ჩრდილოვანი ეკონომიკა და მისი გამოვლინება საქართველოში

17/02/202117/02/2021 Admin

ავტორის სტილი დაცულია

მარიამ პაიკიძე

ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის
ეკონომიკისა და ბიზნესის ფაკულტეტის III კურსის სტუდენტი
Paikidzemari2000@gmail.com

ანოტაცია

დღევანდელი ჩვენი თემა ეხება ჩრდილოვან ეკონომიკას, რადგან მიმაჩნია, რომ ჩრდილოვანი ეკონომიკა მსოფლიოს უამრავი ქვეყნის გამოწვევაა. სხვა ქვეყნების მსგავსად, ჩრდილოვანი ეკონომიკის წილი საქართველოშიც საკმაოდ მაღალია. მისი როლი მშპ-ში საკმაოდ მნიშვნელოვანია, რადგან მშპ მოიცავს ჩრდილოვანი ეკონომიკის შედეგებსაც. სტატიაში ჩვენ ვისაუბრებთ ჩრდილოვანი ეკონომიკის გამომწვევ მიზეზებსა და მისი განვითარების ხელშემწყობ ფაქტორებზე. ასევე მიმოვიხილავთ ჩრდილოვან ეკონომიკას საქართველოსთან მიმართებითაც. განვიხილავთ ჩრდილოვანი ეკონომიკის როლს საქართველოში და ვისაუბრებთ იმაზეც, თუ როგორ შეიძლება მისი მასშტაბების შემცირება და მასთან ბრძოლის რა მეთოდები არსებობს.

Annotation

Our today’s topic is about the shadow economy, because I think that the shadow economy is a challenge for many countries around the world. Just like in the other countries, the shadow economy take up a huge portion of Georgia’s whole economy. Shadow economy plays a huge role in GDP calculation, because it’s results are included in the process. In the article we are going to talk about causes of the shadow economy and what factors affect its development. We will also review how does the shadow economy affect Georgia and what role does it hold in the country. Finally we will talk about, how can decrease it’s scales and what are the methods to deal with it.

ჩრდილოვანი ეკონომიკის გამომწვევი მიზეზები და ხელშემწყობი ფაქტორები

ჩრდილოვანი ეკონომიკის მიზეზები მრავალფეროვანია. ისინი იყოფიან ექვს მთავარ ჯგუფად: ანთროპოლოგიური, ეკონომიკური, სოციალური, იურიდიული, სოციოკულტურული, პოლიტიკური.

მიზეზთა პირველი ჯგუფი ასოცირდება ადამიანის ორმაგ ბუნებასთან.
მეორე ჯგუფის მიზეზები, რომლებიც წარმოქმნიან ჩრდილოვან ეკონომიკას, მოიცავს ეკონომიკურ ფაქტორებს.
მიზეზთა მესამე ჯგუფში გამოვყოფთ სოციალური ხასიათის ფაქტორებს.
მეოთხე ჯგუფი მოიცავს მეწარმეობის სამართლებრივი ჩარჩოების არასრულყოფილებას.
მეხუთე ჯგუფში ჩვენ ვხვდებით ყველაფერს, რაც შეიძლება მეწარმეობის სუსტ ეთიკურ საფუძვლად ჩაითვალოს.
და ბოლოს მეექვსე ჯგუფში გაერთიანებულია ფაქტორები რომლებიც გავლენას ახდენენ ჩრდილოვანი ეკონომიკის ფორმირებაზე [1]

ჩრდილოვანი ეკონომიკის გაჩენის პრობლემის შესწავლის სხვადასხვა მიდგომებში მკვლევარები ასახელებენ მასში მრავალფეროვან ფაქტორებს. მაგრამ ტრადიციულად მეცნიერები გამოყოფენ ჩრდილოვანი ეკონომიკის რამდენიმე ფაქტორს:

დაბეგვრის დაბალ დონეზე. ეს ფაქტორი აღიარებულია, როგორც ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი, სტიმულირება ჩრდილოვანი ეკონომიკის ზრდისა და გააქტიურებისაკენ. იგი ახდენს გავლენას ყველა ტიპის საბაზრო ეკონომიკის მქონე ქვეყნებში. ამასთან, თითოეულ ქვეყანაში მის ეფექტს აქვს საკუთარი მახასიათებლები.
ეკონომიკის გადაჭარბებული რეგულირება. ეს ფაქტორი ძირითადად ვლინდება სახელმწიფოს შემდეგი ქმედებებით: აკრძალულია ნებისმიერი საქონლის ან მომსახურების მიმოქცევის აკრძალვა, ადმინისტრაციული ჩარევა ფასების პროცესში, ბიუროკრატიის გადაჭარბებული ძალა, ბიუროკრატიული გადაწყვეტილებების ცუდი კონტროლირება. ამის შედეგია ჩრდილოვანი ეკონომიკის ზრდა.
სახელმწიფო სექტორის მნიშვნელოვანი მასშტაბი ეკონომიკაში. ეკონომიკაში სახელმწიფო სექტორის მნიშვნელოვანი ნაწილი წარმოიქმნება საბიუჯეტო სახსრების განაწილებასთან, რომელიც დაკავშირებულია პირდაპირი და არაპირდაპირი სუბსიდიების და რბილი სესხების სახით, სახელმწიფო საწარმოებში.[1]
ეკონომიკური არასტაბილურობა, ეკონომიკის კრიზისული მდგომარეობა. ეკონომიკის “ჩრდილში” წასვლა ეკონომიკის ზოგადი მდგომარეობის შედეგია. ოფიციალური ეკონომიკის სავალალო მდგომარეობის გათვალისწინებით, მის ჩრდილოვან სექტორში მუშაობას ბევრი უპირატესობა შეიძლება ჰქონდეს. თავის მხრივ, ეკონომიკის კრიზისული მდგომარეობა აიძულებს მეწარმეებს თავიანთი საქმიანობისათვის უფრო მიმზიდველი ნიშნების მოძებნას. ერთ-ერთი მათგანია ჩრდილების სექტორი.
საკუთრების დაუცველობა იწვევს მეწარმეებს შორის დროებით ფსიქოლოგიას. შესაბამისი ეკონომიკური ქცევა ემყარება იმ ფაქტს, რომ თუ საკუთრების უფლებების დარღვევა შესაძლებელია ადრე თუ გვიან, და არსებული კანონმდებლობა თუ სამართალდამცავი პრაქტიკა არ იძლევა მათ საიმედო დაცვას, არ არის აუცილებელი მაქსიმალურად გამოიყენოთ არსებული შესაძლებლობები. [1]

ჩრდილოვანი ეკონომიკა საქართველოში

ეკონომიკის “ჩრდილოვანი” სექტორი საქართველოში, სხვადასხვა გამოთვლებით, 30%-დან 70%-მდე აღწევს. შეიძლება ზოგი ამცირებდეს, ზოგი პირიქით გადაჭარბებით აფასებდეს ჩრდილოვანი ეკონომიკის წილს, მაგრამ ყველა შემთხვევაში ცხადია, რომ “ჩრდილში” ქართული ეკონომიკის მნიშვნელოვანი ნაწილია მოქცეული და ეს სერიოზულ პრობლემებს წარმოშობს მთლიანად ქვეყნისათვის და კონკრეტულად ბიუჯეტისათვის. ბუნებრივია, ჩრდილოვან სექტორში არსებული მდგომარეობის შესწავლა მნიშვნელოვან და ამავდროულად რთულ ამოცანას წარმოადგენს, რაც, რიგ შემთხვევებში, მჭიდროდ უკავშირდება გამომძიებლის საქმიანობას. ჩრდილოვან სფეროში დასაქმებულ სუბიექტებს სტრატეგიული კვლევებისა და განვითარების ცენტრის ექსპერტები ორ ძირითად ჯგუფად ყოფენ. ესაა ოლიგარქიული კლანები და ნომენკლატურული მეწარმეები.

ოლიგარქიული კლანები ერთი მხრივ, სახელმწიფო მართვის აპარატთან, მეორე მხრივ, კრიმინალურ სამყაროსთან არის შეზრდილნი. ისინი მონოპოლიურად აკონტროლებენ ბაზრის ყველაზე მომგებიან სფეროებს, ფლობენ უზარმაზარ ეკონომიკურ და პოლიტიკურ ძალაუფლებას, მასმედიის საშუალებებს და შესაძლებლობა აქვთ გავლენა მოახდინონ საზოგადოებრივ აზრზე.

ნომენკლატურული მეწარმეები, სხვა მეწარმეებთან შედარებით, დაუმსახურებელი შეღავათებითა და უპირატესობებით სარგებლობენ, რის შედეგადაც, ჩრდილოვანი კავშირების დახმარებით, ნაკლები დანახარჯების გაწევა უწევთ. ამგვარ მეწარმეებს საიმედო “სახელისუფლებო სახურავები” გააჩნიათ. არალეგალური ბიზნესის ფუნქციონირების საფუძველია სოციალური კავშირების აღწარმოება.საქმიანობის პრაქტიკა ასეთ საწარმოო სუბიექტებს ყოფს “თავისიანებად” და “უცხოებად”. შინაურების მიმართ მოქმედებს ნდობისა და ურთიერთდახმარების მექანიზმები, ხოლო “უცხოების” მიმართ კი ველური ბაზრის კანონები.[2]

ცენტრის მიერ ჩატარებული გამოკვლევის თანახმად, დღეისათვის სამეწარმეო სფეროში ჭარბობს ხალხი, ვისთვისაც საქმიან ურთიერთობებში ნორმაა სიცრუე (70%), ქრთამი (80%), შემოსავლების დამალვა (90%). ასეთი სახის ბიზნესპრაქტიკა შესაბამის ცხოვრების სტილს განაპირობებს.

ამგვარი ვითარებით თავად მეწარმეები არიან უკმაყოფილონი. ბევრი მეწარმე აღნიშნავს ჩრდილოვანი საქმიანობის უარყოფით მხარეებს. მაგალითად, მუდმივი შიში, რაც ფსიქოლოგიურად დიდ გავლენას ახდენს საქმიანობის ეფექტიანობაზე, კორუმპირებული სახელმწიფო მოხელეებისათვის გადახდილი ქრთამი, ლეგალურად კრედიტის მიღების შეუძლებლობა, საკუთრების უფლების იურიდიული დაუცველობა და ა.შ.

გამომდინარე აქედან, მეწარმეთა აზრით, თუ ქვეყანაში იქნება ჯანსაღი სოციალურ-ეკონომიკური გარემო, ლეგალურ ბიზნესში საქმიანობა ბევრად უფრო ხელსაყრელია, რადგან ჩრდილოვანი მეწარმეობა სტიმულს აძლევს ნეგატიურ, დანაშაულებრივ საწყისებს, რითაც საზოგადოებას კრიმინალისაკენ უბიძგებს.

უცხოელი ექსპერტებისა და საერთაშორისო საფინანსო ინსტიტუტების რეკომენდაციით, აუცილებელია ერთიანი საგადასახადო პოლიტიკის ჩამოყალიბება, რომლის გარეშე კორუფციისა და ჩრდილოვანი ეკონომიკის წინააღმდეგ ბრძოლა შეუძლებელი იქნება. ამასთან უნდა მოხდეს შეღავათების კლასიფიკაცია. უარი უნდა ეთქვას დაუსაბუთებელ შეღავათებს, განსაკუთრებით ისეთებს, რომლებიც კლანური ჯგუფების ლობირების შედეგადაა დაწესებული. ამასთან ერთად, გამოყენებული უნდა იქნეს შეღავათების ის სახეები, რომლებიც პრიორიტეტული დარგებისა და საინვესტიციო გარემოს გაუმჯობესებისაკენ იქნება მიმართული.[2]

საქართველოში ჩრდილოვანი ეკონომიკის მასშტაბების შესახებ ბევრს საუბრობენ როგორც სახელისუფლებო წრეებში, ისე დამოუკიდებელ ექსპერტებს შორისაც. ამ პრობლემაზე დღეს უკვე ჩვენი დონორები და პარტნიორი საერთაშორისო ორგანიზაციებიც ღიად ალაპარაკდნენ.

ჩრდილოვანი ეკონომიკა საქართველოში არსებობდა საბჭოთა პერიოდშიც, მაშინ, როდესაც ყველაფერი ცენტრალიზებული იყო და კანონის დამცველები ამგვარი საქმიანობის პრეცედენტსაც ერიდებოდნენ. მიუხედავად ამისა, მაინც არსებობდა ცალკეული საამქროები თუ მთელი იატაკქვეშა ქარხნები, რომელთა პროდუქცია აღრიცხვას არ ექვემდებარებოდა. მაგრამ ასეთი ფაქტები თითებზე ჩამოსათვლელი იყო და საბჭოთა იატაკქვეშა ბიზნესმენები, ადრე თუ გვიან, როგორც წესი, მაინც ხვდებოდნენ კანონდამცველთა ყურადღების არეალში, საბჭოთა სამართალი კი, ჩვეულებრივ, მათ მიმართ უკიდურესად მკაცრი იყო.

დღეს ჩრდილოვანი ბიზნესი მთელ ეკონომიკას არის მოდებული და ვერც სამართალდამცველები ახერხებენ ამ სექტორის რამენაირად შეზღუდვას. პირიქით, არალეგალურ საქმიანობაში მთელი საზოგადოებაა ჩართული და დასაქმებულებიც ამ სფეროში ოფიციალურად აღრიცხულებზე მეტია. სტატისტიკის სახელმწიფო დეპარტამენტი ყოველწლიურად აქვეყნებს ოფიციალურ მონაცემებს საქართველოს სახელმწიფო ბიუჯეტში ჩრდილოვანი ეკონომიკის წილის შესახებ.[3]

დიაგრამა 1: ჩრდილოვანი ეკონომიკის წილი მშპ-სთან (2003-2018 წლები)

წყარო: https://www.theglobaleconomy.com/Georgia/shadow_economy/

დიაგრამიდან კარგად ვხედავთ ჩრდილოვანი ეკონომიკის დინამიკას. ჩანს ის, რომ ჩრდილოვანი ეკონომიკის წილი 2009-2015 წლებში იკლებდა, ხოლო შემდგომ, 2015-2018 წლებში დაიწყო ზრდა, რაც პრობლემის გამწვავებაზე მიგვანიშნებს.

ჩრდილოვან ეკონომიკასთან ბრძოლის მეთოდები და მისი მასშტაბების შემცირების გზები

როგორც უკვე აღინიშნა ჩრდილოვანი ეკონომიკა საკმაოდ დიდ პრობლებას წარმოადგენს ამიტომ სახელმწიფო უნდა ებრძოლოს მას და შეეცადოს თუ სრულიად აღმოფხვრას ვერა, მისი გავლენის შესუსტებას მაინც. ამ ბრძოლის მეთოდებიდან შეიძლება გამოიყოს:

საგადასახადო სისტემის გამარტივება და სრულყოფა;
ფისკალური ტვირთის შემსუბუქება;
სამეურნეო საქმიანობასთან დაკავშირებული არაეკონომიკური ხარჯების შემცირება-გაუქმება;
ფირმების რევიზიისა და კონტროლის რაოდენობის მაქსიმალური შემცირება;
უნაღდო ანგარიშსწორებისათვის ხელშეწყობა და განვითარება.

წარმოების გამოყვანა ჩრდილოვანი ეკონომიკიდან უნდა მოხდეს უპირველეს ყოვლისა, სათანადო ეკონომიკური პოლიტიკის გატარებით, რომელიც მიმართული იქნება იმ სისტემური ფაქტორების ლიკვიდაციისაკენ,რომლებიც ხელს უწყობენ ჩრდილოვანი ეკონომიკის განვითარებას. ამის საბოლოო ეფექტი იქნება მეწარმეთა თანდათან ნაკლები მიდრეკილება ჩრდილოვანი ეკონომიკისაკენ იმ რისკების შიშით, რომლებიც ამ პროცესს თან ახლავს. ჩრდილოვანი ეკონომიკა იარსებებს იქამდე, სანამ მეწარმეებისათვის მსგავსი ფარული წარმოება მომგებიანი იქნება. მას შემდეგ, რაც დაურეგისტრირებელ შემოსავლებთან დაკავშირებული რისკების საბოლოო ჯამი გადააჭარბებს ამ შემოსავლების დაფარვის შედეგად მიღებულ სარგებელს, ჩრდილოვანი ეკონომიკა ბუნებრივი გზით კლებას დაიწყებს.

ჩრდილოვანი ეკონომიკის გამოვლენის შემდეგ სახელმწიფო რეპრესიულ აპარატს აამოქმედებს, თუმცა ამას გაცილებით სჯობს, თუ ის კიდევ უფრო აქტიურად პროფილაქტიკურ მეთოდებს გამოიყენებს. კერძოდ, მან საზოგადოების შეგნებაში უნდა დანერგოს ის რწმენა, რომ ჩრდილოვანი ეკონომიკა მავნებელია საზოგადოებისათვის და რომ მის ინტერესშია ამ სფეროს მაქსიმალური შეზღუდვა.მოსახლეობამ კარგად უნდა შეიგნოს რომ რაიმეს შესყიდვა ჩრდილოვან ეკონომიკაში საზიანო იქნება მათთვის.

ერთგვარ პროფილაქტიკურ ღონისძიებად გამოიყენება მრავალ ქვეყანაში ქვითრების ლატარეა. მის მიზანს წარმოადგენს მყიდველთა დაინტერესება გამყიდველისაგან ქვითრის აღებაში.[4]

სახელმწიფო ძალაუფლების სტრუქტურებში, საზოგადოებრივ ორგანიზაციებსა და სამეცნიერო დაწესებულებებში “ჩრდილოვანი” ეკონომიკის პრობლემების გადაჭრის ორი მიდგომა არსებობს:

პირველი რადიკალ ლიბერალურია, რომელიც განხორციელდა 1991 წლის ბოლოდან 1992 წლის დასაწყისამდე და ასოცირდება მიზნობრივი კაპიტალის თავდაპირველი დაგროვების მაღალ მაჩვენებლებთან. აშკარაა ამ მიდგომის განხორციელების სამწუხარო შედეგები: შიდა ეკონომიკის ”ჩრდილოვანი” კომპონენტის ზემოაღნიშნული კრიტიკული მასშტაბი და მძლავრი ფინანსური და წარმოების კლანების ფორმირება, რომლებიც შედიან ძალაუფლების მაღალ ეშელონებში, ერთი მხრივ, მეორეს მხრივ, ნორმალური სამეწარმეო საქმიანობის ჩახშობა, პირველ რიგში მცირე ბიზნესი.

მეორე, რეპრესიული მიდგომა წარმოიშვა, როგორც ერთგვარი რეაქცია აღწერილი ლიბერალის სოციალურ ნეგატივებზე. იგი ითვალისწინებს: რუსეთის ფედერაციის შინაგან საქმეთა, FSB, საგადასახადო ინსპექციის, საგადასახადო პოლიციის და ფინანსთა სამინისტროს შესაბამისი განყოფილებების გაფართოებას და გაძლიერებას; ამ მხრივ სპეციალური სერვისების ურთიერთქმედების გაუმჯობესება, ტოტალური კონტროლისა და დენონსაციის სისტემის ფორმირება: “ჩრდილოვანი” ეკონომიკის წინააღმდეგ მიმართული კანონმდებლობის ზოგადი გამკაცრება, ჯარიმების გაზრდა.[5]

დასკვნა

ამ ნაშრომმა კარგად დაგვანახა, რომ ჩრდილოვანი ეკონომიკა ერთ-ერთი სერიოზული და უმნიშვნელოვანესი პრობლემაა არა მარტო რომელიმე კონკრეტული ქვეყნისათვის, არამედ მთელი მსოფლიოსათვის. შეიძლება ითქვას, რომ არ არსებობს ქვეყანა ჩრდილოვანი ეკონომიკის გარეშე.

გავიგეთ რომ ჩრდილოვანი ეკონომიკა საქართველოსთვისაც დიდ პრობლემას წარმოადგენს, რადგან იგი ერთ-ერთი ქვეყანაა, რომელშიც იატაკქვეშა ეკონომიკის წილი საკმაოდ მაღალია უკვე მრავალი წლის მანძილზე.

ნაშრომში ასევე განვიხილეთ ჩრდილოვანი ეკონომიკის გამომწვევი მიზეზები და მასთან ბრძოლის მეთოდები. გავიგეთ რომ საკმაოდ მრავლადაა ასეთი მიზეზები. ეს შეიძლება იყოს: მაღალი გადასახადები, ბიუროკრატიის მაღალი დონე, გადაჭარბებული სახელმწიფო ჩარევა, ხშირი კრიზისი და კიდევ მრავალი სხვა მიზეზი. თუმცა, ამ მიზეზების გადაჭრა შეგვიძლია ისეთი მეთოდებით, როგორებიცაა ჯარიმები კორუფციულ თანამდებობის პირთა მიმართ, ფულადი სახსრების მოძრაობაზე კონტროლის გაზრდა, სახელმწიფოს მხრიდან ბიზნესზე ზეწოლის შემცირება და სხვა.

გამოყენებული ლიტერატურა:

You May Also Like

კრიპტოგრაფიული ვალუტა და რეალური ეკონომიკა

ოქროს როლი ეკონომიკაში

საზოგადოებრივი საქონლის პრივატიზაციის საკითხი