როგორი საგადასახადო სისტემები აქვთ ჩვენს მეზობლებს
მოამზადა მარი წიკლაურმა
საზოგადოების განვითარების ისტორიაში ვერც ერთმა სახელმწიფომ ვერ შეძლო გადასახადების გარეშე არსებობა, ვინაიდან თავისი ფუნქციების შესასრულებლად მას გარკვეული თანხები ესაჭიროება, რომელთა შეგროვება მხოლოდ გადასახადების გზით არის შესაძლებელი. შესაბამისად, საგადასახადო წნეხის მინიმალური დონე სახელმწიფოს მიერ მისი ფუნქციების (მართვა, თავდაცვა, სასამართლო, საზოგადოებრივი წესრიგის დაცვა და ა. შ) შესასრულებლად გაღებული ხარჯებით განისაზღვრება. რაც უფრო მეტი ფუნქცია აკისრია სახელმწიფოს, მით უფრო მეტი გადასახადი უნდა აკრიფოს.
ერთმნიშვნელოვნად შეიძლება ითქვას, რომ თანამედროვე ეტაპზე პოსტსაბჭოურ ქვეყნებში გადასახადების როლი გაცილებით უფრო დიდია, ვიდრე არც ისე შორეულ წარსულში იყო, როდესაც გადასახადებს სახელმწიფოს მიერ ეკონომიკური პოლიტიკის გატარებისას შედარებით ნაკლები ყურადღება ექცეოდა.
დღეს სახელმწიფოს ეკონომიკურ ცხოვრებაზე ზემოქმედებისათვის მნიშვნელოვანი ფულადი სახსრები ესაჭიროება, რომელიც ქვეყანას მისი ფუნქციების შესრულებაში დაინტერესებულმა მხარეებმა – კერძო და იურიდიულმა პირებმა უნდა მიაწოდონ. სწორედ ამისთვის არსებობს გადასახადების სისტემა. საგადასახადო სისტემის მეშვეობით სახელმწიფო აქტიურად ერევა ბაზრის “მუშაობაში”, არეგულირებს წარმოების განვითარებას და ამგვარად, გარკვეული დარგების და საკუთრების ფორმების სწრაფ ზრდას და განვითარებას უწყობს ხელს, სხვებისას კი, პირიქით, აფერხებს. თანამედროვე სახელმწიფოებში ბიუჯეტში თანხების მობილიზაციისთვის გადასახადების რთული სისტემა გამოიყენება, რომელიც ბევრ გადასახადს, მოსაკრებელს და სალიცენზიო საქმიანობის ნაირსახეობას მოიცავს.
ეკონომისტების და საგადასახადო რეფორმით დაკავებულ პირთა აზრით, ქვეყნის ბიუჯეტის მდგომარეობა, ძირითადად, ფაქტორთა სამ ჯგუფზეა დამოკიდებული. პირველი: ეკონომიკის, განსაკუთრებით, სამამულო მრეწველობის და ვაჭრობის განვითარების დონეზე; მეორე: საგადასახადო კანონმდებლობის ეკონომიკურ სიტუაციასთან შესაბამისობაზე; და მესამე: ქვეყნის საგადასახადო სისტემის სიძლიერეზე.
რუსეთი
თანამედროვე ეტაპზე გადასახადებს რუსეთის ეკონომიკური პოზიციის გამყარებაშიც ძალზე დიდი როლი აკისრიათ. 1992 წლიდან აქ მოქმედებს იურიდიულ და ფიზიკურ პირთა სახელმწიფოსთან ფინანსური ურთიერთობების სისტემა, რომელიც საგადასახადო კანონებზეა დაფუძნებული. ეკონომიკური და ფინანსური კრიზისი, რომელმაც რუსეთი 90-იანი წლების ბოლოს მოიცვა, რუსეთის ფედერაცია რეფორმების ჩატარების და სტაბილიზაციის პროგრამის შემუშავების აუცილებლობის წინაშე დააყენა. ამ დროს გადამწყვეტი მნიშვნელობა კრიზისის დაძლევაში საგადასახადო სამსახურს ენიჭებოდა, რადგან გადასახადები რუსეთის ფედერალური ბიუჯეტის შემოსავლების 92 %-ს შეადგენდა.
კრიზისმა რუსეთის საგადასახადო კანონმდებლობის უამრავი ხარვეზი გამოააშკარავა. მისი საგადასახადო სისტემის ძირითად ნაკლს ფისკალური ორიენტირი წარმოადგენდა. საგადასახადო სისტემა საწარმოთა მოგების ამოღების გზით ბიუჯეტის დეფიციტის დაფარვაზე იყო ორიენტირებული და კონფისკაციურ სახეს ღებულობდა. სახელმწიფოს საწარმოების მოგების 85-90% სხვადასხვა გადასახადების გზით მიჰქონდა. ამის შედეგად, შეიქმნა მდგომარეობა, როდესაც საგადასახადო სისტემა იმის ნაცვლად, რომ ხელს უწყობდეს წარმოებას და ამით საგადასახადო ბაზას ზრდიდეს, თავისთვის ვითარდება, საწარმოები კი – თავისთვის.
საგადასახადო რეფორმა, ძირითადად, ფედერალური გადასახადების შემცირებაზე, მათი სიმძიმის მწარმოებლებიდან მომხმარებლებზე გადატანაზე და გადამხდელებს და სახელმწიფოს შორის ურთიერთობების მოწესრიგებაზე იყო მიმართული.
საგადასახადო სისტემის რეფორმირების შედეგად, მშპ-ში გადასახადების წილის მიხედვით, რუსეთი იმ ქვეყნების რიგში აღმოჩნდა, რომლებსაც განვითარებული საბაზრო ეკონომიკა და დაბეგვრის ზომიერი დონე გააჩნიათ. თანამედროვე რუსეთის გადასახადების სტრუქტურა შემდეგნაირად გამოიყურება: ინდივიდუალური საშემოსავლო გადასახადი 7,8%-ს შეადგენს;
მოგების გადასახადები – 35,3%-ს;
ფიზიკურ პირთაAმოგების გადასახადი – შრომის ანაზღაურების ფონდის 9,2%-ს;
სოციალური დაზღვევის ანარიცხები – 22,4%-ს;
სარგებლობის გადასახადები – 21,1%-ს;
აქციზები – 3,9%-ს;
სხვა გადასახადები – 14,0%-ს.
ამგვარად, მიუხედავად იმისა, რომ რუსეთის საგადასახადო სისტემის შექმნისას გათვალისწინებული იყო დასავლური ქვეყნების გამოცდილება (განსაკუთრებით გერმანიის, კანადის, აშშ-ის და შვედეთის), იგი მკვეთრად განსხვავდება ამ ქვეყნებში მოქმედი სისტემებისაგან, რაც განსაკუთრებით შესამჩნევია ქვეყნის ბიუჯეტში საწარმოების მოგების და დამატებული ღირებულების გადასახადების ხვედრითი წილის კუთხით. ამავე დროს რუსეთში ძალზე დაბალია ინდივიდუალური საშემოსავლო გადასახადი, შედარებით დაბალია ფიზიკურ პირთა მოგების გადასახადის განაკვეთი (შრომის ანაზღაურების ფონდის 9,2 %), ჯერჯერობით საკმაოდ დაბალია ბუნებრივი რესურსებით სარგებლობისთვის დაწესებული გადასახადი, რომელიც 2,8 %-ს შეადგენს. რუსეთის საგადასახადო სისტემაში ასევე საკმაოდ მოკრძალებულია ქონების გადასახადის როლი – იგი კონსოლიდირებული ბიუჯეტის 6,5 % შეადგენს. დასავლეთის გამოცდილებისგან განსხვავებით, ირიბი გადასახადები რუსეთში საბიუჯეტო შემოსავლების ძირითად წყაროს წარმოადგენენ. მათი წილი რუსეთის ფედერალური ბიუჯეტის შემოსავლების 70,7%-ს შეადგენს.
რუსეთის საგადასახადო სისტემა მსოფლიო პრაქტიკაში ერთ-ერთი ყველაზე “ახალგაზრდაა” და მიუხედავად იმისა, რომ საგადასახადო რეფორმის შედეგად იგი საგრძნობლად დაიხვეწა, მას განმტკიცება და შემდგომი სრულყოფა ესაჭიროება.
თურქეთი
მიუხედავად იმისა, რომ თურქეთის გადასახადების აკრეფის საკითხი მოწესრიგებულია, სახელმწიფო ბიუჯეტის შემოსავლები ამ კუთხით ევროპული სახელმწიფოების მაჩვენებლებს მნიშვნელოვნად ჩამორჩება. აქ ხელისუფლების წარმომადგენელნი ისეთ ზომებს მიმართავენ, რაც ქვეყნის მომავალს საფრთხეს უქმნის. ამ კუთხით დაშვებული შეცდომების, კერძოდ საგადასახადო წნეხის 10%-დან (50-იან წლებში) 20%-მდე (80-იან წლებში) გაზრდის შედეგად, თურქეთის მოქალაქეთა გარკვეულმა კატეგორიამ პრესსინგს, ფაქტობრივად, ვერ გაუძლო, სახელმწიფოს შემოსავლები ხარჯებს ვერ ფარავენ, ინფლაცია კი, ბიუჯეტის 40%-იანი დეფიციტის გამო კვლავ იზრდება.
თურქეთში დაბეგვრის პროგრესიული შკალა მოქმედებს. გადასახადები 15%-დან 40%-მდე მერყეობს, საგადასახადო განაკვეთი ორგანიზაციების მოგებაზე 30%-ს შეადგენს. მათ ეკისრებათ ასევე დამატებითი გადასახადი 10%-ის ოდენობით. კაპიტალიდან მიღებულ მოგების გადასახადს მოგების გადასახადის სახით იხდიან. დამატებული ღირებულების გადასახადი თურქეთში, ძირითადად, 18% შეადგენს. ცალკეულ შემთხვევებში იგი 1%-დან 40%-მდე მერყეობს. ამ გადასახადით იბეგრება როგორც თურქული, ისევე უცხოეთიდან შემოტანილი საქონელი. გადასახადით იბეგრება ასევე ეროვნული ღია საზოგადოებების დივიდენდები 5%-ის ოდენობით, ხოლო ეროვნული დახურული საზოგადოებების დივიდენდები – 15%-ის ოდენობით. კომერციული ობლიგაციების პროცენტები გადასახადით 12%-ის ოდენობით იბეგრება, სახელმწიფო ობლიგაციები – 4%-19%-ის ოდენობით, სავალუტო დეპოზიტები – 16%-18%-ით, ეროვნული ვალუტის დეპოზიტები კი – 6%-16%-ით. ამ დროს დეპოზიტების პროცენტებიდან გადასახადი გადასახადის კონკრეტული ოდენობა დეპოზიტის ვადაზეა დამოკიდებული. ბანკების და სადაზღვევო კომპანიების მიერ განხორციელებული გარიგებები იბეგრება გადასახადით, რომელიც 1%-5%-მდე მერყეობს.
ფიზიკური პირები იხდიან დაქირავებული შრომის გადასახადს და სამეწარმეო საქმიანობის გადასახადს. სადაზღვევო ანარიცხები თურქეთის მოქალაქეებისთვის დაქირავებული შრომით მიღებული შემოსავლის 22.5%-ს შეადგენს, მაგრამ ის კანონით განსაზღვრულ ზღვარს არ უნდა აღემატებოდეს. უცხოელი მოქალაქისთვის სადაზღვევო ანარიცხები დაქირავებული შრომის შემოსავლის 5%-ს შეადგენს, თუმცა კანონით განსაზღვრულ ზღვარს არც ის უნდა აღემატებოდეს. უძრავი ქონება თურქეთში ყოველწლიური გადასახადით 0,3%-0,6%-ის ოდენობით იბეგრება. უძრავი ქონების გაყიდვისას გადასახადი 4%-8%-ს აღწევს, რომელსაც ორივე მხარე (გამყიდველი და მყიდველი) იხდის.
თუ კერძო ფირმა ფართს ფიზიკური პირისგან იღებს, წელიწადში არენდის საერთო ღირებულების 27% საგადასახადო უწყების ანგარიშზე უნდა იყოს გადარიცხული. თუ საარენდო ხელშეკრულება იურიდიულ პირთან იდება, გადასახადის განაკვეთი შედარებით დაბალია – 15%. თურქ მოქალაქეთა და აქ მომუშავე უცხოელებს შორის დაბეგრვის კუთხით სხვაობა არ არსებობს, თუ ეს უკანასკნელნი ოფიციალური წარმომადგენლობების (საელჩოების, საკონსულოების და ა. შ.), მასობრივი ინფორმაციის ან საერთაშორისო ორგანიზაციების თანამშრომლები არ არიან. სწორად ამიტომ, თურქეთის მოქალაქეები ხშირად მიდიან აზერბაიჯანში ერთობლივი საწარმოს დაფუძნების მიზნით, აქ აფუძნებენ კომპანიას, თვითონ კი “ჩრდილში” რჩებიან. ამ გზით ისინი, ერთი მხრივ, საწესდებო კაპიტალში მნიშვნელოვანი თანხების ჩადებას თავს არიდებენ, მეორე მხრივ კი, ადგილობრივი პარტნიორების წყალობით თურქეთში მოქმედი კანონმდებლობის შეღავათებით სარგებლობენ.
თურქეთში გადასახადებს მხოლოდ ეროვნულ ვალუტაში – თურქულ ლირაში იხდიან. ადგილობრივი კანონების თანახმად, წლის ბოლოს შესაძლებელია მიღებული შემოსავლების საზღვარგარეთ გადარიცხვა, რისთვისაც საშემოსავლო დეკლარაციის შევსებაა საჭირო.
თურქეთში არ იბეგრება შემდეგი სახის შემოსავლები:
– საინვესტიციო პორტფელში შეტანილი უძრავი ქონების საინვესტიციო ფონდების მოგება;
– კაპიტალის ფონდების მოგება;
– არასახელმწიფო საპენსიო ფონდების მოგება;
– საინვესტიციო ფონდების ფასიანი ქაღალდებიდან მიღებული ქონება, კანონით განსაზღვრული პირობების დაცვის შემთხვევაში;
– უცხოურ კომპანიებში მომუშავე თურქეთის მოქალაქეების მიერ უცხოურ ვალუტაში მიღებული კომპენსაციები, იმ პირობით, რომ ამ კომპენსაციას კომპანია უცხოეთში მიღებული შემოსავლებიდან იხდის. არ იბეგრება ასევე ექსპორტი.
თურქეთის მოქალაქეები კანონებს, ძირ ითადად, იცავენ, რაც არა მართლმსაჯულების შიშით, არამედ მორჩილების მრავალწლიანი, მეტიც, მრავალსაუკუნოვანი ტრადიციებითაა განპირობებული.
აზერბაიჯანი
ბოლო წლებში აზერბაიჯანის ეკონომიკაში პოზიტიური ძვრები შეინიშნება. მიუხედავად ამისა, ქვეყანაში უამრავი სერიოზული პრობლემა არსებობს, რომელთა გადაწყვეტის გარეშე ქვეყნის მომდევნო განვითარება წარმოუდგენელია.
უმთავრეს ამოცანას მოქმედი საგადასახადო სისტემის სრულყოფის საკითხი წარმოადგენს. ცნობილია, რომ გადასახადების გზით ისეთი განვითარებული ქვეყნები, როგორიცაა, აშშ და იაპონია ბიუჯეტში მშპ-ის 27-29%, შვედეთი კი – 50% მობილიზებას ახორციელებენ. დღეისათვის აზერბაიჯანი გადასახადების გზით მშპ-ის 12%-14% მობილიზებას ახდენს. იმ შემთხვევაში, თუ ქვეყნის დღევანდელი პოლიტიკა მომავალშიც გაგრძელდება, ბიუჯეტში გადასახადების მობილიზაციის დონის ზრდა ნაკლებადაა მოსალოდნელი.
პრაქტიკა გვიჩვენებს, რომ საშემოსავლო გადასახადის ოპტიმალური დონე 40-45%-ს შეადგენს, კორპორატიულის – 35-45%-ს, დამატებული ღირებულების საშუალო განაკვეთისათვის კი ოპტიმალური დონე 12-18%-ა. აზერბაიჯანში საშემოსავლო გადასახადის მაქსიმალური განაკვეთი 40%-ს შეადგენს, მოგების გადასახადის – 30%-ს, დამატებითი ღირებულების გადასახადის კი – 20%-ს. ამ გადასახადების თანაფარდობა ოპტიმალურ ვარიანტს შეესაბამება. მიმდინარე ეტაპზე, როდესაც ქვეყნის ეკონომიკა რეალური ეკონომიკური აღმავლობის გზას დაადგა, დგება გადასახადების ეტაპობრივი შემცირების საკითხი. ასევე მიზანშეწონილად ითვლება გადასახადებისაგან მოგების ნაწილის განთავისუფლება, რომელიც ახალი ტექნიკისა და ტექნოლოგიების ათვისებაზეა მიმართული. ამას ეკონომიკის რეალური სექტორის განვითარებისათვის პრინციპული მნიშვნელობა ენიჭება. საჭიროა ასევე საგადასახადო ბაზის გაზრდა ეკონომიკის რეალური სექტორის გამოცოცხლების, “ჩრდილოვანი ეკონომიკის” აღკვეთის, საგადასახადო სისტემის გამარტივების, საგადასახადო დისციპლინის გაძლიერების, საგადასახადო შეღავათების შემცირების და ა. შ. გზით. დღეს აზერბაიჯანის მოქალაქე, რომლის შემოსავალი 300 დოლარს შეადგენს, იხდის საშემოსავლო გადასახადს 40%-ის ოდენობით, რაც საშუალო ფენის ფორმირებისა და გაფართოების პროცესს უშლის ხელს. ამიტომ, დღეს აზერბაიჯანის მთავრობისათვის პირველი და პრინციპულად მნიშვნელოვანია ფიზიკურ პირთათვის დაბეგვრის სისტემის შერბილება.
ექსპერტების აზრით, თუ აზერბაიჯანის ხელისუფლებას მისი მოქალაქეების და კომპანიების სახით აკურატული გადამხდელების დანახვა სურს, მან თამაშის მკვეთრად განსაზღვრული წესები უნდა შემოიღოს. ნათელია, რომ აზერბაიჯანის საგადასახადო კანონმდებლობის გლობალური რეფორმირების გარეშე საუბარი ამ ქვეყნის “საგადასახადო სისტემის” ეფექტურობაზე აზრს მოკლებულია, ისევე, როგორც აბსურდულია იმაზე ფიქრი, რომ ეს სისტემა იმუშავებს.
სომხეთი
სომხეთის საგადასახადო სისტემის ფუნქციონირების და ეფექტურობის შესახებ თვითონ სომხეთში და მის ფარგლებს გარეთ უამრავი განსხვავებული, რომ არ ითქვას, საწინააღმდეგო აზრი არსებობს.
საგადასახადო სისტემის მდგომარეობის შესწავლის მიზნით საერთაშორისო სავალუტო ფონდმა სპეციალური გამოკვლევა ჩაატარა, რომლის შედეგადაც გაირკვა, რომ ქვეყნის ბიუჯეტის შემოსავალმა გადასახადების კუთხით ბოლო წლებში მშპ-ის 14,6% შეადგინა, მათ შორის 47,8% დამატებული ღირებულების გადასახადმა შეადგინა და 8,7% – მოგების გადასახადმა. ამ მაჩვენებლის მიხედვით, მშპ-სთან მიმართებაში დამატებული ღირებულების გადასახადის დონით სომხეთი ყოფილ საბჭოთა რესპუბლიკებში ბოლოდან მეორე ადგილზეა და მნიშვნელოვნად ჩამორჩება დსთ-ის საშუალო მაჩვენებელს (28%). თუმცა, ოფიციალური ინფორმაცია ფონდის მიერ გამოქვეყნებული მონაცემებისგან განსხვავდება. ოფიციალური მონაცემებით, დამატებული ღირებულების გადასახადი სომხეთის სახელმწიფო ბიუჯეტის გადასახადების კუთხით მიღებული თანხების 51,2%-ს შეადგენს, რაც ბიუჯეტის საშემოსავლო ნაწილის საერთო სტრუქტურაში 41,6%-ს შეადგენს, მოგების გადასახადი – 9,4%-ს, საშემოშავლო კი – 6,7%-ს.
რაც შეეხება უშუალოდ სომხეთის საგადასახადო კანონმდებლობას, იმ შემთხვევებში, როდესაც ამ ქვეყნის კანონები იდენტურია დსთ-ის სხვა ქვეყნების სისტემებისა, მათი სისწორის, შესრულებადობის და პრაქტიკული გამოყენების კუთხით ისინი მნიშვნელოვნად ჩამორჩებიან პრიბალტიკის და აღმოსავლეთ ევროპის ანალოგიურ კანონებს. გარდა ამისა, სომხეთის საგადასახადო ადმინისტრირება და საგადასახადო სისტემის გამოყენება საგადასახადო სტრუქტურების მხრიდან არაეფექტურია და ხასიათდება ფართოდ გავრცელებული კორუფციით. აღსანიშნავია, რომ ასეთი პოლიტიკის ძირითადი შედეგებია: ქვეყანაში არსებულ პოტენციალთან შედარებით გადასახადების აკრეფის დაბალი დონე და პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების შემოსავლისთვის არახელსაყრელი გარემოს არსებობა. მიუხედავად ეროვნული შემოსავლის მნიშვნელოვანი ზრდისა წინა წლებთან შედარებით, უცხოელი ექსპერტების აზრით, მოგების და საშემოსავლო გადასახადის აკრების დაბალი დონე განპირობებულია, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ცუდი ადმინისტრირებით, რაც სახელმწიფოს საგადასახადო პოლიტიკის გადაფასების აუცილებლობას მოწმობს. საგადასახადო ტვირთის არათანაბარი განაწილების და არასრულყოფილი ადმინისტრირების საკითხების მოგვარების გარეშე სომხეთის საგადასახადო სისტემა მასზე დაკისრებული ფუნქციების შესრულებას ვერ შეძლებს.
როგორც ვხედავთ სხვადასხვა ქვეყნების საგადასახადო კანონმდებლობა ძალზე ინდივიდუალურია. საგადასახადო ნორმების გამოყენების წარმატება დამოკიდებულია კონკრეტული ქვეყნის ეკონომიკური სტრუქტურის თავისებურებაზე, მისი სახელმწიფო აპარატის ორგანიზაციასა და ეფექტურობაზე. ევროპული ქვეყნები, ერთი შეხედვით, ეკონომიკის ტიპების და სამართლებრივი სივრცის მიხედვით ერთმანეთისგან თითქმის არ განსხვავდებიან. მიუხედავად ამისა, ევროკავშირის მიერ წამოწყებული საგადასახადო სისტემის “ჰარმონიზაციის” პროცესი დღემდე არ დასრულებულა.
გასათვალისწინებელია, რომ დასავლური ეკონომიკა ევოლუციურად ორი, სამი საუკუნის მანძილზე. მათი საგადასახადო სისტემა კი, ეკონომიკაში მიმდინარე ცვლილებების კვალდაკვალ ვითარდებოდა. პოსტსაბჭოურ ქვეყნებში მომხდარმა რადიკალურმა ცვლილებებმა მოვლენათა ეტაპობრივი განვითარების პროცესი დაარღვია.
ამგვარად, პოსტსაბჭოური ქვეყნებისთვის დასავლური ქვეყნების გამოცდილება გასათვალისწინებელია, მაგრამ უცხოურ პრაქტიკაში გამომუშავებული სქემების და ნორმების მექანიკური გამოყენება ყოფილი საბჭოური ქვეყნების საგადასახადო სისტემებისთვის ნაკლებად ეფექტური იქნება.