სამთავრობო აქტით დაზარალებული საქართველოს საფონდო ბირჟა

მაკა ღანიაშვილი

2008 წლის აგვისტოს ომი და გლობალური ფინანსური რეცესია ის ფაქტორებია, რომელთაც უარყოფითი გავლენა მოახდინეს საქართველოში საბირჟო საქმიანობის განვითარებაზე. მაგრამ დამღუპველი შედეგები საქართველოს საფონდო ბირჟისთვის, არც მეტი არც ნაკლები, საქართველოს მთავრობის მიერ დიდი ხმაურითა და ზარ-ზეიმით მიღებული “ფინანსური სექტორის გლობალური კონკურენტუნარიანობის შესახებ აქტს” ჰქონდა.

საქართველოს საფონდო ბირჟის შექმნა შესაძლებელი გახდა აშშ-ის მთავრობის დახმარებით, საქართველოში დაწყებული კაპიტალის ბაზრის განვითარების პროექტის ფარგლებში. 1998 წელს ამერიკელი და ქართველი სპეციალისტების მიერ მომზადდა საქართველოს კანონი “ფასიანი ქაღალდების ბაზრის შესახებ””, რომელმაც დასაბამი დაუდო ქვეყანაში ფასიანი ქაღალდების სახელმწიფო მარეგულირებელი სისტემის, საბროკერო კომპანიების, ფასიანი ქაღალდების რეგისტრატორების, ცენტრალური დეპოზიტარის და, რა თქმა უნდა, საფონდო ბირჟის შექმნასა და ამოქმედებას.
უკვე 2000 წელს, ასევე, ამერიკელი სპეციალისტების დახმარებით, საქართველოს საფონდო ბირჟასა და საქართველოს ფასიანი ქაღალდების ცენტრალურ დეპოზიტარში შეიქმნა თვითრეგულირების წესები და პროცედურები, სა-ვაჭრო და საკლირინგო სა-ანგარიშსწორებო სისტემები და 2000 წლის მაისში საქართველოს საფონდო ბირჟაზე დაიწყო რეგულარული საბირჟო ვაჭრობები.
საქართველოს საფონდო ბირჟის განვითარების შესახებ გვესაუბრება ბირჟის გენერალური დირექტორი, ვახტანგ სვანაძე:
“სამწუხაროდ, საყოველთაოდ აღიარებული კანონმდებლობის თვითრეგულირების წესებისა და თანამედროვე ტექნოლოგიების მიუხედავად, ბირჟის ჩამოყალიბების პირველ წლებში საქართველოში ფაქტობრივად არ არსებობდა მეტ-ნაკლებად ლიკვიდური ფასიანი ქაღალდი და საფონდო ბირჟის მთავარი ყურადღება გადატანილ იქნა სწორედ სახელმწიფო პოლიტიკის ცვლილებაზე, რასაც ხელი უნდა შეეწყო პრივატიზაციის პროცესის და სახელმწიფო და მუნიციპალური ფასიანი ქაღალდების გამოშვების სრულყოფისათვის. თუმცა, 2000 წელს კაპიტალის ბაზრის განვითარების პროექტის მოულოდნელმა შეწყვეტამ სერიოზული საფრთხის წინაშე დააყენა ფასიანი ქაღალდის ბაზრის შემდგომი განვითარება საქართველოში. ამიტომ, საფონდო ბირჟისა და საბროკერო კომპანიების სპეციალისტების მთელი ყურადღება გადატანილ იქნა ემიტენტებთან მუშაობაზე ფასიანი ქაღალდების საჯარო შეთავაზების სტიმულირების მიმართულებით, რაც საკმაოდ შრომატევადი და სერიოზული მენტალური პრობლემების შემცველი პროცესი აღმოჩნდა. თუმცა, უკვე 2004 წელს პირველი საჯარო შეთავაზებების მაგალითები გაჩნდა და საფონდო ბაზარმაც თანდათანობით იწყო ზრდა. შეიძლება ითქვას, რომ 2004-2007 წლებში საქართველოს ფასიანი ქაღალდების ბაზარზე ადგილი ჰქონდა უპრეცედენტო ზრდას, გაჩნდა პიველი ლიკვიდური ფასიანი ქაღალდები და საქართველოს საფონდო ბირჟამ უკვე დაიწყო ბაზრის განვითარების კვალდაკვალ წესებისა და ტექნოლოგიების სრულყოფის, საბირჟო ინდექსის შექმნის და ინვესტორთათვის კომფორტული გარემოს ჩამოყალიბებისათვის საჭირო ღონისძიებათა განხორციელების პროცესი. ყოველივე ეს, შეუმჩნეველი არ დარჩა მსხვილი საერთაშორისო საბირჟო გაერთიანებებისათვის, რომლებიც აქტიურად ინტერესდებოდნენ ბირჟაზე ინვესტირებით, ხოლო საყოველთაოდ ცნობილმა NAZDAQ OMX-მა 2007 წლის შემოდგომაზე ოფიციალური შეთავაზებაც გაუკეთა საქართველოს საფონდო ბირჟის აქციონერებს.
ს.ე. – 2008 წელს ძირეული ცვლილებები განხორციელდა საქართველოს ფასიანი ქაღალდების მარეგულირებელ კანონმდებლობაში. 2 წლის გადმოსახედიდან რა შედეგები მოიტანა ამ ცვლილებებმა?
ვ.ს. – 2008 წლის დასაწყისში ე.წ. “ლიბერალიზაციის”” საბურველით ფუნდამენტური ცვლილებები განხორციელდა ფასიანი ქაღალდების ბაზრის მარეგულირებელ კანონმდებლობაში, რამაც მანამდე ეფექტურად და გამჭვირვალედ მოქმედ ფასიანი ქაღალდებით ვაჭრობისა და ანგარიშსწორების სისტემას სერიოზული პრობლემები შეუქმნა, უპირველეს ყოვლისა, საჯაროობის მოთხოვნის ფაქტიურად იგნორირების თვალსაზრისით, რასაც შედეგად მოჰყვა საქართველოს საფონდო ბაზრისადმი ინვესტორთა ინტერესის მკვეთრი ვარდნა და ფასიან ქაღალდებზე გარიგებების უდიდესი უმრავლესობის საჯარო სფეროდან არასაჯარო სფეროში გადანაცვლება და ლიკვიდურობის კატასტროფული დაცემა. იმედი მაქვს, ე.წ. “ლიბერალიზაციის ექსპერიმენტის”” დამანგრეველი შედეგი ყველასათვის ცხადია და მისი შემდგომი გაგრძელების შეწყვეტის გადაწყვეტილება მალე იქნება მიღებული.
ს.ე. – ფინანსურმა კრიზისმა რა გავლენა მოახდინა ბირჟის საქმიანობაზე?
ვ.ს. – ცხადია, ფინანსურმა კრიზისმა უარყოფითი ზეგავლენა საქართველოს საფონდო ბირჟის საქმიანობაზეც მოახდინა. თუმცა, ეს ზეგავლენა ისეთი დამანგრეველი არ ყოფილა, როგორიც აღმოჩნდა 2008 წლის საკანონმდებლო ცვლილებების შედეგად მიყენებული ზიანი.
ს.ე. – რამდენად განვითარებულია ლიკვიდური ფასიანი ქაღალდების ბაზარი საქართველოში?
ვ.ს. – როგორც უკვე აღვნიშნე, ორიოდე წლის წინ საქართველოს ფასიანი ქაღალდების ბაზარზე ლიკვიდურობის ხარისხი გაცილებით მაღალი იყო, ვიდრე ეს დღეს არის, თუმცა, თუ საბირჟო ინფორმაციას რეგულარულად ადევნებთ თვალყურს, შეამჩნევდით, რომ დაბალი ლიკვიდურობის მიუხედავად, ისეთ ფასიან ქაღალდებზე, როგორებიცაა, მაგალითად, “საქართველოს ბანკისა”” და “ლიბერთი ბანკის”” აქციები, გარიგებები რეგულარულად იდება. საქართველოს ეკონომიური განვითარების დღევანდელ ეტაპზე არ არსებობს საჯაროობის მოტივაცია (არ არის საკმარისი სტიმულაცია) და პირიქით, შეიძლება ითქვას, რომ იგი ზედმეტ ტვირთადაც განიხილება, შესაბამისად, უპირატესობა ეძლევა შპს-ს ფორმას და საბანკო კრედიტს. განვითარების ამ ეტაპისთვის არასწორი საკანონმდებლო ცვლილებები კი, კიდევ უფრო აღრმავებს ამ პროცესს. საბოლოო ჯამში კი, ზარალდება ყველა და მთლიანად ქვეყანა.
ს.ე. – რა შეცვალა აქციების ფიქსინგის გზით რეალიზების წესის შემოღებამ 2007 წლის მარტში?
ვ.ს. – ფასიან ქაღალდებზე გარიგების დაფიქსირება არ არის საჯარო ვაჭრობა. ეს არის მხოლდ ინფორმაცია, სადღაც დადებული გარიგების შესახებ. მისგან განსხვავებით საბირჟო სავაჭრო სესიები ტარდება საჯაროდ და შესაბამისად, კონკურენტულ გარემოში, რაც თავისთავად უზრუნველყოფს ფასწარმოქმნის ობიექტურობასა და ზრდის ლიკვიდურობას. ცნობილ საკანონმდებლო ცვლილებებამდე ბირჟაზე დაშვებულ ფასიან ქაღალდებზე (რაც საქართველოში განხორციელებული რამდენიმე ათასი ემისიიდან მხოლოდ 146 ფასიან ქაღალდს შეადგენს) გარიგებები მხოლოდ კონკურენტულ და საჯარო გარემოში იდებოდა, რაც არამარტო ამაღლებდა ლიკვიდურობის ხარიხს, არამედ ინვესტორებს აძლევდა გარანტიას, რომ საბირჟო ვაჭრობის შედეგად მიღებული ინფორმაცია სრულად ასახავდა კონკრეტულ ფასიან ქაღალდზე დადებულ გარიგებებს, ხოლო მას შემდეგ, რაც ე.წ. “ლიბერალიზაციის”” ეგიდით ნებადართული გახდა ბირჟაზე დაშვებულ ფასიან ქაღალდებზე გარიგებები დაიდოს, როგორც ბირჟაზე, ასევე, მის გარეთაც, განსხვავებით განვითარებული საფონდო ბაზრებისაგან, სადაც გარიგებების უმრავლესობა მაინც საჯარო სივრცეში რჩება. საქართველოში ამ გარიგებების 95%-ზე მეტმა ე.წ. “ნაცრისფერ ბაზარზე” გადაინაცვლა. ცხადია, სოლიდურ და მსხვილ ინვესტორებს ასეთ პირობებში მუშაობის სურვილი სერიოზულად შეუმცირდათ.
ს.ე. – რამდენადაა განვითარებული სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდები და მუნიციპალური ფასიანი ქაღალდების სეგმენტი საქართველოში?
ვ.ს. – სახელმწიფო და მუნიციპალური ფასიანი ქაღალდების თემა უმნიშვნელოვანესია საქართველოს ფასიანი ქაღალდების ბაზრის განვითარებისათვის. ყველა მენტ-ნაკლებად განვითარებულ ქვეყანაში სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდების გამოშვება არამარტო აქტიურად ხორციელდება მთავრობების მიერ, არამედ წარმოადგენს სერიოზულ ფუნდამენტს საპროცენტო განაკვეთებისა და საემისიო პროცესების მართვაში. ამიტომ, როგორც წესი, ამ პროცესში მთავრობები აქტიურად იყენებენ საფონდო ბირჟებს. მაგალითისათვის შორს წასვლა საჭირო არ არის, თუნდაც ჩვენი მეზობლების, სომხეთისა და აზერბაიჯანის გამოცდილებაც იკმარებს. სამწუხაროდ, სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდების გამოშვებისა და მიმოქცევის პროცესში საქართველოში საფონდო ბირჟა ყოველთვის იგნორირებული იყო, რამაც არამარტო საფონდო ბირჟას მიაყენა ზარალი, არამედ, უპირველეს ყოვლისა, შეუძლებელი გახადა სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდების ბაზრის განვითარებაც. ანალოგიური მდგომარეობაა მუნიციპალური ფასიანი ქაღალდების მხრივაც, მიუხედავად არაერთი სერიოზული კომპანიის შეთავაზებისა, დაეხმარონ თბილისის მუნიციპალიტეტს ფასიანი ქაღალდების გამოშვების ორგანიზებაში, ეს საკითხი დღესაც გადაუწყვეტელი რჩება.
ს.ე. – რამდენად აქვს საქართველოს IPO რესურსების განვითარების პოტენციალი?
ვ.ს. – თუ გავითვალისწინებთ იმ გარემოებებს, რომ კაპიტალზე მოთხოვნა გააჩნია პრაქტიკულად მთელს საქართველოს ეკონომიკას (როგორც სახელმწიფო, ასევ, კერძო სექტორს) და საწარმოთა უმეტესობას ჯერჯერობით აზრადაც არ მოსდის, რომ საბანკო კრედიტის გარდა, არსებობს სახსრების მოზიდვის, სხვა, გაცილებით უკეთესი საშუალება და გარემოებებს დავუმატებთამ, იმას, რომ ზოგადად საქართველოს ეკონომიკის მიმართ საინვესტიციო ინტერესი არსებობს, შეგვიძლია გავაკეთოთ დასკვნა, რომ IPO-ს სერიოზული პოტენციალი გააჩნია საქართველოში და რაც უფრო ადრე დაიწყება მისი გამოყენება, მით უკეთესია ქვეყნისათვის და მათ შორის, ფასიანი ქაღალდების ბაზრისთვისაც. ამისათვის, კი საჭიროა ერთი მხრივ, კაპიტალის მოზიდვის სათანადო მოტივაციის არსებობა, ხოლო მეორე მხრივ, ფასიანი ქაღალდების საჯარო განთავსებისათვის აუცილებელი ელემენტარული ცოდნის პოპულარიზაცია. გარდა ამისა, კარგი იქნება, თუ საერთაშორისო საფინანსო ინსტიტუტებიც ქართული ეკონომიკის დახმარებაში აქცენტებს პირდაპირი დაფინანსებიდან გადაიტანენ საწარმოებისათვის კაპიტალის მოზიდვის საყოველთაოდ მიღებული პრაქტიკის დანერგვასა და სტიმულირებაზე.
რთული სათქმელია, რა წილი უდევს ფინანსურ კრიზისს საფონდო ბირჟის სტატისტიკურ მონაცემებში და რა წილი საკანონმდებლო ცვლილებებს, მაგრამ ფაქტია, რომ 2008 წელს წინა წელთან შედარებით საქართველოს საფონდო ბირჟაზე 2-ჯერ ნაკლები გარიგება დაიდო. 2008 წელს ბირჟაზე 3180 გარიგება განხორციელდა.