ჰესები – ინვესტიციიდან საფრთხემდე
ავტორსის სტილი დაცულია
ნინო გოგუაძე
ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი
ეკონომიკისა და ბიზნესის ფაკულტეტი
ბაკალავრიატის სტუდენტი
Nino.Goguadze607@eab.tsu.edu.ge
ანოტაცია
ჰიდროენერგეტიკული პოტენციალი საქართველოს ბუნებრივ სიმდიდრეებს შორის პირველ ადგილზე დგას. ელექტროენერგიის წარმოება საქართველოში 1887 წელს დაიწყო, როცა ქართული დრამატული თეატრის გასანათებლად ქალაქ თბილისში თბური ძრავების დააყენეს. სამუშაოები შვედურმა კომპანია “ბლანშე”-მ ჩაატარა. ამ საქმის ინიციატორი და სულისჩამდგმელი იყო ქართველი მწერალი და საზოგადო მოღვაწე ილია ჭავჭავაძე.(1)
დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ, ენერგოსექტორის რეაბილიტაციის მიზნით საქართველოში დაიწყო ენერგეტიკული სექტორის რეორგანიზაცია, რასაც მოჰყვა ელექტროენერგეტიკული სისტემის ცალკეულ დამოუკიდებელ სტრუქტურებად ჩამოყალიბება. კერძოდ, გენერაციის ობიექტები ცალკეული დამოუკიდებელი ელექტროსადგურების სახით ჩამოყალიბდა. დღეს, როდესაც ჰიდროელექტროსადგურებზე ვსაუბრობთ, ძირითად პრობლემად მათი საჭიროების დასაბუთება გვევლინება. გვჭირდება თუ არა ეს სადგურები და რა სარგებელს ველოდებით იმ ზიანის საპირწონედ, რა ზიანსაც ეს ჰიდროელექტროსადგურები აყენებენ გარემოს, ადამიანს, მდინარეს და ა.შ.
Annotation
Hydropower potential ranks first among the natural resources of Georgia. Electricity production in Georgia began in 1887, when thermal engines were installed in the city of Tbilisi to illuminate the Georgian Drama Theater. The works were carried out by the Swedish company “Blanche”. The initiator and inspirer of this work was the Georgian writer and public figure Ilia Chavchavadze. After gaining independence, the energy sector in Georgia began to be reorganized in order to rehabilitate the energy sector, which was followed by the establishment of the electricity system as a separate independent structure. In particular, the generation facilities were set up as separate independent power plants. Today, when we talk about hydropower plants, the main problem is to justify their need. Do we need these stations and what benefits do we expect in return for the damage these hydropower plants do to the environment, people, the river, and so on
თანამედროვე ცივილიზებული სახელმწიფოს არსებობა წარმოუდგენელია ელექტროენერგიის გარეშე. ელექტროენერგიაზე მოთხოვნის ზრდის პარალელურად სახელმწიფოს უჩნდება მისი მაქსიმალურად უზრუნველყოფისა და დაბალანსების საზრუნავი. ამისათვის არსებობს ორი გზა: სხვა სახელმწიფოებისგან ელექტროენერგიის იმპორტი ან, საკუთარი რესურსებით ელექტოენერგიის წარმოქმნა და ათვისება. ეს უკანასკნელი სახელმწიფოს ენერგოდამოუკიდებლობის ერთ-ერთი საწინდარია. ამჟამად საქართველოში განსაკუთრებით საგრძნობია ნეგატიური განწყობა ჰიდროელექტროსადგურების მიმართ. ნაწილი მიიჩნევს, რომ ეს ნეგატიური განწყობა სხვა არაფერია თუ არა ხელოვნურად ჩანერგილი შიში, ვინაიდან საქართველოს ენერგოდამოუკიდებლობა და შესაბამისად, საქართველოს პოლიტიკური დამოუკიდებლობა განსაკუთრებით არ აწყობს ჩვენს ჩრდილოელ მეზობელს, რომლისგანაც დღესდღეობითაც ყველაზე დიდი რაოდენობის ელექტროენერეგიის იმპორტს ვახორციელებთ. დიდი ნაწილი კი ამ ვერსიას ეწინააღმდეგება და მიიჩნევს, რომ ჰესების მშენებლობა მდგრადი განვითარების პრინციპებთან მოდის წინააღმდეგობაში და მისგან გამოწვეული უარყოფითი ზეგავლენა გარემოზე მნიშვნელოვნად აღემატება იმ სარგებელს, რისი მოტანაც ჰესების მშენებლობას შეუძლია.
რატომ არის მნიშვნელოვანი სახელმწიფოსთვის ენერგოდამოუკიდებლობა? ამჟამად, საქართველო, მზარდ ელექტრომოთხოვნას საკუთარი რესურსებით ვერ აკმაყოფილებს, შესაბამისად ახორციელებს ელექტროენერგიის იმპორტს მეზობელი ქვეყნებიდან, კერძოდ რუსეთიდან, აზერბაიჯანიდან და თურქეთიდან. იმპორტირებული ელექტროენერგიის ფასი გაუფასურებული ეროვნული ვალუტის ფონზე კიდევ უფრო ძვირდება და მისი შემდგომი ზრდის მაჩვენებელი არაპროგნოზირებადია. გარდა ამისა, მეზობელ ქვეყნებში მიმდინარე პოლიტიკურ თუ ეკონომიკურ მოვლენებზე საქართველოს ენერგოდამოკიდებულების მიბმა ზრდის საშიშროებას ენერგოუსაფრთხოების კუთხით. განსაკუთრებით, რუსეთთან მიმართებით, რომელიც ისტორიული გამოცდილებიდან გამომდინარე, თამამად შეგვიძლია მოვიხსენიოთ, როგორც არასაიმედო პარტნიორი. გარდა ამისა, უკვე ფიქსირდება მეზობელ ქვეყნებში ელექტროენერგიის მოხმარების ზრდის შემთხვევაც, ამ ფაქტმა შეიძლება კითხვის ნიშნის ქვეშ დააყენოს ჩვენი ქვეყნის ელექტროენერგიის მოხმარების იმპორტით უზრუნველყოფის საკითხი. თუ მხედველობაში მივიღებთ იმ ფაქტსაც, რომ გადამცემი ხაზების გამტარუნარიანობაც არ იძლევა შეუზღუდავი იმპორტის განხორციელების საშუალებას, ვითარება უფრო მძიმდება. ძვირადღირებულ იმპორტზე დამოკიდებულების შემცირება ადგილობრივი ენერგორესურსების რაციონალური ათვისების გზით, უმნიშვნელოვანესია სახელმწიფოს ენერგეტიკული უსაფრთხოების უზრუნველყოფისთვის.
სამწუხაროდ, ვინაიდან საქართველო ნავთობისა და ბუნებრივი აირის საბადოს სიმწირეს განიცდის, ქვეყნისათვის, პოლიტიკურად და ეკონომიკურად, უაღრესად მნიშვნელოვანია ჰქონდეს ენერგო დამოუკიდებლობის ერთ-ერთი კომპონენტი მაინც – ელექტროენერგია, რომლის საშუალებასაც საქართველო გვთავაზობს თავისი წყლის რესურებიდან გამომდინარე.
საინტერესოა, რომ 2021 წლის დეკემბრის მონაცემების თანახმად, წლის განმავლობაში საბალანსო ელექტროენერგიის ბაზარზე მისი მოცულობა 385,62 მლნ კვტ. სთ–ია, ფასი – 16,82 თეთრი/კვტ.სთ–ის ტოლია, ხოლო მისი წილი მთლიან ქსელის მიწოდებაში 29%.
რაც შეეხება წინა წლის მონაცემს, 2020 წლის ბოლო თვეს, დეკემბერში, საბალანსო ელექტროენერგიის რაოდენობა 249,1 მლნ კვტ. სთ იყო, ფასი– 15,73 თეთრი/კვტ.სთ, ხოლო წილი მთლიან მიწოდებაში – 20%. როგორც ვხედავთ, ელექტროენერგიის ფასი მცირედით შემცირდა, ხოლო წილი მთლიან მოცულობაში მთელი 9%–ით არის გაზრდილი.(5)
როგორც ჩვენთვის ცნობილია, ელექტროენერგიის მიღების სხვადასხვა საშუალებებს შორის განსაკუთრებული სიმძლავრეების შესაქმენალად ძირითადად მხოლოდ სამი სახის ელექტროსადგური გამოიყენება: თბოელექტროსადგურები, ატომური ელექტროსადგურები და ჰიდროელექტროსადგურები (ჰესები). აღსანიშნავია, რომ ეს უკანასკნელი, განსხვავებით ზემოთხსენებული ორი ელექტროსადგურისა, ელექტროენერგიის მიღების აღდგენად წყაროს წარმოადგენს. მათთან შედარებით, ახასიათებს ნაკლები ინტენსივობის ზემოქმედება ეკოლოგიურ წონასწორობაზე და შესაძლებელია დამატებითი ხარჯის გაწევის გზით ამ ზემოქმედების საგრძნობლად შერბილება.
დღევანდელ რეალობაში ბევრ სახელმწიფოს არ გააჩნია შესაბამისი ჰიდრორესურსები ელექტროენერგიის წარმოებისთვის. ამ მხრივ, საბედნიეროდ, საქართველო გამონაკლისს წარმოადგენს. საქართველოს ბუნებრივ სიმდიდრეთა შორის პირველი ადგილი ჰიდროენერგორესურსებს უჭირავს. წყლის რესურსების თვალსაზრისით, საქართველო ევროპაში ერთ-ერთი ყველაზე მდიდარი ქვეყანაა, სადაც ერთ სულ მოსახლეზე 14 000 მ3 მტკნარი ზედაპირული წყალი მოდის. არსებული უხვი ჰიდრორესურსების მაქსიმალური ათვისება სახელმწიფოს ერთ-ერთ პრიორიტეტულ მიმართულებად გვევლინება. ჩვენი ქვეყნის შემთხვევაში შავი ზღვის აუზის მდინარეები, ხასიათდებიან დიდი ვარდნით, ჩქარიდინებით და შესაბამისად ენერგიის მაღალი პოტენციალით.
საქართველოში ჰიდროელექტროსადგურების მშენებლობას დიდი ტრადიცია აქვს. ისტორიულ წყაროებზე დაყრდნობით, ელექტროენერგიის წარმოება საქართველოში 1887 წელს დაიწყო, როდესაც ქართული დრამატული თეატრის გასანათებლად დაარსდა მცირე სიმძლავრის თბოელექტროსადგური, ხოლო პირველი ჰესი საქართველოში აშენდა 1898 წელს ბორჯომში. ბორჯომის ჰიდროელექტროსადგურს 103 კილოვატი სიმძლავრის ელექტროენერგიის გამომუშავება შეეძლო. მე-20 საუკუნის დასაწყისიდან იწყება ჰიდროელექტროსადგურების ფართო მშენებლობაც. დროის სვლასთან ერთად, გაიზარდა ელექტროენერგიაზე მოთხოვნა, სახელმწიფოში არსებულმა ელექტროენერგიის დიდმა დეფიციტმა დასაბამის მისცა 1961 წელს ამიერკავკასიაში, ენგურის ჰიდროელექტროსადგურის, უდიდესი ჰესის მშენებლობას, რომელიც გაგრძელდა 1978 წლამდე. ენგურჰესს კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლის სტატუსი აქვს მინიჭებული.
დღესდღეობით, ქვეყანაში არსებული მძიმე სოციო-ეკონომიკური მდგომარეობის გათვალისწინებით, საქართველოს რეგიონებში უმუშევრობა ერთ-ერთი მტკივნეული პრობლემაა. მოსალოდნელია, რომ ჰესების მშენებლობით გაიზრდება დასაქმება რეგიონებში, რაც ხელს შეუწყობს მოსახლეობის კეთილდღეობას და აღმოფხვრის რიგ სოციალურ პრობლემას, ეს თავისთავად რეგიონის სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების საწინდარია. ამასთანავე, წახალისდება სხვადასხვა დამხმარე ინდუსტრიაც, სამშენებლო მასალის მწარმოებელი კომპანიები და სხვადასხვა ტიპის მომსახურებით დაკავებული კომპანიები. თუმცა, ვინაიდან მსგავს ინფრასტრუქტურულ პროქტებზე დასაქმებისთვის საჭიროა ძალზედ სპეციფიკური ცოდნა და გამოცდილება, ლოგიკურად, ადგილობრივ მოსახლეობას ხშირად არ გააჩნია სათანადო კვალიფიკაცია, რის გამოც მათი დასაქმება შეუძლებელია ან ძალზედ ხანმოკლეა და უმეტესწილად არახელსაყრელი პირობებით.
ჰიდროელექტროსადგურებით გამოწვეულმა დადებითმა ასპექტებმა არ უნდა დაგვავიწყონ მათთან დაკავშირებული ეკოლოგიური საფრთხეებიც. ექსპერტების თანახმად, სამწუხაროდ, ჰესების აშენება იწვევს დიდი ფართობების დატბორვას, იტბორება დიდი ოდენობით სასოფლო-სამეურნეო მიწები და ტყეები, ნეგატიურად ზემოქმედებს მიკროკლიმატზე, ზრდის ტენიანობას, ცვლის ლანდშაფტს, აფერხებს მდინარის ნატანის გადაადგილებას და მრავალი სხვა. ასევე იზრდება მეწყერული პროცესების გააქტიურების საშიშროებაც. აღნიშნული ფონი, კიდევ უფრო ამძაფრებს მოსახლეობის ნეგატიურ დამოკიდებულებას და გაუცხოებას ჰესების მიმართ. აქვე შეგვიძლია განვიხილოთ მტკივნეული პრობლემა, რაც წარმოშვა ენგურჰესის მშენებლობამ და რომელიც დაკავშირებულია ჰიდროლოგიურ და გეომორფოლოგიურ ცვლილებებთან შავი ზღვის სანაპირო ზონაში.
დასავლეთ საქართველოს მთის მდინარეების მიერ ჩამოტანილი მყარი ნატანი ავსებს ქვიშაქვებით შავი ზღვის სანაპირო ზონას. ენგურჰესის წყალსაცავში ილექება მდ. ენგურის ბუნებრივი დინების ნატანი, რაც იწვევს მყარი ნატანის ზღვაში ჩატანის მთლიანად შეწყვეტას, რაც წარმოშობს ნატანის დეფიციტს და ეს თავისთავად ქმნის მძიმე მდგომარეობას, იწვევს სანაპიროს ნგრევას, რადგან ზღვის შტორმული ღელვის შედეგად ზღვას მიაქვს ქვიშაქვები სანაპიროდან. ამრიგად, ჰიდროელექტროსადგურების მშენებლობის შემთხვევაში, სხვადასხვა მდინარეებზე, მათ შორის, ენგურსა და რიონზე, აუცილებელია სანაპიროს გარეცხვის და მისი ინტენსივობის რაოდენობრივი შეფასება. თუმცა, მრავალწლიური გამოკვლევები გვიჩვენებს, რომ ეს პრობლემა მოგვარებადია: შესაძლებელია სანაპიროს გარეცხვის მთლიანად თავიდან აცილება ნაპირდამცავი ნაგებობების აგებით, ან ასევე შესაძლებელია შავ ზღვაში ნატანის დეფიციტის შემცირება ქვიშის ხელოვნურად შემოტანით. (4)
ხომ არ შეგვიძლია ელექტროენერგეტიკულ ბალანსში ქარის და მზის პოტენციალის ჩართვა? საერთაშორისო კლასიფიკაციით, ქარის და მზის ენერგია განეკუთვნება ენერგიის განახლებად წყაროებს და მათ განვითარებას დიდი მნიშვნელობა ენიჭება მსოფლიოში. ქარის ენერგია, განახლებადი ენერგიის წყაროებს შორის, ყველაზე იაფია და არ აბინძრურებს გარემოს თუმცა, მათზე ელექტროენერგიის წარმოება დამოკიდებულია ქარის სიჩქარეზე, რომელიც ძალზე არამდგრადი და არაპროგნოზირებადია, შესაბამისად, ამ ელექტროენერგიის ინტეგრირება ენერგიის ქსელსა და ინფრასტრუქტურაში პრობლემურია. რაც შეეხება მზის ენერგიას, ის წარმოადგენს პრაქტიკულად უშრეტ ენერგიას, არ აბინძურებს გარემოს და მზის პანელების დაინსტალირების შემდეგ მიღებული ენერგია უფასოა. მაგრამ, ამ შემთხვევაში ელექტროენერგიის წარმოება მხოლოდ დღის სინათლეზეა შესაძლებელი. მზის ენერგიიდან ენერგიის მიღების ეფექტურობა დამოკიდებულია ამინდზე, სადგურის მწარმოებლობა მკვეთრად ეცემა ღრუბლიან დღეებში და განსაკუთრებით, ზამთრის პერიოდში. გარემოსდაცვითი ინფორმაციისა და განათლების ცენტრის თანახმად, ამჟამად საქართველოში ჰელიოსისტემის კონკურენტუნარიანობა დაბალია გენერაციის სხვა საშუალებებთან შედარებით. თუმცა, სავარაუდოა, რომ ქვეყანაში ტურიზმის განვითარებასთან ერთად, ორგანულ სათბობზე ფასების მუდმივი ზრდის პირობებში მზის ენერგიის გამოყენების პოტენციალი მკვეთრად გაიზარდოს. დღევანდელი რეალობა კი ასეთია: ქარის და მზის ენერგიაზე გამომუშავებული ელექტროენერგია ამჟამად ვერ ახერხებს ქვეყნის ენერგეტიკული სტაბილურობის უზრუნველყოფას. ექსპერტთა აზრით, დიდი ჰიდროელექტროსადგურებიდან მიღებული ენერგიის მოცულობის ჩანაცვლება არც მცირე ჰესებს და არც მზის და ქარის ენერგიაზე მომუშავე ელექტროსადგურებს არ ძალულთ. თანაც, საქართველოში მათი პოტენციალი, ჰიდროპოტენციალთან შედარებით, საკმაოდ მცირეა. მიუხედავად ამისა, აუცილებელია ქვეყანაში არსებული მზისა და ქარის პოტენციალის ათვისება.
მნიშვნელოვანია, რომ მოსახლეობამდე მივიტანოთ დასაბუთებული ინფორმაცია და ხელმწისაწვდომი გავხადოთ ჰესებთან დაკავშირებით ინტერესის მქონე დოკუმენტები. როგორც ვიცით, საქართველოს კანონმდებლობით და ასევე საერთაშორისო ხელშეკრულებებითაც განსაზღვრულია გარემოსდაცვით გადაწყვეტილებებში საზოგადოებრივი მონაწილეობის უზრუნველყოფა და მათი ინფორმირება. მნიშვნელოვანია, რომ ეს ვალდებულება მხოლოდ ფორმალურ ხასიათს არ ატარებდეს და გავზარდოთ საზოგადოების მონაწილეობის ხარისხი გარემოსდაცვითი გადაწყვეტილების მიღებისას. (2)
რაც შეეხება საქართელოს გზას ექსპორტიორობიდან იმპორტიორობამდე, გასული ათი წლის განმავლობაში საქართველო ელექტროენერგიის ნეტ- ექსპორტიორი ქვეყნიდან იმპორტიორ ქვეყნად იქცა, რაც, თავის მხრივ, ქვეყანაში არსებული ეკონომიკური ზრდით და აფხაზეთის მოხმარების მატებით არის განპირობებული. ფაქტია, რომ ახალი გენერაციის ობიექტების შემატება მოხმარების ზრდას უკვე საგრძნობლად ჩამორჩება. თუკი ბოლო ათი წლის განმავლობაში მოხმარების საშუალო ზრდის ტემპი შემდეგი ათი წლის განმავლობაშიც შენარჩუნდება, მაშინ მთლიანი მოხმარების თითქმის 40% იმპორტული დენი იქნება. შედარებისთვის, 2021-ში იმპორტის მოცულობა მოხმარების 13% იყო.(6)
იმპორტზე საუბრისას უნდა ვახსენოთ ორი ძირითადი პრობლემა. მათგან პირველი ფასების ცვალებადობაა. თუკი რეგიონის ქვეყნებში ეკონომიკური აღმასვლა იქნა, მაშინ საიმპორტო დენის ტარიფიც გაიზრდება, რაც ადგილობრივ ეკონომიკას კიდევ უფრო დააწვება. მეორე კი არის ის, რომ საქართველოს ეკონომიკა კარგავს შესაძლებლობას, გაზარდოს გენერაცია და ელექტროენერგიის გამომუშავებით და ექსპორტით დამატებითი შემოსავალი მიიღოს (3)
დასკვნა
ჰესების მშენებლობის გადაწყვეტილებას საფუძვლად უნდა ედოს გარემოზე ზემოქმედების შეფასების სიღრმისეული დასკვნა. გათვალსიწინებული უნდა იქნას ყველა მოსალოდნელი რისკი, რათა შესაძლებელი იყოს მათი მინიმალიზაცია. გარემოზე ზემოქმედების შეფასების ანგარიში უნდა მოიცავდეს ინფორმაციას სეისმურ რისკებსა და წყალსაცავთან დაკავშირებული გეოლოგიური რისკების შესახებ, ზედმიწევნით უნდა იქნას გავითვალისწინებული კვალიფიციურ პროფესიონალთა აზრი, რათა რეალურად შევძლოთ ქვეყნის ჰიდრორესურსის გონივრული და გამართლებული ათვისება და წარმოება. სიღრმისეულად უნდა იქნას შემუშავებული სახელმწიფოსთვის ხარჯებისა და სარგებლის ფართო ანალიზი. ჰესების სპეციფიკური სამშენებლო პროცესებიდან გამომდინარე, მათი მშენებლობა სახელმწიფომ უნდა მიანდოს კვალიფიცირებულ, გამოცდილ და საიმედო სამშენებლო კომპანიას და უზრუნველყოს, რომ მიმდინარე პროცესებს ზედამხედველობას უწევდეს მაღალკვალიფიციურ პროფესიონალთა გუნდი. ჰესების აშენება-არაშენების ჭრილში განხილვისას, მნიშვნელოვანია ვიცოდეთ მისი მშენებლობის თაობაზე ინვესტორსა და სახელმწიფოს შორის დადებული ხელშეკრულების პირობები და, აქედან გამომდინარე, გავაანალიზოთ და დავასაბუთოთ თუ რამდენად სასარგებლო ან საზიანო იქნება ქვეყნისთვის მოცემული ხელშეკრულების პირობებით ჰესის მშენებლობა, რათა ვიპოვოთ პასუხი მთავარ კითხვაზე, აღემატება თუ არა ჰესის მშენებლობისგან მიღებული სარგებელი მისგან გამოწვეულ ზარალს.
გამოყენებული ლიტერატურა
1. https://ekofact.com/https://www.geocase.ge/media/
2. https://forbes.ge/
3. http://liberali.ge/
4. https://esco.ge/ka/electricity/balancing-electricity
5. https://infogram.com/sgsg-1h1749vwlzdeq6z
