საფონდო ბირჟის ფუნქციონირების მექანიზმი და მისი როლი თანამედროვე ეკონომიკაში
ავტორის სტილი დაცულია
მარიამი მანუკოვი
ივანე ჯავახიშვილის სახელობის
თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის
ეკონომიკისა და ბიზნესის ფაკულტეტის
IV კურსის სტუდენტი
marimanukova24@gmail.com
ანოტაცია
თანამედროვე ეკონომიკაში საფონდო ბირჟის ფუნქციონირება მნიშვნელოვან როლს ასრულებს, რადგან მისი საქმიანობის საგანია ფასიანი ქაღალდების ნორმალური მიმოქცევისთვის აუცილებელი პირობების უზრუნველყოფა, მათი საბაზრო ფასების განსაზღვრა და მათ შესახებ ინფორმაციის გავრცელება, ფასიანი ქაღალდების ბაზრის მონაწილეთა პროფესიონალიზმის მაღალი დონის შენარჩუნება.
ამჟამად მსოფლიოში 250-ზე მეტი საფონდო ბირჟაა, მათ ბევრი საერთო აქვთ და მიუხედავად ამისა, თითოეულ მათგანს აქვს საკუთარი განსაკუთრებული მახასიათებლები. სხვადასხვა ქვეყანაში, როგორც წესი, არის ეროვნული თავისებურებები კანონმდებლობასა და საბირჟო საქმიანობის სახელმწიფო რეგულირების მეთოდებში.
ამ მხრივ, ამ თემის აქტუალობა აშკარაა, ამიტომ მოცემულ სტატიში განვიხილავ ბირჟების ფუნქციონირების მექანიზმსა და მის როლს თანამედროვე ეკონომიკაში.
Annotation
In the modern economy, the operation of the stock market plays an important role, because its activity is to ensure the necessary conditions for the normal circulation of securities, determine their market prices and disseminate information about them, and maintain a high level of professionalism of securities market participants.
Currently there are more than 250 stock exchanges in the world, they have a lot in common and yet each of them has its own special characteristics. In different countries, as a rule, there are national peculiarities in the legislation and methods of state regulation of stock exchange activities.
In this regard, the relevance of this topic is obvious, so in this article I will discuss the functioning mechanism of stock exchanges and its role in the modern economy.
საფონდო ბირჟის კონცეფცია და არსი
საფონდო ბირჟა არის გარკვეული გზით ორგანიზებული ბაზარი, რომელშიც ფასიანი ქაღალდების მფლობელები ახორციელებენ ყიდვა-გაყიდვის გარიგებებს შუამავლის როლში მოქმედი ბირჟის წევრების მეშვეობით. ბირჟის წევრთა კონტიგენტი შედგება ფასიანი ქაღალდების ცალკეული მოვაჭრეებისა და ფინანსური ინსტიტუტებისგან.
საფონდო ბირჟა, უპირველეს ყოვლისა, არის ადგილი, სადაც ფასიანი ქაღალდების გამყიდველი და მყიდველი ერთმანეთს პოულობენ, სადაც ამ ფასიან ქაღალდებზე ფასები განისაზღვრება მათზე მიწოდებითა და მოთხოვნით, ხოლო თავად ყიდვა-გაყიდვის პროცესი რეგულირდება წესებითა და რეგულაციებით, ე.ი. ეს არის გარკვეული გზით ორგანიზებული ფასიანი ქაღალდების ბაზარი.
განასხვავებენ პირველად და მეორად ფასიანი ქაღალდების ბაზარს. პირველად ბაზარზე ფასიანი ქაღალდები იყიდება პირველ მფლობელებზე (ინვესტორებზე). მეორად ბაზარზე კი ხდება მხოლოდ ფასიანი ქაღალდების მფლობელების (აქციონერების ან კრედიტორების) შეცვლა და ფასიანი ქაღალდების გაყიდვიდან შემოსავლებს იღებენ არა ემიტენტები, არამედ ფასიანი ქაღალდების ყოფილი მფლობელები. ფასიანი ქაღალდების პირველადი და მეორადი ბაზრები ასრულებენ სხვადასხვა ფუნქციებს. მეორადი ბაზრის ფუნქციაა, უპირველეს ყოვლისა, უზრუნველყოს გამოშვებული ფასიანი ქაღალდების ლიკვიდურობა, ანუ აუცილებლობის შემთხვევაში მათი მფლობელების გაყიდვის შესაძლებლობა.
კლასიკური საფონდო ბირჟის მახასიათებლებია:
- ეს არის ცენტრალიზებული ბაზარი, ვაჭრობის ფიქსირებული ადგილით, ე.ი. სავაჭრო პლატფორმის არსებობით;
- ამ ბაზარზე მოქმედებს საუკეთესო საქონლის (ფასიანი ქაღალდების) შერჩევის პროცედურა, რომელიც აკმაყოფილებს გარკვეულ მოთხოვნებს (ფინანსური სტაბილურობა, ემიტენტის დიდი ზომა, ფასიანი ქაღალდის მასობრივი ხასიათი, მკაფიოდ განსაზღვრული ფასების ცვალებადობა და ა.შ.);
- ბაზრის საუკეთესო ოპერატორების ბირჟის წევრებად შერჩევის პროცედურის არსებობა;
- ფასიანი ქაღალდებით ვაჭრობის დროებითი რეგულაციებისა და სტანდარტული სავაჭრო პროცედურების არსებობა;
- მათზე ტრანზაქციებისა და ანგარიშსწორების რეგისტრაციის ცენტრალიზაცია;
- ოფიციალური (საბირჟო) კოტირების დადგენა;
- ბირჟის წევრების ზედამხედველობა (მათი ფინანსური სტაბილურობის, უსაფრთხო ბიზნესის ქცევის, საფონდო ბაზრის ეთიკის დაცვის თვალსაზრისით).
ბირჟის ოპერატორები არიან ბანკები, საინვესტიციო და ფინანსური კომპანიები და ფონდები, საბროკერო კომპანიები. [1]
საფონდო ბირჟის ეკონომიკური ფუნქციები და ამოცანები
საფონდო ბირჟა ფინანსური ბაზრის ერთ-ერთი მარეგულირებელია. მისი მთავარი როლი ფინანსური და სასესხო კაპიტალის მოძრაობას ემსახურება: ერთის მხრივ ამ კაპიტალის დაგროვება და კონცენტრაცია, მეორე მხრივ სახელმწიფოს და სხვადასხვა ეკონომიკური სტრუქტურების დაკრედიტება და დაფინანსება.
საფონდო ბირჟის როლი ქვეყნის ეკონომიკაში განისაზღვრება, უპირველეს ყოვლისა, სააქციო საკუთრების წილით მთლიანი ეროვნული პროდუქტის წარმოებაში. გარდა ამისა, საფონდო ბირჟის როლი მთლიანად ფასიანი ქაღალდების ბაზრის განვითარების დონეზეა დამოკიდებული. შესაბამისად, საფონდო ბირჟის ამოცანები და ფუნქციები განისაზღვრება იმ პოზიციით, რომელსაც ის იკავებს ფასიანი ქაღალდების ბაზარზე, როგორც მისი მონაწილე.
საფონდო ბირჟის ფუნქციებია:
- მუდმივად მოქმედი ბაზრის შექმნა;
- ფასების განსაზღვრა;
- საქონლისა და ფინანსური ინსტრუმენტების, მათი ფასისა და მიმოქცევის პირობების შესახებ ინფორმაციის გავრცელება;
- სავაჭრო და ფინანსური შუამავლების პროფესიონალიზმის შენარჩუნება;
- წესების შემუშავება;
- ეკონომიკის მდგომარეობის, მისი სასაქონლო სეგმენტების და საფონდო ბირჟის მითითება.
ბირჟის ერთ-ერთი მთავარი ფუნქციაა ფასიანი ქაღალდების გაყიდვის გზით თავისუფალი ფულადი კაპიტალისა და დანაზოგის მობილიზება და კონცენტრაცია, ასევე საკუთრების უფლების გადაცემა. ასევე, საფონდო ბირჟის ფუნქციაა ფასიანი ქაღალდებში ინვესტიციების მაღალი ლიკვიდურობის უზრუნველყოფა, გარიგებების გამოყენების გარანტიები.
საფონდო ბირჟები ახდენს მიწოდებისა და მოთხოვნის ჰარმონიზაციას სასაქონლო ბაზრებზე და ამით უზრუნველყოფს ქვეყნის ეკონომიკის განვითარებას იმ მიმართულებით, რომელიც აკმაყოფილებს მომხმარებელთა საჭიროებებს. საფონდო ბირჟაზე ვლინდება ფულის წონასწორული ფასი, რაც ნამდვილად ასახავს ფულადი კაპიტალის ფუნქციონირების ეფექტურობის დონეს.
ბირჟის მნიშვნელოვანი ამოცანაა უზრუნველყოს საბირჟო ვაჭრობის საჯაროობა და ღიაობა მისი წევრების ვაჭრობის ადგილისა და დროის, ბირჟაზე მიმოქცევაში დაშვებული ფასიანი ქაღალდების ჩამონათვალისა და კოტირების, სავაჭრო ქსელების შედეგების შესახებ ინფორმირებით. ბირჟამ უნდა შექმნას საარბიტრაჟო კომისია, ე.ი. მექანიზმი მოთხოვნების შეუფერხებლად გადაწყვეტისთვის.
ბაზრის განვითარებასთან ერთად საფონდო ბირჟის ამოცანაა:
- ბაზრისთვის ადგილის უზრუნველყოფა;
- წონასწორული ფასის იდენტიფიცირება;
- დროებით თავისუფალი სახსრების დაგროვება და საკუთრების უფლების გადაცემის ხელშეწყობა;
- საბირჟო ვაჭრობის საჯაროობის, ღიაობის უზრუნველყოფა;
- არბიტრაჟის უზრუნველყოფა, დავების შეუფერხებელი გადაწყვეტა;
- გარიგებების შესრულების გარანტიის უზრუნველყოფა;
- ეთიკური სტანდარტების და საბირჟო ვაჭრობის მონაწილეთა ქცევის კოდექსის შემუშავება. [2]
საფონდო ბირჟის 2022 წლის გლობალური ფაქტებისა და სტატისტიკის მიმოხილვა
პირველ რიგში, განვიხილოთ რამდენიმე საინტერესო ფაქტი საფონდო ბირჟის შესახებ, რომელიც გამოიკვეთა 2022 წლის განმავლობაში:
- აქციების პორტფელმა და საპენსიო ანგარიშებმა 2022 წლის პირველ ნახევარში განიცადეს ზარალი: S&P 500 21%-ით დაეცა;
- გლობალურ საფონდო ბირჟებზე შიდა კომპანიების მთლიანმა საბაზრო კაპიტალიზაციამ 2022 წლის ივნისში 105 ტრილიონი დოლარი შეადგინა;
- 2022 წლის მეორე ნახევრის მოაცემებით, აშშ წარმოადგენს მსოფლიო საფონდო ბირჟის 108 ტრილიონი დოლარის 40,9%-ს.
- საფონდო ბირჟის შედეგები, როგორც წესი, ყველაზე უარესია სექტემბერში – ე. წ. “სექტემბრის ეფექტი”, S&P 500-მა საშუალოდ 1%-ით დაიკლო სექტემბერში 1928 წლიდან 2022 წლამდე;
- ნიუ-იორკის საფონდო ბირჟა (NYSE) არის მსოფლიოში უდიდესი საფონდო ბირჟა, რომლის საბაზრო კაპიტალიზაცია 2022 წლის ივნისში მიაღწია მაქსიმუმს – 25,8 ტრილიონ დოლარზე მეტი. [3]
2022 წლის საფონდო ბაზრის ზომის გასაგებად გავაანალიზოთ საფონდო ბირჟების სტატისტიკა.
მსოფლიოში 19 საფონდო ბირჟაა, მათ შორის ყველაზე დიდია NYSE, რომლის საფონდო ბირჟის კაპიტალიზაციამ 2022 წლის ივნისში 25,8 მილიონ დოლარს გადააჭარბა. საბაზრო კაპიტალიზაცია, ანუ საბაზრო კაპიტალი, ეხება კომპანიის აქციების საერთო ღირებულებას საჯაროდ ვაჭრობაში. [3]
დიაგრამა 1-დან ჩანს, რომ 2022 წელს, NYSE-ზე მოდიოდა ბაზარზე გაყიდული აქციების 20%, რაც ყველაზე დიდი წილი იყო აშშ-ში საფონდო ბირჟის ოპერატორებში. NYSE-ის შემდეგ, Nasdaq-მა მეორე ადგილი დაიკავა ყველა საფონდო ბირჟას შორის 2022 წელს – 18%. ბაზარზე ასევე დომინირებდა Cboe, რომელმაც დაიკავა 12%-ზე მეტი. დანარჩენი საფონდო ბირჟების წილმა მთლიან კაპიტალში შეადგინა დაახლოებით 5%.
დიაგრამა 1. 2022 წლის დომინირებადი საფონდო ბირჟები
წყარო: https://www.stash.com/learn/stock-market-statistics/#interesting
დიაგრამა 2 გვიჩვენებს, რომ 2022 წელს აშშ-ის წილი გლობალურ საბაზრო კაპიტალიზაციაში 59,9%-ს შეადგენდა. შემდეგი უმსხვილესი ქვეყანა საფონდო ბაზრის წილით არის იაპონია – 6,2%, რომელსაც მოჰყვება გაერთიანებული სამეფო – 3,9%.
დიაგრამა 2. ქვეყნების წილი მსოფლიო საბაზრო კაპიტალიზაციაში 2022 წელს
წყარო: https://fortunly.com/statistics/stock-market-statistics/
რაც შეეხება კომპანიების საბაზრო კაპიტალიზაციას, ქვემოთ მოცემული ცხრილი 1-დან ჩანს, რომ Apple (AAPL) აშკარად არის ლიდერი ყველაზე მაღალი საბაზრო კაპიტალიზაციის მქონე კომპანიებს შორის განსაცვიფრებელი რაოდენობით – 2376,38 მილიარდი აშშ დოლარით 2021 წლის ოქტომბერში და 2171,26 მილიარდი აშშ დოლარით 2022 წლის ივნისში. მეორე ადგილზეა Microsoft (MSFT) 2275,13 მილიარდი დოლარით 2021 წლის ოქტომბერში და 1854,88 მილიარდი აშშ დოლარით 2022 წლის ივნისში. მესამე ადგილზეა Alphabet Inc. (GOOG), რომლის საბაზრო კაპიტალიზაციაც საკმაოდ მაღალია.
ცხრილი 1. ყველაზე მაღალი საბაზრო კაპიტალიზაციის მქონე კომპანიები 2022 წელს
წყარო: https://daytradingz.com/stock-market-statistics/
და ბოლოს, განვიხილოთ სექტორები. როგორც დიაგრამა 3-დან ჩანს, გლობალური საფონდო ბაზრის ყველაზე ღირებული სექტორებია საინფორმაციო ტექნოლოგიები, ფინანსები, კომუნიკაცია და ჯანდაცვა, რომლებიც შეადგენს მსოფლიოს კომპანიების დაახლოებით 52%-ს. ამ ოთხივე სექტორიდან IT სექტორს უკავია დომინანტური წილი – დაახლოებით 16,31% ფინანსებს – 15,78%, ჯანდაცვის ინდუსტრიას – 12,59%, ხოლო საკომუნიკაციო სერვისებს – 9,32% უკავია. გასაკვირია, რომ უძრავი ქონების სექტორს აქვს ყველაზე დაბალი (3.2%) წილი მსოფლიო საფონდო ბაზარზე.
დიაგრამა 3. 2022 წლის ყველაზე ღირებული გლობალური საფონდო ბაზრის სექტორები
წყარო: https://www.airserverapp.com/stock-market-statistics/
დასკვნა
საფონდო ბირჟა არის მუდმივად მოქმედი ფასიანი ქაღალდების ბაზარი. ის ქმნის ფინანსური რესურსების მობილიზებისა და მათი გამოყენების შესაძლებლობებს გრძელვადიან ინვესტიციებში, წარმოებაში, სამთავრობო პროგრამებსა და ვალებში.
ბირჟის ღირებულება ამჟამად იზრდება, იგი განიხილება როგორც ფასწარმოქმნის ინსტიტუტი და საბირჟო საქონლით ვაჭრობის ორგანიზატორი. ეს განსაკუთრებით აშკარაა საფონდო ბირჟასთან დაკავშირებით.
ბირჟის როლის შესუსტება, განსაკუთრებით ბოლო წლებში, არ ცვლის მის მნიშვნელობას ფასიანი ქაღალდებით ვაჭრობაში, რადგან ნარჩუნდება თავად ბირჟაზე კაპიტალის კონცენტრაცია და ცენტრალიზაცია, იზრდება მისი ოპერაციების კომპიუტერიზაციის დონე, ფორმები და მეთოდები, იხვეწება ინფორმაციის შეგროვება, მიწოდება და დამუშავება, ხორციელდება საბირჟო ოპერაციების პირდაპირი სახელმწიფო რეგულირება, შეინიშნება საბირჟო გარიგებების ინტერნაციონალიზაციის მზარდი ტენდენციები
გამოყენებული ლიტერატურა
- Микитина Л., ФОНДОВАЯ БИРЖА, Лекция, «ТОМСКИЙ ПОЛИТЕХНИЧЕСКИЙ УНИВЕРСИТЕТ» Инженерно-экономический факультет, Кафедра маркетинга и антикризисного управления
- БАТИЩЕВ Р., ФОНДОВАЯ БИРЖА, КУРС ЛЕКЦИЙ, МОЛДАВСКАЯ ЭКОНОМИЧЕСКАЯ АКАДЕМИЯ, Кафедра “Инвестиции и рынки капитала”
- 115+ Stock Market Statistics for Beginner Investors in 2023 By Stash Team. Interesting stock market facts
- https://www.stash.com/learn/stock-market-statistics/#interesting
- https://fortunly.com/statistics/stock-market-statistics/
- https://daytradingz.com/stock-market-statistics/
- https://www.airserverapp.com/stock-market-statistics/
