ხორბლის გლობალური ბაზრის ანალიზი
ავტორის სტილი დაცულია
ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის
ბიზნესისა და ეკონომიკის ფაკულტეტის IV კურსის სტუდენტი
არჩილ მეგრელიშვილი
archil.megrelishvili552@eab.tsu.edu.ge
ანოტაცია
სოფლის მეურნეობა მნიშვნელოვან როლს ასრულებს გლობალურ ეკონომიკაში. ეკონომიკური და პოლიტიკური შოკების პერიოდში სასურსათო უსაფრთხოება რჩება ნებისმიერი მთავრობის მთავარ მიზნად. ბოლოდროინდელი პანდემია აჩვენებს სოფლის მეურნეობის პროდუქტებით ვაჭრობის მნიშვნელობას გლობალური სასურსათო უსაფრთხოებისთვის, რაც ზრდის სურსათის ექსპორტიორი ქვეყნების როლსა და პასუხისმგებლობას. ხორბალი, რომელსაც ღრმა ისტორია აქვს კაცობრიობის ცივილიზაციაში, რჩება ერთ-ერთ ყველაზე მნიშვნელოვან პროდუქტად გლობალურ ვაჭრობაში.
სწორედაც, აღნიშნული სტატია წარმოაჩენს ხორბლის მნიშვნელობას მთელი მსოფლიოს მასშტაბით,გავიგებთ თუ როგორ მოქმედებენ მსოფლიო ბაზრები და როგორ იყოფენ მსოფლიოს ბაზარს ექსპორტიორი ქვეყნები. ამასთან ერთად, აღვნიშნავთ თუ როგორ იყენებს მას საქართველო და განვსაზღვრავთ იმ ტენდენციებსა თუ დაბრკოლებებს, რომელიც ზემოთ აღნიშნულმა მიაღწია პანდემიის პერიოდში.
Annotation
Agriculture plays an important role in the global economy. In times of economic and political shocks,food security remains the main goal of any government. The recent pancemic shows the importance of agricultural trade for global food security,increasing the role and responsibility of food exporting countries. Wheat,which has a deep history in human civilization,remains one of the most important commodities in global trade.
This article presents the importance of wheat in the whole world, we will learn how the world markets work and how the exporting countries divide the world market. Along with this,we note how Georgia uses it and define the trends and obstacles that the above mentioned reached during the pandemic.
ხორბლის ბაზრის გაგება
დღესდღეობით ხორბალი მსოფლიოში ყველაზე ფართოდ კულტივირებული მარცვლეულია. მისი გაშენებული ფართობი 220 მილიონ ჰექტარს აჭარბებს. ხორბლის წარმოებაში ჩართულია როგორც განვითარებადი, ისე განვითარებული ქვეყნები. განვითარებად რეგიონებში მოდის მოსავლის მთლიანი ფართობის 53% და წარმოების 50%. ხორბალი უზრუნველყოფს მარცვლეულის კალორიების 35%-ზე მეტს განვითარებად ქვეყნებში, 74%-ს განვითარებულ სამყაროში და 41%-ს გლობალურად პირდაპირი მოხმარებიდან. ხორბლის თითქმის 70% გამოიყენება საკვებად, ხოლო საკვების წილი მეცხოველეობისა და სამრეწველო გადამუშავებისთვის არის 20% და 2-3%, შესაბამისად. [1]
ხორბლის მსოფლიო ბაზრები
ლონდონში ხორბლის მსოფლიო ბაზრები 2008 წლის შემდეგ უმაღლეს ფასს ინარჩუნებს. შემცირებული მარაგი, რომელიც გამოწვეულია უკრაინა-რუსეთის ომით,ინდოეთის ნაბიჯით,შეზღუდოს მიწოდება საზღვარგარეთ და ამინდით, რომელმაც რამდენიმე კვირის განმავლობაში შექმნა პრობლემა დასავლეთ ევროპაში.
მსოფლიო სოფლის მეურნეობის მიწოდებისა და მოთხოვნის შეფასების ანგარიშში, რომელიც გამოქვეყნდა 10 ივნისს,აშშ-ს სოფლის მეურნეობის დეპარტამენტმა (USDA) აღნიშნა, რომ ხორბლის გლობალური პერსპექტივა 2022-23 წლებისთვის იქნება დაბალი მარაგები,შემცირებული მოხმარება და ფრაქციულად დაბალი ვაჭრობა.
USDA-მ შეამცირა მიწოდების პროგნოზი 1.7 მილიონი ტონით და მოცულობამ 1.052.8 მილიარდამდე შეადგინა,რადგანაც ინდოეთის დაბალი წარმოება უფრო მეტად იწვევდა რუსეთში ხორბლის ბაზრის ზრდას.
ინდოეთში წარმოება შემცირდა 2,5 მილიონი ტონით 106 მილიონამდე, რადგან მარტსა და აპრილში ექსტრემალურმა ტემპერატურებმა შეამცირა მოსავლიანობა მარცვლეულის შევსებისას, – თქვა USDA-მ. თუმცა რუსეთში წარმოება გაიზარდა 1 მილიონი ტონით, 81 მილიონამდე. USDA-მ შეამცირა ხორბლის მსოფლიო მოხმარების პროგნოზი 2022-23 წლებში 1,5 მილიონი ტონით, 786 მილიონამდე.
„2022-2023 წლებში პროგნოზირებული გლობალური ვაჭრობა შემცირდა 300,000 ტონამდე, რადგან ინდოეთიდან დაბალი ექსპორტი სრულად არ კომპენსირდება რუსეთისა და უზბეკეთის მაღალი ექსპორტით“,-თქვა USDA-მ. ინდოეთის ექსპორტი შემცირდა 2 მილიონი ტონით და შეადგინა 6,5 მილიონი ტონა. ამის გათვალისწინებით, მთავრობა აპირებს შეზღუდოს ექსპორტი ზოგიერთ მიმართულებაზე, რომ უზრუნველყოს საკმარისი შიდა მარაგი.
USDA-მ ასევე აღნიშნა, რომ რუსეთის მიწოდება უფრო მაღალი იქნება 2022-23 წლებში და მისი საექსპორტო ფასები უფრო კონკურენტუნარიანი, ვიდრე სხვა ექსპორტიორების უმეტესობა.
ამასთან ერთად, შეიძლება ითქვას, რომ გლობალურმა მიწოდების შემცირებამ უკრაინაში საომარი მოქმედებების ფონზე, შეშფოთება გამოიწვია ზოგიერთ მსხვილ ექსპორტიორ ქვეყანაში, მათ შორის შეერთებულ შტატებში, კანადაში, არგენტინაში და ევროკავშირის ნაწილებში. [2]
ხორბლის ექსპორტი ქვეყნების მიხედვით
ევრაზიის რეგიონის ქვეყნები მნიშვნელოვან როლს თამაშობენ ხორბლის გლობალურ ექსპორტში. სხვადასხვა კვლევა აჩვენებს რუსეთის, უკრაინისა და ყაზახეთის მნიშვნელობას მარცვლეულის საერთაშორისო ბაზრისთვის და გლობალური სასურსათო უსაფრთხოებისთვის. კერძოდ, ამ ქვეყნებში მოსავალი ან მათი პოლიტიკა მარცვლეულის ბაზრის რეგულირების მიმართულებით, მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს გლობალურ ბაზრებზე. მაგალითად, დაბალი მოსავლის, ექსპორტის შეზღუდვები ან აკრძალვები იწვევს მსოფლიო ფასებს. მაღალი ფასები საზიანოა მომხმარებლებისთვის, მაგრამ ამავე დროს შეიძლება მომგებიანი იყოს მწარმოებლებისთვის. ფასების მატება ზოგადად არ იმოქმედებს მაღალი შემოსავლის მქონე ქვეყნებში სასურსათო უსაფრთხოებაზე. თუმცა დაბალი შემოსავლის მქონე ქვეყნების წმინდა მარცვლეულის იმპორტიორი ეკონომიკური ხარჯები მაღალია, მიუხედავად იმისა, რომ მათ ფერმერებს შეუძლიათ ისარგებლონ მაღალი ფასებით. [3]
დიაგრამა 1 : ხორბლის ძირითადი ექსპორტიორები (2021წ.) (მლნ.ტონა)
დიაგრამაზე წარმოდგენილ ინფორმაციაზე დაყრდნობით შეგვიძლია აღვნიშნოთ,რომ 2021 წლის მონაცემებით,რუსეთის ფედერაცია იკავებს პირველ ადგილს ხორბილს ექსპორტის მიხედვით. მე-2 და მე-3 ადგილს იკავებენ ჩრდილოეთ ამერიკის 2 უმსხვილესი წარმომადგენელი,აშშ და კანადა.ხოლო ევროპის ქვეყნები მათ შემდეგ იკავებენ ტოპ 10-ში ღირსეულ პოზიციებს. ბოლო ადგილას კი ყაზახეთი იკავებს,სადაც შედარებით ნაკლებადაა ხორბლის კულტურა გავრცელებული მის წინამორბედებთან შედარებით.
როგორია ანალიტიკოსების პროგნოზი უკრაინაში ხორბლის მოსავალთან დაკავშირებით?
2022 წლის სამხედრო სასოფლო-სამეურნეო სეზონის მთავარი „ხორბლის რეგიონი“ არის ოდესა. უკრაინის მიერ კონტროლირებად ნაწილში, წინასწარი მონაცემებით, 18,1 მლნ ტონა ხორბლის მარცვალი მოიკრიფება, ხოლო საშუალო მოსავლიანობა მოსალოდნელია 4,14 ტ/ჰა დონეზე, წერს superagronom. ეს არის პროგნოზები უკრაინაში ხორბლის მოსავლის შესახებ, რომელიც Argus Media-ს ანალიტიკოსს ალექსეი ერემინის ეკუთვნის.
ექსპერტის თქმით, რუსეთი 24 თებერვალს რომ არ დასხმოდა თავს უკრაინას, ქვეყნის მასშტაბით ყველაზე დიდი ხორბლის მოსავალი იქნებოდა ზაპოროჟიეს, ხარკოვისა და ოდესის რეგიონებში. ახლა კი, ომის პირობებში, ყველაზე მეტი ხორბლის მოსავლის მიღება ოდესიდან იგეგმება.
„არსებობს ვარაუდი,რომ უკრაინა შეძლებს მოსავლის აღებას ლუგანსკისა და ხერსონის რეგიონებში. ხარკოვის რეგიონში მოსავლის აღების კამპანია უკრაინის კონტროლის ქვეშ ჩატარდება ხორბლის ფართობის მხოლოდ 50%-ზე“, – აღნიშნა ექსპერტმა.
მისი თქმით, წელს 6 მილიონ 730 ათასი ჰექტარი დათესილი ხორბლიდან, უკრაინის კონტროლის ქვეშ, „ხორბლის რთველის“ კამპანია მხოლოდ 4,4 მილიონ ჰექტარზე წარიმართება. დროებით ოკუპირებულ ტერიტორიებზე, რომლებსაც ამჟამად უკრაინა არ აკონტროლებს, ხორბლის მოსავლის აღება შესაძლებელია 1,4 მილიონი ჰექტარი ფართობიდან. ამრიგად, კონტროლირებად და არაკონტროლირებად ტერიტორიებზე მოსავლის მთლიანმა ფართობმა შესაძლოა 5,74 მლნ ჰექტარს მიაღწიოს. [4]
გრაფიკი 1 : ხორბლის ფასის დინამიკა რუსეთის მიერ უკრაინაში სამხედრო აგრესიის დაწყების შემდეგ (2022წ.)
წყარო : https://www.bpn.ge/article/97632-xorblis-pasi-sagrznoblad-shemcirda-da-omamdel-nishnuls-daubrunda
როგორც გრაფიკი 1-დან ჩანს,რუსეთის მიერ უკრაინაში სამხედრო აგრესიის დაწყების შემდეგ ხორბლის დინამიკამ აღმასვლა მარტის თვიდან დაიწყო და დასაწყისისთვის ოპტიმალურ რაოდენობას მიაღწია,თუმცა მომდევნო თვეებმა დაგვანახა,რომ აღნიშნული დინამიკა საწყის ეტაპს უბრუნდებოდა,სანამ მაისის მიწურულს კიდევ ერთხელ არ გაიზრდებოდა და თავის ოპტიმალურ რაოდენობას მიაღწევდა. ამასთან ერთად,ივნისში დაიწყო დაღმასვლა და ომის დაწყებამდელ ნიშნულს დაუბრუნდა. [5]
ხორბლის ბაზარი საქართველოში
2021 წლის 15 თებერვლიდან რუსეთში ხორბლის, ჭვავის, სიმინდისა და ქერის ექსპორტზე დაწესებული კვოტები ამოქმედდა. ძალაში შევიდა საბაჟო ტარიფები და ამკრძალავი ბეგარაც საბაჟო ღირებულის 50%-ის ოდენობით.
რას ნიშნავს ეს საქართველოსთვის?
ზოგადად, ქვეყნის მიერ ექსპორტზე საბაჟო ტარიფისა თუ კვოტის დაწესება პროტექციონისტური პოლიტიკის ნაწილია და ხშირ შემთხვევაში მიმართულია ადგილობრივი მწარმოებლებისა და ბაზრების დაცვისკენ. საექსპორტო კვოტა რაოდენობრივი შეზღუდვის სახეს წარმოადგენს და გულისხმობს გარკვეული პერიოდის განმავლობაში კონკრეტული პროდუქტისა თუ მომსახურების ექსპორტზე რაოდენობრივი თუ მოცულობითი შეზღუდვების დაწესებას. კვოტისგან განსხვავებით, საბაჟო ტარიფის დაწესება სახელმწიფო შემოსავლის მიღების წყაროს წარმოადგენს, რომელიც შემდეგ შესაძლოა ადგილობრივი მწარმოებლების გაძლიერების მიზნით დაიხარჯოს. ტრადიციულად, საექსპორტო შეზღუდვების დაწესება ექსპორტიორი ქვეყნისთვის ადგილობრივი მიწოდების ზრდასა და ადგილობრივი ფასების შემცირებას ნიშნავს, რაც იმპორტიორი ქვეყნისთვის იმპორტის გაძვირებასა და მოთხოვნის შემცირებაში აისახება. განხილულია ამ ეფექტის ორი მთავარი მიზეზი:
- საერთაშორისო ფასები – როდესაც საექსპორტო შეზღუდვას დიდი ექსპორტიორი ქვეყანა აწესებს, ეს საერთაშორისო ფასებზეც ახდენს გავლენას. რადგან რუსეთი ხორბლის ერთ-ერთი მთავარი ექსპორტიორი ქვეყანაა, ექსპორტზე შეზღუდვების დაწესება საერთაშორისო ბაზრებზე ხორბლის მიწოდების შეზღუდვასა და, შესაბამისად, ფასების ზრდას გამოიწვევს.
- მოლოდინები – ექსპორტზე კვოტის დაწესება მიწოდების დეფიციტის მოლოდინებს ქმნის, რაც კიდევ უფრო მეტად ზრდის ფასებს.
აღსანიშნავია ისიც, რომ იმპორტის გაძვირებამ იმპორტიორ ქვეყანაში შესაძლოა, ადგილობრივი წარმოების ზრდას შეუწყოს ხელი.
საქართველოში ხორბლის იმპორტის დიდი ნაწილი რუსეთიდან ხორციელდება. 2020 წელს ხორბლის მთლიანი იმპორტის 95%-ს რუსული ხორბალი შეადგენდა, ამერიკული ხორბლის იმპორტი კი მხოლოდ 4% იყო. 2012-2015 წლებში შედარებით დიდი რაოდენობით ხორბალი შემოდიოდა ყაზახეთიდან და უკრაინიდან, თუმცა ის მალევე ჩაანაცვლა რუსულმა ხორბალმა, რაც არაა გასაკვირი, ვინაიდან საქართველოს ძირითად პარტნიორებში რუსეთი ხორბლის წარმოების დონითაც გამოირჩევა.
აქედან გამომდინარე,შეიძლება ითქვას,რომ საქართველო რუსეთის ბაზარზეა დამოკიდებული და საიმპორტო ბაზრების დივერსიფიკაციის დონე დაბალია. ამიტომ, რუსეთის მიერ ვაჭრობაზე შეზღუდვების დაწესება საქართველოში პურისა და პურ-პროდუქტების გაძვირებას გამოიწვევდა. ამგვარი შედეგის თავიდან ასაცილებლად საქართველოს მთავრობამ შემდეგ ზომებს მიმართა:
1. შეიმუშავა ხორბლის ფქვილის ფასის სუბსიდირების პროგრამა: პურზე არსებული საცალო სარეალიზაციო ფასის შენარჩუნების მიზნით 2020 წლის 30 ნოემბერს მთავრობამ მიიღო დადგენილება ხორბლის ფქვილის სუბსიდირების სახელმწიფო პროგრამის დამტკიცების შესახებ. პროგრამის ფარგლებში სუბსიდირება განხორციელდა 2020 წლის 1 დეკემბრიდან 2021 წლის 31 მარტის ჩათვლით რეალიზებულ პირველი ხარისხის ხორბლის ფქვილზე. 4-თვიანი სუბსიდირების პროგრამის ბიუჯეტმა 10 მლნ. ლარი შეადგინა.
2. მიმართა საიმპორტო ბაზრების დივერსიფიკაციას სტრატეგიას: რუსეთის ბაზარზე დამოკიდებულების ხარისხის შემცირების მიზნით 2020 წელს აშშ-დან 23,400 ტონა ხორბლი შემოვიდა, რაც მთლიანი საშუალო წლიური იმპორტის (დაახლოებით 500 ათასი ტონა) მცირე წილს შეადგენს. [6]
ხორბლის ბაზრის ძირითადი ტენდენციები და covid-19 გავლენა
ხორბალი ერთ-ერთი ძირითადი მარცვლეულია, რომელიც წარმოებულია და მოიხმარება მსოფლიოში. იგი მოიცავს მიწის ფართობს უფრო მეტს, ვიდრე ნებისმიერი სხვა კომერციული კულტურა და კვლავ რჩება ყველაზე მნიშვნელოვანი მარცვლეულის საკვები წყარო ადამიანის მოხმარებისთვის. ეს, სავარაუდოდ, გამოწვეულია იმით, რომ ხორბლის გაშენება შესაძლებელია ბევრ რაიონში ჰეტეროგენული ტიპის ამინდის, სიმაღლის ან ნიადაგის პირობებში. სურსათისა და სოფლის მეურნეობის ორგანიზაციის მონაცემებით, 2020 წელს ხორბლის მსოფლიო წარმოებამ 761 მილიონი ტონა შეადგინა, რაც წინა წელთან შედარებით 0,54%-ით შემცირდა. აღნიშნული შეიძლება შეფერხებული ყოფილიყო პანდემიის მიერ. COVID-19 პანდემიის საპასუხოდ სავაჭრო შეზღუდვების დაწესებამ დრამატული უარყოფითი გავლენა მოახდინა სურსათის უსაფრთხოებაზე, განსაკუთრებით მარცვლეულისთვის, როგორიცაა ხორბალი. თავდაპირველად, COVID-19-ის გავრცელების დასაწყისში იყო პანიკური შესყიდვები მთელ მსოფლიოში, რადგან შეიქმნა შეშფოთება, რომ მიწოდების ჯაჭვები იბრძოდნენ ახალ გარემოში ფუნქციონირებისთვის. შემცირებული მიწოდების გამო, მარცვლეულის ძირითადი ექსპორტიორი ქვეყნების მიერ ექსპორტის შეზღუდვების შემდეგ, ხორბლის ფასები მსოფლიოს ბევრ ქვეყანაში მოსალოდნელი იყო რომ გაიზრდებოდა. [7]
გრაფიკი 2 : ხორბლის ბაზრის გავრცელების მაჩვენებლები მსოფლიოს მასშტაბით პანდემიის ფონზე (2021წ.)
გრაფიკი 2ზე წარმოდგენილი ინფორმაციის მიხედვით,შეიძლება იმის თქმა,რომ 2021 წელს პანდემიის გავლენის შედეგად გამოიყო იმ ქვეყნების კატეგორია,სადაც ყველაზე მეტად და ნაკლებად ვხვდებით ხორბლის გავრცელების არეალს. მარტივად შესამჩნევია,რომ ჩრდილოეთ ამერიკის ქვეყნები,ავსტრალია და აზიის დიდი ნაწილი ფართოდ აწარმოებს ხორბალს და შემდეგ ექსპორტზეც გააქვს. შედარებით ნაკლებადაა გავრცელებული ხორბლის კულტურა ევროპაში და აფრიკაში. ხოლო ყველაზე ნაკლებად მას აწარმოებენ სამხრეთ ამერიკის ქვეყნები და შესაბამისად, თითქმის არ გააქვთ მსოფლიო ბაზარზე საექსპორტოდ.
დასკვნა
სტატიაში წარმოდგენილი ინფორმაციის საფუძველზე თამამად შეგვიძლია დავასკვნათ,რომ ხორბალი აგროკულტურის განუყოფელი ნაწილია. ჯერ კიდევ ძველი დროიდან, ქვეყნები უზრუნველყოფენ მის მოყვანას და შემდეგ ექსპორტს მთელი მსოფლიოს მასშტაბით. ამასთან დაკავშირებით,გამოიკვეთა ტენდენციები,თუ რომელი ქვეყანაა შედარებით მოსავლიანი და შეძლებული,რომ აწარმოოს და შემდეგ გაყიდოს სხვადასხვა ქვეყანაში. ამასთან ერთად,დავინახეთ,თუ რა გავლენა აქვს ხორბალს მსოფლიოს ბაზარზე,რომელსაც გარკვეული პრობლემები შეუქმნა პანდემიამ,თუმცა არა გამოუსწორებელი. შესაბამისად,შესაძლებლობა მოგვცა დავკვირვებოდით ბოლოდროინდელ მონაცემებს და მის საფუძველზე გაგვეკეთებინა გარკვეული სახის დასკვნებიც.
გამოყენებული ლიტერატურა
- https://www.eurasian-research.org/publication/analysis-of-the-global-wheat-market/
- https://www-world–grain-com.translate.goog/articles/17078-grain-market-review-wheat?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=ka&_x_tr_hl=ka&_x_tr_pto=sc
- https://www-eurasian–research-org.translate.goog/publication/analysis-of-the-global-wheat-market/?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=ka&_x_tr_hl=ka&_x_tr_pto=sc
- https://commersant.ge/ge/post/rogoria-analitikosebis-prognozi-ukrainashi-xorblis-mosavaltan-dakavshirebit
- https://www.bpn.ge/article/97632-xorblis-pasi-sagrznoblad-shemcirda-da-omamdel-nishnuls-daubrunda
- https://iset-pi.ge/ka/blog/2938-the-wheat-market-in-georgia
- https://www-fortunebusinessinsights-com.translate.goog/wheat-flour-market-106313?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=ka&_x_tr_hl=ka&_x_tr_pto=sc
