შესაძლებლობების და სპეციალური საგანმანათლებლო საჭიროების მქონე პირთა მიმართ სტერეოტიპების არსებობა, საკანონმდებლო დონეზე არსებული სირთულეები.
შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე პირთათვის დასაქმება – ეს არის ადაპტაციის გზა. დასაქმების ადგილზე არიან ადამიანები, ვისთან ურთიერთობაც ეხმარებათ მათ ინტეგრაციისა და რესოციალიზაციის პროცესში, თუმცა საზოგადოების დიდი ნაწილი სტერეოტიპულად აზროვნებს. ამ შემთვევაში იკვეთება როგორც პოზიტიური, ასევე ნეგატიური დისკიმინაციის ფორმა. პოზიტიურია, როდესაც თანამშრომლები ცდილობენ მუშაობის პროცესში დაეხმარონ ან მათი საქმე შეითავსონ, ხოლო ნეგატიურის შემთხვევაში კოლეგები აპროტესტებენ შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე პირების იქ ყოფნას, რადგან ფიქრობენ რომ შესაბამისი კვალიფიკაცია არ აქვთ. [1]
ვფიქრობ, ჯერ კიდევ არ არის საზოგადოება მზად, რომ მიიღოს ისინი სამუშაო ადგილზე, თავის მხრივ, არც შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე პირები თვლიან თავს ქართულ საზოგადოებაში ინტეგრირებულად. მათი უმრავლესობა მოკლებულია თვითრეალიზებისა და სრულფასოვანი ცხოვრების შესაძლებლობებს, აქვთ ნაკლები ურთიერთობა თანამშრომლებთან. ამის გამო მათ, ხშირ შემთხვევაში, უწევთ სამსახურის დატოვება.
საბოლოოდ, მინდა ვთქვა, რომ საქართველოში ნელ-ნელა საზოგადოების მხრიდან შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე პირების მიმართ დამოკიდებულებები, განწყობები იცვლება. ეს შედეგი ძირითადად მიიღება იმ ადამიანების მხრიდან, რომლებსაც აქვთ ურთიერთობა შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე პირებთან სკოლაში, უნივერსიტეტში, სამსახურში და ა.შ. აქედან გამომდინარეობს ის, რომ ხელმისაწვდომობასთან ერთად მნიშვნელოვანია ურთიერთობა, რათა მოხდეს სტერეოტიპების დამსხვრევა, რომ ასეთი ადამიანები უუნაროები არ არიან. ვფიქრობ, რომ შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე პირის მიერ მიღებული გადაწყვეტილება, რომ იყოს აქტიური მოქალაქე არის საკუთარ თავთან დიდი ბრძოლის შედეგი და საზოგადოებამ ხელი უნდა შეუწყოს მათ არჩევანს.
დასკვნა
დღეს შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე პირთა დასაქმება მნიშვნელოვანი გამოწვევაა საქართველოში. არსებული რეგულაციების, შრომის კოდექსის და კვლევების საფუძველზე დასტურდება, რომ უამრავი პრობლემის წინაშე დგას შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე პირთა დასაქმების საკითხი. დამაბრკოლებელ ფაქტორებს ძირითადად უკავშირდება: გაუმართავი საკანონმდებლო ბაზა, არაადაპტირებული და მადისკრიმინირებელი გარემო, ინკლუზიური განათლების ჩავარდნა, საზოგადოების ინფორმირებულობის დაბალი დონე, შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე პირთა უნარებსა და გამოცდილებაზე გავრცელებული სტიგმა და სტერეოტიპული აზროვნება როგორც დამსაქმებელთა, ასევე საზოგადოების მხრიდან.
შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირების მიმართ საზოგადებაში გავრცელებულ დამოკიდებულებად ითვლება: თავის არიდება, სიბრალული, გარიყვა, იზოლაცია, გადაჭარბებული დაცვა, ხშირად დაცვინვა და აგრესია. როგორც ზემოთ აღვნიშნე საზოგადოების ამდაგვარი დამოკიდებულება უკიდურესად უარყოფითად აისახება მათ ფსიქიკურ და სულიერ მდგომარეობაზე. ყველა ის სირთულე, რომელსაც შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე პირები უპირისპირდებიან, შედეგია იმ დამოკიდებულებისა, რომელიც საზოგადოებას შეზღუდულობის მიმართ აქვთ. ამიტომ ვფიქრობ, უმნიშვნელოვანესი საკითხია გარემოს ადაპტირება და საზოგადოების ცნობიერების ამაღლებაზე ზრუნვა. ადაპტირებული გარემო ავტომატურად გამოიწვევს უფრო მეტი გადაადგილების შეზღუდვის მქონე პირის ქუჩაში გამოსვლას და მათ სოცილიზაციას. შესაბამისად, საზოგადოებასაც მათთან უფრო ხშირად ექნება კონტაქტი და ამით უფრო მეტად გაიზრდება საზოგადოების ცნობიერება შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე პირთა შესახებ. სავალდებულოა ასევე შეზღული შესაძლებლობების მქონე პირების მშობლების ცნობიერების ამაღლებაც, რათა ხელი შეუწყონ შვილების დამოუკიდებლობას. სწორედ ჩვენ, საზოგადოებას, სახელმწიფოს, შეგვწევს ძალა, რომ დავეხმაროთ მათ, გახდნენ საზოგადოების სრულფასოვანი წევრები.
გამოყენებული ლიტერატურა
- „შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირების ინტეგრაციის ბარიერები ქართულ საზოგადოებაში“, (ბ. დარსალია, 2017, თსუ, თბილისი)
- „შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე პირების დასაქმება“,(მ.ზაქარეიშვილი, ლ.ბარაბაძე, ვ. მიდელაური,2015, თბილისი)
- საქართველოს შრომის კოდექსი
- სოციალური პოლიტიკა (მ. შელია, 2020, თსუ, თბილისი)
- Employment, Social Affairs & Inclusion PES approaches for sustainable activation of people with disabilities (Scharle A. 2013, European Commission)
- matsne.gov.ge/ka/document/view/2334289?publication=0&scroll=100
- http://gov.ge/files/439_57125_293451_333.pdf
- https://idfi.ge/ge/emplyment_of_pwds_in_georgia
- https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/disability-and-health
