ეჭვმიტანილი სამეული
არეიტინგო სააგენტოების, განსაკუთრებით კი ე.წ. დიდი სამეულის (S&P, Moody’s, Fitch) მიმართ ნდობა დღითიდღე მცირდება. საერთაშორისო სარეიტინგო სააგენტოებს ევროკავშირმა მუშაობის ახალი სტანდარტები ჯერ კიდევ წელიწადნახევრის წინ დაუწესა. ევროპარლამენტმა განიხილა კანონპროექტი, რომელიც სააგენტოებისთვის წესების გამკაცრებას ითვალისწინებს. ამ წესების თანახმად, სარეიტინგო სააგენტოებს, მათ შორის S&P-ს, Moody’s-ს და Fitch-ს მეტი გამჭვირვალობა და, რაც მთავარია, დაშვებულ შეცდომებზე პასუხისმგებლობა მოეთხოვებათ.
2008 წლის მსოფლიო ფინანსურ კრიზისშიც ბევრი ანალიტიკოსი დამნაშავედ სწორედ სარეიტინგო სააგენტოებს მიიჩნევს. მათ რთულ ფინანსურ ინსტრუმენტებს გაბერილი რეიტინგები მიანიჭეს, მისი დაწევით კი ევროპაში არსებული დავალიანების კრიზისის ფონზე სააგენტოებმა ევროზონის რამდენიმე წევრისთვის სესხების ღირებულების საკითხში უარყოფითი ცლილებები გამოიწვიეს. ევროკავშირის მიერ შესამუშავებელი ახალი წესების შესახებ ჯერჯერობით დეტალური ცნობები არაა. ანალიტიკოსების აზრით, ევროკომისიას სურს, რომ სააგენტოებმა თავიანთი რეიტინგები ევროპის ფასიანი ქაღალდებისა და ბაზრის სამმართველოს (ESMA) გადაუგზავნონ და ისინი ამ სამსახურმა გამოაქვეყნოს. ამით სააგენტოების გავლენა ევროპის ფარგლებს გარეთ მყოფ ინვესტორებზე მნიშვნელოვნად შეიზღუდება.
მიმდინარე წლის იანვარში, ევროპარლამენტმა გამოსცა ახალი განკარგულება და გამოვიდა ინიციატივით, გაიზრდოს კონტროლი სარეიტინგო სააგენტოებზე, უახლოეს მომავალში კი _ შემცირდეს სარეიტინგო სააგენტოების გავლენა ბაზრის რეგულირებაზე. ამ ნაბიჯებით ევროპელები ცდილობენ, რაც შეიძლება მეტად შეუმცირონ რისკი მთავრობებს და გაუმარტივონ საქმე ეროვნულ კომპანიებს.
ძირითადი მიზეზი, რის გამოც ევროპელები არ ენდობიან რეიტინგებს, არის სარეიტინგო სააგენტოების არათანამიმდევრული ქცევა ევროპის მმართველი გუნდის გადაწყვეტილებების შეფასებისას კრიზისი დროს, საუბარია, ევროპის სუვერენულ რეიტინგებზე. 2012 წლის მარტში სარეიტინგო სააგენტო Fitch-მა მკვეთრად გაზარდა საბერძნეთის საკრედიტო რეიტინგი ”B-”-მდე პროგნოზით `სტაბილური~. რეიტინგის ზრდა მოჰყვა საბერძნეთის მთავრობის მიერ ვალის რესტრუქტურიზაციას, თუმცა, ევროკავშირის ლიდერების შეფასებით, ეს არ იყო საფუძვლიანი მიზეზი იმისა, რომ სარეიტინგო სააგენტოს ასე მკვეთრად გაეზარდა საბერძნეთის საკრედიტო რეიტინგი, რადგან ვალების რესტრუქტურიზაცია სტრუქტურული პრობლემების მოგვარებას არ ნიშნავს.
საბოლოოდ, ევროლიდერები უფრო მართალი აღმოჩნდნენ, 2 თვეში Fitch-ი იძულებული გახდა კვლავ შეემცირებინა საბერძნეთის რეიტივგი CCC დონემდე. Fitch-ის ”მწარე” გამოცდილების მიუხედავად, იგივე შეცდომა რამდენიმე თვის შემდეგ დაუშვა S&P-მაც, ვალების მორიგი რესტრუქტურიზაციის შემდეგ, გასული წლის დეკემბერში, მანაც გაზარდა საბერძნეთის სუვერენული რეიტინგი B- –მდე. ევროპელები განსაკუთრებით გაანაწყენა კორპორატიული ემიტენტების რეიტინგების ერთდროულმა დაწევამ. 2012 წელს შ&P-მა რეიტინგები შეუმცირა ესპანეთის 11 ბანკს. რატომ აღელვებს ევროპას სუვერენული რეიტინგები ასე? იმიტომ რომ მასზე დიდადაა დამოკიდებული მთავრობების სუვერენული ობლიგაციების შემოსავლიანობა. რეიტინგები ასახავს საინვესტიციო რისკების დონეს. ინვესტორები კი რისკების შეფასებისას, პირველ რიგში, რეიტინგებს უყურებენ. რეიტინგების სულ მცირე დაწევაც კი, ინვესტორთა ქცევს მკვეთრად ცვლის.
მაგრამ სარეიტინგო სააგენტოების მიმართ ტოტალური უკმაყოფილების ფონზე, ყველა თანხმდება იმაზეც, რომ რეიტინგებზე სრულად უარის თქმა უფრო სავალალო შედეგებამდე მიიყვანს სისტემას. ამიტომაც აუცილებელია რეიტინგების არა გაუქმება და მათზე უარის თქმა, არამედ საჭიროა სარეიტინგო სისტემის რეორგანიზაცია-რეფორმირება.
რთ-ერთი რუსულ სააგენტო ”ექსპერტ ღა” გამოვიდა ახალი ინიციატივით, თუ როგორ შეიძლება არსებულ სიტუაციას ეშველოს. რუსი ექსპერტების შეფასებით, ქვეყნების სუვერენული რეიტინგების გამოყვანისას ცალ-ცალკე უნდა იქნას გათვალისწინრებული ქვეყნების სპეციფიური რისკები და გარემო პირობები და კერძო კომპანების საკრედიტო რისკები. ”ექსპერტ ღა” უკვე ცალ-ცალკე აქვეყნებს ამ ორ რეიტინგს _ ქვეყნის ზოგადი რეიტინგები, რაც უკავშირდება მთავრობის მმართველობასთან დაკავშირებულ რისკებს და კორპორატიული რეიტინგები.
მსგავსი მეთოდოლოგიის პირობებში, კერძო ინსტიტუტებს კვლავ შეუძლიათ შეინარჩუნონ მაღალი რეიტინგი, მიუხედავად იმისა, მცირდება თუ იზრდება ქვეყნის სუვერენული რეიტინგი. გარდა ამისა, რეიტინგების გამოყვანის ახალი მეთოდოლოგიის პირობებში, განვითარებადი ქვეყნების ძლიერ კომპანიებს უჩნდებათ შანსი მიიღონ მაღალი რეიტინგები, რაც აქამდე ფაქტობრივად წარმოუდგენელი იყო.
ქვეყნების სუვერენული რეიტინგების ამოცანაა ასახოს საკრედიტო რისკების დონე მთავრობების გრძელვადიან ვალდებულებებთან მიმართებაში. ექსპერტთა შეფასებით კი, 2010-2012 წლებში საყოველთაოდ ცნობილი და აღიარებული საკრედიტო რეიტინგები ამ მოვალეობას ვერ ასრულებდნენ. რადგან ბოლო წლებში სუვერენული რეიტინგები იყო არა მთავრობების სავალო ტვირთის გამოხატულება, არამედ ცხოვრების დონის ცვლილების, სხვადასხვა ინსტიტუტების განვითარების დონისა და პოლიტიკის გავლენის შედეგი. შედეგად რამდენიმე ქვეყნის მაგალითით, მათი ვალი იმდენად გაიზრდა უმაღლესი საკრედიტო რეიტინგის პირობებში, რომ ახლა ევროპამ როგორ გაართვას თავი ამ კრიზისს არ იცის.
Fitch-ის მეთოდიკის მიხედვით, ყველაზე მნიშვნელოვანი ფაქტორები რეიტინგის შემუშავებისას არის მშპ-ს დონე ერთ სულ მოსახლეზე და სავალუტო რისკები, ასევეა Moody’s-ის მეთოდიკის მიხედვით. S&P-ის მეთოდიკის მიხედვით კი, რომელიც 2011 წელს გამოაქვეყნა კომპანიამ, რეიტინგის უმნიშვნელოვანესია პოლიტიკური და ეკონომიკური ფაქტორები. როგორც ვხედავთ, ვალის ”ჭერმა” და მასთან დაკავშირებულმა საკითხებმა სააგენტოებისათვის მეორე პლანზე გადაინაცვლა.
ამიტომაც არაა გასაკვირი, რომ საბერძნეთი, ესპანეთი, პორტუგალია და სხვა ქვეყნები კრიტიკულ მომენტამდე ინარჩუნებდნენ მაღალ რეიტინგებს, მანამ სანამ მათმა მთავრობებმა არ გამოაცხადეს დახმარების აუცილებლობის შესახებ. ფაქტია, რომ ცნობილი სარეიტინგო სააგენტოების რეიტინგებში, ამჟამად, ის ქვეყნები რომელთაც მშპ-ს დონე ერთ სულ მოსახლეზე მაღალია, სიის ბოლოს იმყოფებიან, ის ქვეყნები კი სადაც დაბალია, უკვე მაღალი რეიტინგებით გამოირჩევიან. დღეს უკვე თამამად შეიძლება ითქვას, რომ სააგენტოების ფსონმა მშპ-ზე არ გაამართლა.
გარდა ამისა, ე.წ. დიდი სამეულის სარეიტინგო სააგენტოები ერთსა და იმავე დროს, ერთსა და იმავე პირობებში სხვადასხვა რეიტინგებს ანიჭებენ ქვეყნებს, რაც ასევე საეჭვოს ხდის მათი მეთოდიკის ადექვატურობას. მაგალითისათვის, 2012 წლის ნოემბერში კვიპროსს Fitch-მა მიანიჭა BB+ რეიტინგი, იმავე დროს კი Moody’s-მა და S&P-მა ქვეყანას რეიტინგი შესაბამისად B3 და B-მდე შეუმცირდეს. ეს შეიძლება იმით აიხსნას რომ რეიტინგის განმსაზღვრელი ინდივიდუალური ექსპერტები არიან, რომელთაც საკუთარი შეხედულებები აქვს. რაც ასევე ხელს უშლის ქვეყნის გადახდისუნარიანობის შესახებ რეალური სურათის წარმოჩენას.
პრობლემაა ისიც, რომ დღეს სუვერენული რეიტინგების ბაზარზე კონკურენცია ფაქტობრივად არ არის. ამერიკული ”დიდი სამეული” თავიდან ბოლომდე აკონტოლებს სიტუაციას. ამიტომაც ევროპაშიც და ჩინეთშიც უკვე ფიქრობენ ალტერნატიული სარეიტინგო სააგენტოების შექმნაზე. ჩინელები აღნიშნავენ, რომ რეიტინგების მინიჭებისას, ”დიდი სამეულის” სარეიტინგო კომპანიები დასავლურ მენტალიტეტს და ეკონომიკური და პოლიტიკური მოწყობის დასავლურ პრინციპებს იზიარებენ და მათი მეთოდიკაც ამას ეფუძნება, რასაც ჩინეთი ხშირად არ ეთანხმება. არსებული საკრედიტო რეიტინგების კრიტიკოსები მიიჩნევენ, რომ ეს რეიტინგები ვინაიდან უფრო ქვეყნების რისკებს გამოხატავენ და არა მთავრობების გადახდისუნარიანობის რეალურ რისკებს, სააგენტოების მესვეურები ცდილობენ მაქსიმალურად გააჭიანურონ ”დასავლური” ქვეყნების რეიტინგების შემცირების პროცესი და ადვილად ამცირებენ ”არადასავლური” ქვეყნების რეიტინგებს.
”არადასავლური” ქვეყნების რეიტინგის შემცირებას კი ამ ქვეყნებში ოპერირებადი კომპანიების რეიტინგების შემცირებაც ავტომატურად მოჰყვება. არსებული მეთოდიკით, ყველაზე საიმედო კომპანიასაც კი არ შეიძლება ჰქონდეს იმაზე მაღალი რეიტინგი, ვიდრე ქვეყნის სუვერენული რეიტინგია. კომპანიის მდგომარეობა ბევრად უკეთესიც რომ იყოს, ვიდრე ქვეყნის სუვერენული რეიტინგია. ეს განსაკუთრებით პრობლემატურია განვითარებად ქვეყნების კომპანიებისათვის, სადაც ყოველთვის არიან ისეთი კომპანიები, რომელთა განვითარების დონეც წინ უსწრებს სახელმწიფოს განვითარების დონეს. ამიტომაც ემხრობა სპეციალისტთა ნაწილი სახელმწიფოსა და კერძო ინსტიტუტებისათვის ცალ-ცალკე რეიტინგების მინიჭების იდეას.
ამერიკა, ჩინეთი და რუსეთი უკვე გამოვიდნენ ინიციატივით შეიქმნას ერთობლივი სარეიტინგო სააგენტო. ”მარკეტ-ვოტჩის” ინფორმაციით, ახალი ჰოლდინგი დამოუკიდებელ საკრედიტო და საინვესტიციო რეიტინგებს შეადგენს, როგორც ამას ”მუდისი”, ”ფიჩი” და ”სტანდარტ ენდ ფუარსი” აკეთებენ. პროექტის ავტორების განცხადებით, ახალი სააგენტოს შექმნის აუცილებლობა მას შემდეგ დადგა, რაც უკვე მოქმედმა სარეიტინგო სააგენტოებმა 2008 წლის კრიზისის პერიოდში ქვეყნების, ბანკების და მსხვილი კორპორაციების რეიტინგები არაადექვატურად შეაფასეს.